Calendario romano

Para o calendario litúrxico da Igrexa católica, véxase calendario romano xeral

O calendario romano era, posibelmente, de orixe etrusca. Era un calendario lunar adaptado ao ano solar. O ano comezaba o 15 de marzo e tiña 12 meses de 29 e 31 días máis un mes intercalar de 20 ou 22 días cada dous anos. Mediante esta innovación, atribuída ao rei Numa Pompilio, o ano medio duraba 366 días e medio. Os pontífices eran os encargados de regular este mes. Pero isto foi variando ao longo da historia.

Historia

Fragmento dun calendario romano.

Fases vistas desde o hemisferio Norte.

Segundo a tradición romana, a orixe mítica do antigo sistema para dividir o tempo debeuse ao primeiro dos reis, Rómulo. Este foi reformado, tamén segundo a tradición, polo seu sucesor Numa Pompilio. Utilizouse na Antiga Roma ata o 46 a.C. cando Xulio César, que era ditador e Pontifex Maximus, decretou unha drástica reforma no calendario, asesorado por astrónomos exipcios, como o alexandrino Sosíxenes, creando o calendario xuliano. Este calendario "xuliano", modificado en 1582 (calendario gregoriano), é o calendario occidental actual.

Antecedentes

Orixinariamente, moitas culturas antigas utilizaban o calendario lunar para contar o tempo.

Os pobos romanos primitivos tiñan diferentes calendarios lunares, cada un co seu propio número de meses, a súa propia duración do ano e dos meses, por exemplo, os habitantes de Alba Longa tiñan un calendario de 10 meses, de 18 a 36 días cada mes; os de Lavinio tiñan outro de 374 días distribuído en 13 meses; os etruscos tiñan meses baseados na Lúa chea. Estes calendarios tiñan unha base lunar, o comezo dos meses adoitaba marcarse coa aparición da Lúa nova.

Calendario de Rómulo

Segundo a tradición, o calendario romano foi creado durante o reinado de Rómulo, fundador de Roma. Comprendía dez meses lunares, de marzo a decembro. Entre decembro e o comezo do ano seguinte había un período que non correspondía a ningún mes, dado que era o período en que non había labores agrícolas nin actividade militar. O ano xa que logo duraba ao redor de 304 días ou ben 10 meses lunares. Este período de decembro a marzo dedicábase en parte a ritos de purificación colectiva na transición dun ano a outro, era unha especie de "tempo morto".

O ano tiña dez meses, co equinoccio de primavera situado no primeiro mes, Martius:

Calendario de Rómulo
Martius (31 días)
Aprilis (30 días)
Maius (31 días)
Iunius (30 días)
Quintilis (31 días)
Sextilis (30 días)
Septembris (30 días)
Octobris (31 días)
Novembris (30 días)
Decembris (30 días)

Calendario de Numa Pompilio

Posteriormente realizouse unha reforma a partir da época etrusca (séculos -VII a -VI), atribuída pola tradición ao rei Numa Pompilio, segundo rei de Roma. Modificouse a duración dos meses para que durasen 29 e 31 días alternativamente (para os romanos, os números pares traían mala sorte), e engadíronse dous meses adicionais entre decembro e marzo: xaneiro e febreiro. Desde mediados do século -II (no ano 153 a.C.), o ano, que ata entón empezara no mes de marzo, pasou a comezar en xaneiro, pero a tradición de empezar o ano en marzo continuaba ata o século -II, tanto no aspecto político, coa toma de posesión das maxistraturas anuais, como no militar dando inicio ás campañas bélicas. Así o ano pasou a durar 355 días: febreiro tiña 28 días, marzo, maio, xullo e outubro 31, e o resto 29, dando o total de 355 días. Como logo da reforma de Numa Pompilio as cousas non se arranxaron, xa que seguía o calendario lunar oficial desfasado co curso estacional, baseado no ciclo solar, optouse por engadir dous meses, un de 23 e outro de 22 días, denominados Mercedonios ou Intercalares en cada ciclo de catro anos: un no segundo e outro no cuarto ano de cada ciclo respectivamente. Este mes engadíase dentro do mes de febreiro, entre o 23 (día das festas chamadas Terminalia) e o 24.

O primeiro de todo divide o ano en 12 meses segundo o ciclo lunar, como a Lúa non completa os 30 días cada un dos meses e faltan 11 días para o total do ano que se corresponde co ciclo dos solsticios do Sol, dispuxo que engadisen os meses intercalares; de maneira que cada 20 anos os días coincidisen coa mesma posición do Sol que tiveran nun principio, enchendo así os ocos producidos en todos estes anos. Así mesmo creou os días nefasti e os días fasti, porque sería útil suspender toda actividade política de cando en vez.

Tito Livio, Ab urbe condita.

O complicado sistema de axuste dos meses, para que os anos se axustasen ao ciclo solar era controlado polo Colexio dos Pontífices, pero nunca se solucionou satisfactoriamente ese desfase. Os romanos distinguían catro estacións, denominadas: ver (primavera), aestus (verán), autumnus (outono) e hiems (inverno).

Calendario de Numa Pompilio
Ianuarius (29 días)
Februarius (28 días)
Martius (31 días)
Aprilis (29 días)
Maius (31 días)
Iunius (29 días)
Quintilis (31 días)
Sextilis (29 días)
Septembris (29 días)
Octobris (31 días)
Novembris (29 días)
Decembris (29 días)

Os seis primeiros meses denomináronse cun nome derivado do da divindade ou culto ao que estaban consagrados. A denominación dos meses era:

• Ianuarius: en honor ao deus latino Xano, a quen se acudía nos inicios de todas as actividades. Tamén lle estaba dedicado o primeiro día de cada mes.
• Februarius: dedicado a Februus (máis coñecido polo nome de Plutón), deus das cerimonias de purificación que se levaban a cabo neste mes para expiar as culpas e faltas cometidas ao longo do ano que acababa, e para comezar o novo con bos augurios.
• Martius: en honor a Marte, pai dos fundadores de Roma, Rómulo e Remo. Era o protector do romano, como agricultor e como soldado: as dúas actividades tiñan o seu comezo nesta época do ano.
• Aprilis: é un nome de dubidosa interpretación. Unha teoría dicía que estaba consagrado a Venus, Apru en etrusco. Outra teoría refírese á chegada da primavera, estación en que se abren (aperire) as flores.
• Maius: titularidade discutida, xa que algúns afirman que estaba dedicado á nai de Mercurio, a deusa Maia, que se encargaba da fertilidade agrícola, a esta os romanos chamábana Bona Dea e a súa festa celebrábase este mes. Outros atribúen o mes á veneración dos antepasados, os Maiores.
• Iunius: consagrado a Xuno, protectora das mulleres. Tamén existe outra posible dedicación aos descendentes, os Iuniores.
• Quintilis: chamado así por ser o quinto mes (quinque: cinco, quinctus: quinto). Á morte de Xulio César pasou a chamarse Iulius no seu honor, por ser o mes do seu nacemento.
• Sextilis: mes sexto (sex: seis, sextus: sexto). Dedicouse posteriormente a Octavio Augusto e recibiu o nome de Augustus.
• Septembris: mes sétimo (septem: sete).
• Octobris: mes oitavo (octo: oito).
• Novembris: mes noveno (novem: nove).
• Decembris: mes décimo (decem: dez).

Calendario xuliano

Artigo principal: Calendario xuliano.

Os coñecementos astronómicos da época estableceran que un ano solar duraba 365 días e un cuarto, polo que para facer cadrar o ano coas estacións, o ano 46 a.C. Xulio César, que detentaba o cargo de Pontifex Maximus aquel ano, modificou o ano do seguinte xeito:

• Eliminou os meses intercalares.
• Sumoulle dez días ao ano, transformando os meses de 29 días en meses de 30 ou 31: así xaneiro, agosto e decembro pasaron a 31 e abril, xuño, setembro e novembro a 30.
• O mes Quintilis pasou a chamarse Iulius na honra de Xulio César a partir do 44 a.C..
• O mes Sextilis pasou a chamarse Augustus a partir do 8 a.C., na honra de Augusto.
• Estableceuse o ano bisesto: o total dos días do ano é de 365, pero o ano solar é de 365 e cuarto, polo que cada catro anos se daba un desfase dun día, ese día engádeselle a febreiro cada catro anos repetindo o día sexto antes das calendas de marzo (o 24 de febreiro): ante diem bis sextum kalendas martias. O pequeno desfase que aínda así se produce foi corrixido máis adiante coa reforma gregoriana.

Calendario xuliano
Ianuarius (31 días)
Februarius (28 días)
Martius (31 días)
Aprilis (30 días)
Maius (31 días)
Iunius (30 días)
Quintilis > Iulius (31 días)
Sextilis > Augustus (31 días)
Septembris (30 días)
Octobris (31 días)
Novembris (30 días)
Decembris (31 días)

Cronoloxía

Denominación dun ano

Para fixar o ano dun acontecemento había diferentes sistemas:

• Fixalo a partir do comezo da era romana, que tiña como ano 1 o da fundación da cidade, cousa que ocorreu, segundoa tradición, o ano -753. Neste método os romanos escribían ab urbe condita (a.u.c.) tralo numeral do ano.
• A partir do comezo da época da República, coa instauración do consulado, o sistema era o de indicar a data mediante os nomes dos cónsules dese ano. Por isto, nunha das paredes do templo de Xúpiter no Capitolio fixábase cada ano un cravo e á beira inscribíase o nome dos cónsules; existía tamén unha lista dos cónsules anuais, chamadas fastos consulares.
• O sistema menos frecuente era o coñecido como "era republicana", que tomaba como ano 1 o da expulsión dos reis, ano -509 (post reges exactos).

Deste xeito podiamos indicar os anos de tres xeitos, por exemplo o ano do consulado de Cicerón e da conxuración de Catilina (-63) podía expresarse para os romanos dos seguintes xeitos: DCXC ab urbe condita (ano 690 da fundación de Roma), M.Tulio, C. Antonio consulibus (Ano en que foron cónsules Marco Tulio e Gaio Antonio), CDXLVI post reges exactos (ano 446 trala expulsión dos reis).

Denominación dos días

Pintura da morte de Xulio César. Foi asasinado nos Idos de marzo: o día 15 de marzo.

Para indicar os días do mes, os romanos tiñan un sistema moi complicado, herdado da época do calendario lunar primitivo. Non numeraban os días do 1 ao 31, senón que en cada mes había tres días clave, as datas fixas:

Datas fixas	Nome latino	Definición
As calendas	kalendae, -arum	As calendas eran o primeiro día de cada mes, que debeu coincidir en principio coa Lúa nova. Desta palabra deriva a nosa de calendario.
As nonas	nonae, -arum	As nonas eran o día cinco de cada mes, excepto en marzo, maio, xullo e outubro nos cales as nonas eran o día sete. Era unha data intermedia, oito días antes dos idos e denominábase nonae porque era o noveno día contando o dos idos.
Os idos	idus, -uum	Os idos eran o día trece de cada mes, excepto en marzo, maio, xullo e outubro, nos que eran o día quince. Xa que logo, era unha data móbil e correspondíase coa Lúa chea.

• Se querían indicar unha destas tres datas fixas, poñíana en ablativo xunto co adxectivo do mes correspondente:

Kalendis Ianuariis, nas calendas de xaneiro (1 de xaneiro).

Nonis Octobribus, nas nonas de outubro (7 de outubro).

• Se se trataba de indicar o día anterior ou posterior das tres datas anteriores, poñíase o adverbio pridie ou postridie seguido da data e do adxectivo correspondente do mes en acusativo. Por exemplo:

Pridie Nonas Ianuarias, a véspera das nonas de xaneiro (4 de xaneiro).

Postridie Idus Octobres, o día seguinte aos idos de outubro (16 de outubro).

• Se se trataba de calquera outra data, contábanse os días que faltaban para chegar ata a máis próxima das tres datas fixas e colocábase a expresión ante diem, seguida do número de días contado (expresado en numeral ordinal ou en números romanos), do nome da data fixa coa que se relacionaba, e do adxectivo do mes desta última, todos eles en acusativo. Para facer a conta tamén se sumaba o día da data fixa. Por exemplo:

Ante diem sextum Kalendas Martias, o sexto día antes das calendas de marzo (24 de febreiro). En abreviatura escribiríase: a.d. VI kal. mar.

Ante diem tertium kalendas apriles (30 de marzo). En abreviatura escribiríase: a.d. III kal. apr.

Calendario de misal medieval do mes de xuño, usando o calendario romano .

Táboa de correspondencia dos días do calendario romano cos do calendario actual

xaneiro agosto decembro	marzo maio xullo outubro	abril xuño setembro novembro	febreiro	febreiro anos bisestos	día do calendario actual
Kal.	Kal.	Kal.	Kal.	Kal.	1
IV Non.	VI Non.	IV Non.	IV Non.	IV Non.	2
III Non.	V Non.	III Non.	III Non.	III Non.	3
II Non.	IV Non.	II Non.	II Non.	II Non.	4
Non.	III Non.	Non.	Non.	Non.	5
VIII Id.	II Non.	VIII Id.	VIII Id.	VIII Id.	6
VII Id.	Non.	VII Id.	VII Id.	VII Id.	7
VI Id.	VIII Id.	VI Id.	VI Id.	VI Id.	8
V Id.	VII Id.	V Id.	V Id.	V Id.	9
IV Id.	VI Id.	IV Id.	IV Id.	IV Id.	10
III Id.	V Id.	III Id.	III Id.	III Id.	11
II Id.	IV Id.	II Id.	II Id.	II Id.	12
Id.	III Id.	Id.	Id.	Id.	13
XIX Kal.	II Id.	XVIII Kal.	XVI Kal.	XVI Kal.	14
XVIII Kal.	Id.	XVII Kal.	XV Kal.	XV Kal.	15
XVII Kal.	XVII Kal.	XVI Kal.	XIV Kal.	XIV Kal.	16
XVI Kal.	XVI Kal.	XV Kal.	XIII Kal.	XIII Kal.	17
XV Kal.	XV Kal.	XIV Kal.	XII Kal.	XII Kal.	18
XIV Kal.	XIV Kal.	XIII Kal.	XI Kal.	XI Kal.	19
XIII Kal.	XIII Kal.	XII Kal.	X Kal.	X Kal.	20
XII Kal.	XII Kal.	XI Kal.	IX Kal.	IX Kal.	21
XI Kal.	XI Kal.	X Kal.	VIII Kal.	VIII Kal.	22
X Kal.	X Kal.	IX Kal.	VII Kal.	VII Kal.	23
IX Kal.	IX Kal.	VIII Kal.	VI Kal.	VI Kal.	24
VIII Kal.	VIII Kal.	VII Kal.	V Kal.	VI Kal.	25
VII Kal.	VII Kal.	VI Kal.	IV Kal.	V Kal.	26
VI Kal.	VI Kal.	V Kal.	III Kal.	IV Kal.	27
V Kal.	V Kal.	IV Kal.	II Kal.	III Kal.	28
IV Kal.	IV Kal.	III Kal.		II Kal.	29
III Kal.	III Kal.	II Kal.			30
II Kal.	II Kal.				31

Días fasti e nefasti

No calendario tamén se marcaban os días que eran non hábiles por motivos relixiosos para reunir ao pobo en asemblea ou para celebrar xuízos. Estes días aparecían no calendario como nefasti (n); eran case a terceira parte dos días do ano durante a época da República. No Imperio estes chegaron a ser a metade dos días do ano. O resto eran os chamados días fasti (f) ou hábiles. Algúns eran nefasti só a efectos xudiciais e podíanse reunir as asembleas (comitia), polo que se chamaban comitiales.

Fas indica o lícito e nefas o ilícito (...) En correspondencia con este significado denominaranse dies fasti aqueles nos que é lícita toda actividade humana e dies nefasti os que implican a suspensión dalgunhas actividades

García Sánchez, J.

Días festivos

Cada oito días figuraba un de descanso (nundinae); era o día de mercado, aproveitado para cuestións oficiais, para ir ás termas, visitar os amigos etc.

A estes días engadíanselle os das grandes festas relixiosas (feriae) e os de ludi ou xogos cívico-relixiosos, que chegaban a durar varios días (e tamén aumentaron na época imperial).

As vacacións escolares coincidían case coas actuais: as de verán do 1 de xullo ao 15 de outubro, e dúas máis curtas, en marzo polas festas de honor a Minerva, deusa da sabedoría, e en decembro, debido ás Saturnais, do 17 ao 25.

Denominación das horas

Os romanos non dividían o día en 24 horas ou en 24 partes iguais durante todo o ano.

Repartían o tempo de luz (o día) en doce horas. Deste xeito, no verán, as horas resultaban máis longas que no inverno. Para medir as horas, utilizaban reloxos de sol (horologium, v. reloxo de sol), e máis raramente de auga (clepsydra, v. clepsidra).

As horas expresábanse con números ordinais: hora prima, hora secunda, hora tertia etc. A hora prima era a primeira do día, a do amencer. A hora que marcaba o final do día, a posta de sol, era a hora duodecima. Da hora sexta, que marcaba o mediodía, procede a palabra sesta.

A noite dividíase en catro partes denominadas uigiliae: prima uigilia, secunda uigilia etc. Tiñan unha duración diferente segundo fose a época do ano.

Esta distribución en catro partes e o propio nome gardaban relación coas quendas de vixilancia dos campamentos militares. Tamén as unidades de bombeiros de Roma, de carácter militar, denominábanse uigiles: cohortes uigilum.

Véxase tamén

Bibliografía

• Baldson, J. P. (1967). Vida y ocio. Los romanos. ed. Gredos. España: Madrid.
• Bickerman, E.J. (1969). Chronology of the Ancient World. rev. ed. 1980. Londres: Thames & Hudson. 
• Brind'Amour, P. (1983). Le Calendrier romain: Recherches chronologiques. Ottawa. 
• Caballos Rufino, Antonio: Cómputo del tiempo. Universidad de Sevilla. Pdf (en castelán)
• Carcopino, J.(1984). La vida cotidiana en Roma en el apogeo del Imperio. ed. Temas de hoy. España: Madrid
• Guillén, J.(1980). Urbs Roma: vida y costumbres de los romanos. ed. Sígueme. España: Salamanca
• Michels, A. K. (1967). The Calendar of the Roman Republic. Princeton. 
• Ovidio. Fasti. 
• Plutarco. Numa Pompilius. 
• Richards, E.G. (1999). Mapping Time. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-850413-6. 

Ligazóns externas

• Early Roman Calendar - History Arquivado 20 de marzo de 2013 en Wayback Machine. (en inglés)
• Artigo no Dicionario de Smith. (en inglés)
• Roman Dates (Chris Bennett's site) (en inglés)
• James Grout: The Roman Calendar, part of the Encyclopædia Romana (en inglés)
• Calculador da data romana. Arquivado 18 de outubro de 2019 en Wayback Machine.
• Carácter dos días romanos (en castelán)

Outros artigos

• Calendario.
• Calendario xuliano.
• Calendario bizantino.
• Calendario gregoriano.
• Idos de marzo.
• Fastos, obra de Ovidio.