Vilasantar

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Vilasantar.

Vilasantar

Localización
43°04′33″N 8°05′45″O
Estado	España
Comunidade autónoma	Galicia
Provincia	Provincia da Coruña
Capital	Ru
Poboación
Poboación	1.232 (2023) (20,75 hab./km²)
Xentilicio	vilasantarés
Xeografía
Parte de	Betanzos
Superficie	59,36 km²
Altitude	500 m
Comparte fronteira con	Mesía Sobrado Curtis Oza-Cesuras Boimorto
Organización política
• Alcalde	Fernando Pérez Fernández
Eleccións municipais en Vilasantar
Identificador descritivo
Código postal	15807
Fuso horario	UTC+01:00
Código INE	15090
Páxina web	dicoruna.es…

Mapa de Vilasantar coas súas parroquias.

Vilasantar no Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar de Pascual Madoz (1850).

Vilasantar é un concello da provincia da Coruña, pertencente á comarca de Betanzos.

Xeografía

Situación

O concello de Vilasantar está situado no sur da Comarca de Betanzos, entre as cidades de Santiago, A Coruña e Lugo, a uns 40 km en liña recta das tres. Limita ao norte cos concellos de Curtis e Oza-Cesuras, ao oeste co concello de Mesía, ao leste co de Sobrado e ao sur co de Boimorto. A súa superficie é de 59,2 km². A capital é Ru.

Orografía

Sitúase nunha zona de altitude media. A maior parte do concello sitúase entre os 400 e os 500 metros sobre o nivel do mar. O punto máis alto do concello atópase no Seixo, con 594 metros.

Hidrografía

Río Cabalar ao seu paso por Présaras

Ten grande importancia o río Tambre (que delimita a fronteira sur co concello de Boimorto) e os seus afluentes. Entre eles destacan o Cabalar e o río das Gándaras.

Clima

O clima de Vilasantar é temperado, con temperaturas suaves no verán e frías no inverno. As precipitacións son abondosas dende o outono á primavera. No inverno son frecuentes as xeadas e ocasionais as nevaradas.

Demografía

Segundo o Instituto Nacional de Estadística, en 2018 tiña 1.225 habitantes, 645 homes e 580 mulleres. A poboación sofreu un descenso do 70% dende 1950, cando o concello contaba con 4.094 habitantes. No tocante ás vivendas, en 2011 había no concello 998 edificacións, a metade delas construídas antes de 1950, e delas, 267 anteriores a 1900.

Censo total 2018	1.225 habitantes
Menores de 16 anos	72 (5.88 %)
Entre 16 e 64 anos	696 (56.82 %)
Maiores de 64 anos	457 (37.31 %)

Evolución da poboación de Vilasantar   Fontes: INE e IGE.
1900	1930	1950	1981	2004	2009	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2022	2023
3.020	3.331	4.094	2.529	1.574	1.415	1.380	1.368	1.362	1.316	1.280	1.275	1.241	1.225
(Os criterios de rexistro censual variaron entre 1900 e 2004, e os datos do INE e do IGE poden non coincidir.)

Historia

Mosteiro de Santa María de Mezonzo

Prehistoria

Da época prehistórica consérvanse numerosos megálitos e mámoas:

• Guiliade
• Ponte do Sapo
• Monte da Gándara
• A Revolta
• Mourengos
• Lagoaceiras
• As do monte Vilariño
• As do Monte da Corda
• As de Pedriño
• Medorra de Fanegas

Da cultura castrexa consérvanse máis dunha ducia de castros como os de Ril, Vilariño, Follente, Armental ou o de As Corredoiras.

Idade Antiga

Da romanización hai restos do campamento romano da Ciadella, o máis extenso dos descubertos en Galicia, entre os concellos de Sobrado e Vilasantar. Ademais, hai evidencias de que a medorra de Fanegas albergou unha construción romana sobre a antiga mámoa. Nas proximidades do campamento atópase tamén a necrópole da Areosa.

Idade Media

No transcurso da Idade Media estas terras pertencían ao condado de Présaras, que tivo a súa orixe nas praessurae romanas, terras desertas ofrecidas aos colonos para que as cultivasen e poboasen.

A zona estivo fortemente vencellada ao mosteiro de Santa María de Sobrado dos Monxes e ao mosteiro de Santa María de Mezonzo. A orixe deste último posiblemente estea na época dos suevos, pois a igrexa conserva dous capiteis do século VI ou VII e aparece en documentos latinos como mosteiro de Mosontio. A mediados do século X ingresou nel Pedro de Mezonzo, quen chegaría a abade e, posteriormente, a bispo compostelán. O mosteiro de Sobrado, pola súa banda, foi fundado polos condes de Présaras, Hermenexildo Aloitez e Paterna Gundesindez, en 952. O conde acabaría entrando no convento como monxe trala morte de Paterna. O fillo do matrimonio, Sisnando II, bispo de Iria Flavia, liderou a resistencia contra os viquingos na batalla de Fornelos.

Idade Moderna

Pazo de Présaras en Eirixe

Na Idade Moderna era numerosa a fidalguía, como testemuñan as diversas casas señoriais repartidas polo concello.

Idade Contemporánea

Vilasantar foi constituído como concello en 1834. A súa poboación foi medrando até 1950, cando empezou a descender por mor da emigración.

Foi unha zona de grande actividade durante a guerra civil española e a posguerra. En 1938 o alcalde e veciño de Présaras, Antonio Iglesias Corral, foi fusilado en Miraz, Friol.

Nos anos seguintes á guerra tivo presenza no concello o Exército Guerrilleiro de Galicia, así como o mítico "Foucellas", quen actuaba pola zona e viviu un tempo agochado na casa dunha curmá en Ru. Na parroquia de Mezonzo naceu o tamén guerrilleiro Manolito Bello.

Cultura

Patrimonio

Patrimonio arqueolóxico

No concello atópanse xacementos de varias épocas. Están identificados os seguintes:

Nome	Lugar	Parroquia	Tipo
Castro de Armental	O Castro	Armental	Castro
Mámoa da Revolta	A Revolta	Armental	Mámoa (3 mámoas)
Castro de Ril	Ril	Barbeito	Castro
Mámoa de Guiliade	Guiliade	Barbeito	Mámoa
Castro de Parrando	Parrando	Barbeito	Castro
O Castro de Viladarcas	Viladarcas	Barbeito	Castro
A Roda de Igrexafeita	Igrexafeita	Mezonzo	Castro
Castro de Cernadas	Cernadas	Mezonzo	Castro
Castro do Batán	O Batán	Mezonzo	Castro
Mámoa da Ponte do Sapo	Ponte do Sapo	Présaras	Mámoa
Os Castros de Cezar	Cezar	San Vicenzo de Curtis	Castro
Castro de Mourengos/Castro da Pena do Oso	Mourengos	San Vicenzo de Curtis	Castro
Castro das Corredoiras	As Corredoiras	Vilariño	Castro
Castro de Follente/A Roda de Castro	O Castro	Vilariño	Castro
Castro de Vilariño	Eirixe	Vilariño	Castro
Campamento romano da Ciadella	Días	Vilariño	Campamento romano
Mámoas de Fanegas	Días	Vilariño	Mámoa (9 mámoas)
Mámoas de Pedriño	Días	Vilariño	Mámoa (2 mámoas)
Mámoas do Monte Vilariño	Eirixe	Vilariño	Mámoa (2 mámoas)
Mámoas da Lagoaceira	A Torre	Vilariño	Mámoa
Mámoa do Monte da Gándara	A Torre	Vilariño	Mámoa
Necrópole da Areosa	A Areosa	Vilariño	Vía romana
Vía romana de Fanegas	Días	Vilariño	Necrópole romana

Patrimonio arquitectónico relixioso

Altar da Igrexa de Mezonzo

No patrimonio relixioso do concello destacan:

• Mosteiro de Santa María de Mezonzo. Este mosteiro, do que practicamente só se conserva a igrexa de estilo románico, atópase no Priorato. A súa orixe probablemente estea na época sueva, aínda que o mosteiro que hoxe coñecemos foi fundado polo abade Reterico no século IX. Máis tarde pasou a depender do mosteiro de Sobrado. No ano 955, ingresou no mosteiro Pedro de Mezonzo, quen despois se converteu en abade.
• Santuario de Nosa Señora da Laxe. Situado na Laxe, trátase dunha edificación do século XVIII de estilo barroco. Conta cun importante retablo rococó, no que se custodian catro imaxes de Gambino.
• Igrexa de Présaras. Situada en Eirixe, foi construída no século XVIII con planta rectangular, cantería de granito, dous arcos de medio punto e fachada de estilo neoclásico.

  

  Santuario de Nosa Señora da Laxe

• Igrexa de Barbeito. Está situada na Xarela. Con planta rectangular dunha nave, cantería de granito e fachada principal con porta alintelada.
• Igrexa de Vilasantar. Atópase en Ru e foi construída a comezos do século XIX. Ten planta de cruz latina formada por dous corpos rectangulares de distinta altura e unha ábsida rectangular. A ábsida e o altar están separados por un arco triunfal de medio punto. Construída con cachotería revocada e pintada de branco, agás nos esquinais e enmarcados dos vans que son de cantería de granito visto.

A listaxe completa de igrexas, capelas e edificios relixiosos do concello é a seguinte:

Nome	Lugar	Parroquia
Igrexa de San Martiño de Armental	Eirixe	Armental
Santuario de Nosa Señora da Laxe	A Laxe	Armental
Peto de ánimas da Laxe	A Laxe	Armental
Igrexa de San Salvador de Barbeito	A Xarela	Barbeito
Casa reitoral de San Salvador de Barbeito	A Xarela	Barbeito
Capela de Santo André	Mende	Barbeito
Mosteiro de Santa María de Mezonzo	O Priorato	Mezonzo
Casa reitoral de Santa María de Mezonzo	O Priorato	Mezonzo
Capela de San Pedro	O Campo da Feira	Mezonzo
Ermida de San Paio	Aguión	Mezonzo
Igrexa de San Pedro de Présaras	Eirixe	Présaras
Casa reitoral de Présaras	Eirixe	Présaras
Igrexa de San Vicenzo de Curtis	Eirixe	San Vicenzo de Curtis
Igrexa de Santa María de Vilariño	Eirixe	Vilariño
Casa reitoral de Santa María de Vilariño	Eirixe	Vilariño
Igrexa de Santiago de Vilasantar	Ru	Vilasantar
Casa reitoral de Vilasantar	Ru	Vilasantar

Patrimonio arquitectónico civil

En canto á arquitectura non relixiosa máis destacable do concello temos os seguintes pazos:

• Pazo de Présaras. Construído en Eirixe no século XVIII por Valentín Sánchez de Boado, un indiano regresado do Perú, que tamén construíu a igrexa. O pazo ten forma de "L" a dúas alturas, feito con muros de carga de cachotaría. Baixo o mesmo teito conviven a vivenda e a casa reitoral.
• Pazo de Mende. Situado nunha gran leira en Mende con hortas e prados, rodeada de carballos de grande idade. É de planta baixa e ten un frontón semicircular con escudo. Conta con capela propia, cun amplo soportal.
• Pazo de Zanfoga. Este pazo do século XVIII atópase na aldea de Zanfoga. É de estilo barroco, construído con cachotaría de xisto e cantería de granito nos elementos nobres. Pertenceu a Emilia Pardo Bazán e á súa familia.

O patrimonio arquitectónico rexistrado no concello é o seguinte:

Nome	Lugar	Parroquia
Casa do Castro	O Castro	Armental
Pazo de Zanfoga	Zanfoga	Armental
Casa de Neira	Ril	Barbeito
Pazo de Mende	Mende	Barbeito
Casa de Mera	Vilaboa	Mezonzo
Pazo de Opa	Opa	Mezonzo
Pazo do Fachal	O Fachal	Mezonzo
Pazo de Panacioi	Panacioi	Présaras
Pazo de Présaras	Eirixe	Présaras
Casa de Eirixe	Eirixe	San Vicenzo de Curtis
Casa das Medallas	O Vao	Vilariño
Casa Grande de Vilariño	Eirixe	Vilariño

Patrimonio etnolóxico

O batán de Mezonzo

Muíño de Vasques

Conta cun importante patrimonio etnolóxico con numerosos muíños á beira dos distintos ríos e regatos do concello, e incluso un batán en perfecto estado, O Batán de Mezonzo, un dos poucos conservados en Galicia e talvez un dos máis antigos. Situado xunto a unha gran cascada do río das Gándaras, crese que foi construído polos monxes do mosteiro de Mezonzo.

Existe unha ruta de sendeirismo chamada Ruta dos Muíños, que discorre xunto a 22 muíños das parroquias de Mezonzo e Barbeito, como o Muíño de Vasques ou o Muíño da Ponte do Sapo.

Etnografía

Festas e romarías

• Romaría da Santa Cruz, celébrase xunto á capela de San Paio en Aguión, sobre o día 3 de maio.
• Romaría Nova de Armental, celébrase en Eirixe, a segunda fin de semana de agosto
• Festa de San Pedro de Présaras, celébrase na Carballeira sobre o día 29 de xuño.
• Festa de Santiago de Vilasantar, celébrase en Ru sobre o 25 de xullo.
• Festa de Santa María de Mezonzo, celébrase no Priorato sobre o 10 de setembro.
• Festa de San Roque de San Vicenzo, celébrase en Eirixe sobre o 16 de agosto.
• Festa de San Bartolomeu de Barbeito, celébrase na Xarela sobre o 24 de agosto.
• Festa de San Paio de Vilariño, celébrase en Eirixe, sobre o 26 de xuño.
• Festa da Ascensión da Laxe, celébrase na Laxe o día da Ascensión.
• Festa do outono de Armental, celébrase en Eirixe sobre o día de San Martiño, o 11 de novembro.
• Festa de San Miguel de Présaras, celébrase na Carballeira sobre o 29 de setembro.
• Festa da Inmaculada Concepción de San Vicenzo, celébrase en Eirixe sobre o 19 de maio.
• Festa de Santa Minia en Vilasantar, celébrase en Ru sobre o 27 de setembro.

Economía

Sector primario

Segundo datos do IGE do 2011, o 28% dos traballadores do concello adicábanse ao sector primario.

A agricultura está maiormente centrada na produción de millo e herba para prover as explotacións gandeiras da zona, sobre todo bovina (tanto produción leiteira como de carne de rubia galega) e en menor medida porcina, bovina e avícola. O concello conta cunha Escola de Agricultura Ecolóxica situada na parroquia de Vilasantar. Tamén hai unha gran cantidade de superficie forestal, principalmente de cultivo de eucalipto.

Sector secundario

No 2011, a porcentaxe de traballadores no sector secundario era do 31%.

Destaca a industria da fabricación de taboleiro de madeira e de chapa de madeira pola presenza do Grupo Losán na vila.

Durante a primeira metade do século XX tivo grande importancia a industria téxtil pola presenza en Présaras da fábrica de tecidos La Arzuana, que funcionou de 1882 a 1962 e na que traballaron centos de persoas, a maioría mulleres.

Sector terciario

O sector terciario empregaba no 2011 ao 42% dos traballadores de Vilasantar.

Deporte

O concello conta cun campo de fútbol de herba natural na parroquia de Vilasantar, onde xoga os seus partidos de local o SD Vilasantar, equipo da Terceira Autonómica de Galicia. Nel celébrase ademais dende 2013 o Campus Álex Bergantiños, coa colaboración do futbolista, con orixes en San Vicenzo, e no que participan rapaces deste concello e de concellos veciños.

A piscina municipal está situada na parroquia de Vilasantar, á beira do río Cabalar.

Conta ademais cun pavillón polideportivo na localidade de Présaras no recinto do CEIP de Présaras.

Goberno e política

A Casa do Concello é o centro administrativo do municipio e está situada no lugar de Ru. O pleno do concello está formado por nove concelleiros. Nas primeiras eleccións municipais tras o restablecemento da democracia, celebradas en 1979, foi elixido alcalde Manuel García Novo, de UCD, e que gobernou tres anos. Foi substituído por José Manuel Taboada García, de Alianza Popular (máis tarde Partido Popular), que estivo na alcaldía durante os seguintes 25 anos. Tras as eleccións de 2007 accedeu á alcaldía Manuela García Freire, do BNG. No ano 2011, o PP recuperou a alcaldía, encabezado por Fernando Pérez Fernández, que continúa no cargo.

Os actuais concelleiros son:

• PP: Fernando Pérez Fernández, Óscar Vázquez Corral, José David Pintor Pazo, María del Carmen Torreiro Cotos, Jesús Gómez García, José Emilio Mahía Neira.
• BNG: José Antonio Cotos Seoane, Marta García Sánchez, Álvaro García Freire.

Galería de imaxes

Artigo principal: Galería de imaxes de Vilasantar.

• 
  Igrexa de Santa María de Mezonzo.
• 
  Baliza quilométrica do Plan Peña de 1939 na AC-840.
• 
  Marco de 1980 no cuadripunto entre Vilasantar, Curtis, Cesuras e Mesía.

Véxase tamén

Bibliografía

• Martínez Íñiguez, M.ª de los Ángeles (2018). La fábrica de hilados y tejidos de Vilasantar (1882-1962) (en castelán). viveLibro. ISBN 978-84-17392-99-4. 
• Saavedra Penas, Jacinta (2011). Ingenios hidráulicos preindustriales: molinos, batanes y aserraderos a lo largo del río das Gándaras, Vilasantar (PDF) (Informe) (en castelán). Universidade da Coruña. 

Outros artigos

• Lugares de Vilasantar
• Nados en Vilasantar

---

Este artigo sobre concellos de Galicia é, polo de agora, só un bosquexo. Traballa nel para axudar a contribuír a que a Galipedia mellore e medre.  Existen igualmente outros artigos relacionados con este tema nos que tamén podes contribuír.

---