Presura

A presura é unha forma de apropiación territorial que se documenta entre Galicia e o Alto Aragón, a partir de finais do século VIII. A maior parte dos testemuños aparecen nos séculos IX e X, aínda que se atopan tamén en séculos posteriores. O termo designa tanto a acción de apropiarse como o espazo resultante da apropiación.

Etimoloxía

A palabra presura e as súas variantes (pressuaras, apresura, adpresuras, presións, presuria, appresura, presone) derivan de prendo (tomar, apropiar). Ten a mesma etimoloxía que a aprisión de Cataluña e do Languedoc, coa que se adoita relacionar. A presura aparece a miúdo asociada ao termo escalio e os seus derivados (scaliare, escaliare, escalicare, escalidare, excalidare, scalidare) que significan fresar, rozar un terreo.

Historiografía

A presura foi un tema amplamente tratado pola historiografía medieval, desde que no século XIX Alexandre Herculano (1810-1877) comezase a investigar sobre o despoboamento e repoboación do val do Douro por mor da conquista musulmá. Durante o século XX, apareceron outras concepcións sobre a presura, que en ocasións foron contrapostas. Pódense sistematizar os estudos sobre este fenómeno en tres grupos: a explicación vinculada á Reconquista e repoboación, as propostas relativas á aculturación dos pobos do norte e as novas tendencias xurdidas desde mediados dos anos noventa do século XX.

Nas décadas centrais do século XX, as investigacións fixéronse no marco da Historia do Dereito e da Reconquista como eixo da Historia medieval española. Os principais representantes desta corrente foron o historiador do Dereito Ignacio de la Concha e os medievalistas Claudio Sánchez Albornoz e Salvador de Moxó. Estes autores definen a presura como a fórmula que permite colonizar o ermo, é dicir, as terras despoboadas tras o dominio islámico e a conquista cristiá. Esta acción enténdese como unha ocupación do territorio en dirección norte-sur, protagonizada por poboacións cristiás do norte que se establecen no sur da cordilleira Cantábrica e no val do Douro. Distínguense dous tipos de presura: a oficial e a espontánea. A oficial é a que se leva a cabo baixo a dirección do rei ou dos seus axentes. Estes poden distribuír a terra entre colonos ou ben encomendar o seu colonización a aristócratas. A espontánea realízase por campesiños ou comunidades monásticas sen contar nun principio co beneplácito da monarquía. Estas últimas, tras certo tempo, demandarán a aprobación do rei. A pesar de tratarse dunha concesión real, os campesiños podían deixar en herdanza as terras aos seus descendentes ou realizar accións de compravenda sen supervisión, é dicir, posuían certa autonomía na xestión destas terras. Por estas circunstancias, non hai unhanimidade entre estes autores á hora de considerar esta forma de posesión como propiedade plena.

Desde finais do sesenta e até principios do noventa, José Ángel García de Cortázar e Esther Peña propuxeron unha nova liña interpretativa. As principais novidades son, por unha banda, a reinterpretación da noción de ermo, considerado non como un espazo baleiro, senón como pouco poboado e desorganizado, e polo outro, a introdución do concepto de aculturación. Esta prodúcese desde os anos 770-780, pola chegada ás montañas do norte de poboacións do val do Douro e do Ebro, que levaban consigo trazos socioculturais de herdanza hispanogoda (noción de propiedade romana, uso da escritura, agricultura mediterránea...), sendo a presura o mecanismo de instalación destas xentes e de introdución do seu concepto da propiedade. O resultado deste proceso dependía da permeabilidade cultural das diversas comunidades norteñas. A partir do século IX o movemento invístese e as poboacións do norte que foron obxecto de aculturación, establécense nos espazos que se desocuparon na etapa precedente.

A partir de mediados do noventa, medievalistas como Carlos Manuel Reglero de la Fuente e Ernesto Pastor, descartan o concepto do ermo como realidade física, entenden que a aculturación non é un fenómeno relevante e relacionan a presura co crecemento agrícola e demográfico altomedieval. Pola súa banda, Roland Viader, Juan José Larrea e Álvaro Carvajal, ademais, sosteñen que as presuras son mecanismos integrados dentro das lóxicas comunitarias no marco local. Ao cal se engade a utilización da figura da presura en moi diversos niveis sociais e territoriais.

Séculos XIV e XV

Producíronse as últimas repoboacións en Andalucía, na conca do Guadalquivir ao tomar os reinos taifas de Valencia, Murcia e Granada, onde se dispersou á poboación musulmá. Esta última fase denominouse Repartemento, e a terra repartiuse en grandes lotes dando lugar a latifundios.

Así pois, só nas zonas despoboadas do val do Douro e do Ebro e só nos primeiros momentos da Reconquista, deuse o caso da repoboación espontánea por presura ou aprisio. Logo necesitouse concesión real tanto no caso de que os colonos fosen civís (repoboación municipal), nobres (repoboación nobiliaria) ou ordes monásticas (repoboación eclesiástica), ordes que podían ser militares ou non.

Esta repoboación explícase nunha sociedade rural e nunha zona en continuo perigo de incursións guerreiras: era a recompensa para que os desposuídos atrevésense a abandonar lugares seguros e cultivasen as terras fronteirizas.

Véxase tamén

Bibliografía

• Carvajal Castro, A. (2013), “Sociedad y territorio en el norte de León: Valdoré, los Flaínez y el entorno del alto Esla (S.IX-XI)”, en Studia historica. Historia medieval, 31, pp. 105–131.
• Concha, I. da (1943), “La “presura”: la ocupación de tierras en los primeros siglos de la reconquista”, Anuario de historia del derecho español, 14, pp. 382–460.
• García de Cortázar, J.A (1982), La Historia Rural Medieval: Un esquema de análisis estructural de sus contenidos a través del ejemplo hispanocristiano, Santander, Universidad de Cantabria.
• García de Cortázar, J.A (1988), La sociedad rural en la España medieval, Madrid, Siglo XXI.
• Lapesa, R., García, C. e Seco, M. (ed.) (2003), Léxico hispánico primitivo (siglos VIII al XII), Madrid, Real Academia Española–Fundación Ramón Menéndez Pidal.
• Larrea, J.J. (2007), “Construir iglesias, construir territorios: las dos fases altomedievales de San Román de Tobillas (Álava)”, en LÓPEZ QUIROGA, J. et al. (coords.) Monasteria et territoria. Élites, edilicia y territorio en el Mediterráneo medieval (siglo V-XI): Actas del III Encuentro Internacional e Interdisciplinar sobre la alta Edad Media en la Península Ibérica, Oxford, pp. 321–336.
• Larrea, J.J. e Viader, R. (2005), “Aprisions et presuras au début du IX siècle : pour une étude des formes de appropriation du territoire dans la Tarraconaise du haut Moyen Âge”, en SÉNAC, Ph (ed.) De la Tarraconaise à la Marche supérieure d’Al-Andalus (IV-XI). Les habitats ruraux, Toulouse, 2005, pp. 167– 210.
• Moxó, S. de (1979), Repoblación y sociedad en la España cristiana medieval, Madrid, Rialp.
• Pastor, E. (1996), Castilla en el tránsito de la antigüedad al feudalismo. Poblamiento, poder político y estructura social: del Arlanza al Duero (S.VII-XI), Xunta de Castela e León.
• Peña Bocos, E. (1993), “Las presuras y la repoblación del valle del Duero: algunas cuestiones en torno a la atribución y organización social del espacio castellano en el siglo IX”, en Garrido Hernando, J.L. e García Guinea, M.A. (coords.) Seminario, repoblación y reconquista: actas del III Curso de Cultura Medieval: Aguilar de Campoo, septiembre 1991, Fundación Santa María la Real, Centro de Estudios del Románico, pp. 249–260.
• Reglero de la Fuente, C.M. (1994), “La ocupación de la cuenca del Duero leonesa por el reino astur”, en Fernández Conde, F.J. (coord.), A época de Alfonso III e San Salvador de Valdediós: Congreso de Historia Medieval de Oviedo (27 de setembro- 2 de outubro de 1993), pp. 127–150.
• Sánchez Albornoz, C. (1971), “Repoblación del reino asturleonés. Proceso, dinámica y proyecciones”, Cadernos de Historia de España, 53-54, pp. 236–459.