Przejdź do zawartości

Wikipedysta:Wojciech Pędzich/brudnopis

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii


Klepsydra – jedno z wcześniejszych urządzeń do pomiaru czasu

Urządzenia do odmierzania czasu stosowano od tysiącleci. Aktualnie wykorzystywany w odliczaniu czasu sześćdziesiątkowy system liczbowy stosowano już 2 tysiące lat p.n.e. w Sumerze. Starożytni Egipcjanie dzielili dzień na dwa okresy po 12 godzin, ruch Słońca obserwując za pomocą wielkich obelisków. To właśnie w Egipcie wynaleziono zegar wodny, prawdopodobnie użyty po raz pierwszy w świątyni Amona w Karnak, jak też w późniejszym czasie poza Egiptem. Zegary wodne chętnie stosowali starożytni Grecy, nazywając je clepsydrae. Uważa się, ze mniej więcej w tym samym czasie zegary których działanie opierało się na wypływającej z naczynia wodzie stosowali Chińczycy, za czasów dynastii Shang – urządzenia te przywiezione z Mezopotamii około roku 2000 p.n.e. Inne starożytne urządzenia do odmierzania czasu to stosowany w Chinach, Japonii, Anglii i na terenie dzisiejszego Iraku zegar świecowy, przenośne zegary słoneczne szeroko stosowane w Indiach i Tybecie oraz częściowo w Europie, jak też klepsydry o działaniu zbliżonym do zegarów wodnych.

Najstarsze zegary opierały swoje działanie na cieniu rzucanym przez światło słoneczne, nie były więc użyteczne w trakcie zachmurzenia lub w nocy, wymagały też ponownej kalibracji w miarę upływu pór roku (jeśli gnomon nie był ustawiony odpowiednio do osi Ziemi). Najstarszy znany zegar z napędzanym wodą mechanizmem wychwytu, przenoszący ruch obrotowy na ruch skokowy[1] pochodzi z III wieku p.n.e., ze starożytnej Grecji[2]; chińscy wynalazcy opracowali w X wieku później zegary z mechanizmem wychwytu napędzanym rtęcią[3], zaś średniowieczni wynalazcy krajów islamskich wprowadzili w XI wieku do użytku zegary wodne napędzane mechanizmami zębatymi i ciężarkami[4].

Pierwsze zegary mechaniczne wykorzystujące wychwyt pionowy z balansem wynaleziono w Europie na początku XIV wieku. Stały się one najczęściej używanymi czasomierzami do czasu opracowania w roku 1656 zegara wahadłowego. Sprężyna napędowa wynaleziona na początku XV wieku pozwoliła na konstruowanie przenośnych zegarów, co zaowocowało wprowadzeniem na rynek w XVII wieku zegarków kieszonkowych; nie były one jednak urządzeniami dokładnymi do czasu wprowadzenia do konstrukcji sprężyny balansowej w połowie tego samego stulecia. Zegar wahadłowy pozostał najdokładniejszych czasomierzem do lat 30. XX wieku, kiedy to wynaleziono zegar kwarcowy. Po II wojnie światowej dokładne czasomierze uzupełniono o zegar atomowy. Choć z początku zegary kwarcowe stosowano wyłącznie w laboratoriach, to rozwój mikroelektroniki w latach 60. XX wieku doprowadził do ich miniaturyzacji i obniżył koszty produkcji, więc w latach 80. XX wieku stanowiły one podstawowy model czasomierza, zarówno jeśli chodzi o zegary stacjonarne jak i naręczne. Zegary atomowe są jak dotąd najbardziej dokładnymi przyrządami do pomiaru czasu; wykorzystuje się je do kalibracji innych zegarów oraz do wyliczania właściwego czasu obowiązującego na Ziemi. Stosowany r rozwiązaniach cywilnych uniwersalny czas koordynowany jest również oparty na czasie atomowym.

Urządzenia do pomiaru czasu w cywilizacjach starożytnych

 Osobny artykuł: Historia kalendarza.
Wschód Słońca nad Stonehengew dniu przesilenia letniego

Wiele cywilizacji antycznych obserwowało ciała niebieskie, głównie Słońce i Księżyc, w celu ustalania czasu, dat i pór roku[5][6]. Sześćdziesiątkowy system liczbowy, wykorzystany w metodach pomiaru czasu właściwych dla cywilizacji Zachodu pojawił się po raz pierwszy prawie 4 tysiące lat temu w Mezopotamii i Egipcie[5][7][8]; podobny system pojawił sie nieco później w Mezoameryce[9]. Pierwsze kalendarze mogły powstać już w okresie ostatniego zlodowacenia przez ludy zbieracko-łowieckie które za pomocą patyków i kości odliczały fazy Księżyca czy pory roku[6]. W różnych miejscach, szczególnie Europie, budowano w okresie prehistorycznym kamienne kręgi takie, jak Stonehenge, które uważa się za przyrządy służące do wyznaczania czasu i przewidywania zdarzeń sezonowych i corocznych, na przykład równonocy i przesileń[6][10]. Megalityczne ludy nie pozostawiły po sobie trwałych zapisków, niewiele wiec wiadomo i stosowanych przez nie kalendarzach i sposobach odmierzania czasu[11].

Starożytny Egipt

 Osobny artykuł: Historia czasomierzy w starożytnym Egipcie.

Zegary słoneczne był pierwszymi urządzeniami do odmierzania kolejnych części dnia[12]. Najstarszy znany zegar słoneczny pochodzi ze starożytnego Egiptu; wykonano go z zielonego łupka. Egipskie obeliski, zbudowane około 2500 lat p.n.e., również stanowią jedne z najstarszych zegarów słonecznych[6][13][14].

Egipski obelisk na Place de la Concorde, Francja

Egipskie zegary słoneczne dzieliły dzień na 10 części, dokładając dwie godziny świtu i dwie zmierzchu. Jeden z zegarów tego typu składał się z długiego gnomonu o pięciu, rozmieszczonych w nierównych odległościach, oznaczeniach oraz położonej wyżej poprzeczki, rzucającej na oznaczenia cień. Cały zegar odwracano w kierunku wschodnim rano, zaś w południe kierowano ku zachodowi. W podobny sposób funkcjonowały obeliski: cień rzucany na plac, na którym stały, co pozwalało Egipcjanom na odliczanie czasu. Obelisk określał również porę dnia, pozwalał też na stwierdzenie, czy właśnie nastąpiło przesilenie letnie lub zimowe[6][15]. Trzeci rodzaj zegara, opracowany około roku 1500 p.n.e., podobny był swoim kształtem do wygiętej przykładnicy. Upływ czasu mierzono za jego pomocą obserwując cień rzucany przez poprzeczkę na linię o nierównej podziałce. Głowica w kształcie litery T zwrócona była na wschód o poranku, zaś w południe odwracano ją, by cień rzucany był w drugą stronę[16].

Wprawdzie zegary słoneczne były dokładne, lecz ich działanie zależało od obecności słońca, był one więc bezużyteczne podczas chmurnej pogody oraz w nocy[15][17]. Egipcjanie opracowali więc inne urządzenia do odmierzania czasu, w tym zegary wodne, klepsydry oraz system śledzenia ruchu gwiazd. Najstarszy opis zegara wodnego pochodzi z zapisków w grobowcu Amenemhata, egipskiego władcy z XVI w. p.n.e., który mianował się jego wynalazcą[18]. Istniały różne typy zegarów wodnych, o rożnym stopniu komplikacji. Jeden z nich to miska z wydrążonymi w dnie otworami, która zanurzona w wodzie napełniała się w stałym tempie; czas wskazywały oznaczenia na boku naczynia, do których dochodził poziom wody. Najstarszy znany zegar wodny odnaleziono w grobowcu faraona Amenhotepa I (1525–1504 p.n.e.), co sugeruje, że po raz pierwszy tego typu urządzeń używano w starożytnym Egipcie[15][19][20]. Starożytnych Egipcjan uważa się również za wynalazców klepsydry, składającej się z dwóch, leżących jedna nad drugą, szklanych komór, połączonych niewielkim otworem. Po odwróceniu klepsydry, z jednego naczynia do drugiego przesypywał się, ze stałą prędkością, piasek[17]. Jeszcze innym narzędziem do ustalania czasu w trakcie nocy był pion zwany merkhetem, stosowany co najmniej od roku 600 p.n.e. Dwa merkhety ustawiano w kierunku północno-południowym w odniesieniu do Gwiazdy Polarnej. W dokładnym odmierzaniu czasu stosowano przejście określonych gwiazd przez kolejne merkhety[15][21]

Starożytna Grecja i Rzym

Klepsydra Ktestibiosa z III wieku p.n.e. Klepsydra pochodzi od „złodzieja wody” i jest greckim określeniem zegara wodnego[22]

Zegary wodne, czy też klepsydry, wykorzystywano w Grecji powszechnie, od ich wprowadzenia przez Platona, który wynalazł również wodny budzik[23][24]. Jedne opis budzika podaje jako zasadę działania conocne przepełnianie się naczynia zawierającego ołowiane kulki, pływającego w pionowym zbiorniku. W zbiorniku tym nieustannie podnosił się poziom wody, dostarczanej z cysterny. Nad ranem naczynie pływało w zbiorniku na tyle wysoko, by się wywrócić, powodując wysypanie się ołowianych kulek na miedzianą tacę. Wywoływany przez kulkę dźwięk budził uczniów Platona w jego akademii[25]. Inną możliwą konstrukcją budzika były dwa słoje połączone lewarem. Woda przelewała się do drugiego słoja, gdzie wnoszący się jej poziom wypychał powietrze przez gwizdek[24]. Grecy i babilończycy utrzymywali zapiski o upływie czasu w ramach prowadzonych obserwacji astronomicznych.

Starożytny grecki astronom, Andronikus z Cyrrhus, nadzorował konstrukcję Wiezy Wiatrów w Atenach, w pierwszym wieku p.n.e.

W Grecji, klepsydry najczęściej stosowano w sądach; później taką praktykę przyjęli również Rzymianie. Opisano to zaróno w zapisach historycznych jak i literaturze pięknej z epoki, np. w Theaetetusie Platon wspomina, że „Ci ludzie, z drugiej strony, zawsze mówią w pośpiechu, gnani płynącą wodą.”[26]. Klepsydry wspomina również Apulejusz w dziele Metamorfozy wspomina, jak „urzędnik sądowy zaczął znowu wykrzykiwać, tym razem wzywając głównego świadka oskarżycieli, by ten stawił się przed obliczem sądu. Podszedł doń starszy mężczyzna, którego nie znałem. Poproszono by mówił dopóki, dopóty w zegarze była woda; zegar ten to była pusta czasza do której przez lejek w szyjce wlano wodę, miarowo wypływającą z czaszy przez niewielkie otwory w jej podstawie.”[27] Zegar występujący w opisie Apulejusza był przedstawicielem grupy zegarów wodnych. Inny typ czasomierza wykorzystywany podczas tej epoki to miska z otworem w środku, pływająca po powierzchni wody. Czas odmierzano obserwując jak szybko miska napełniała się wodą[28].

Choć klepsydry był użyteczniejsze od zegarów słonecznych – można było je stosować w pomieszczeniach, w nocy oraz przy zachmurzonym niebie – nie był w tym samym stopniu dokładne. Z tego powodu Grecy szukali możliwości usprawnienia działania zegarów wodnych[29]. Choć nadal swoją dokładnością nie dorównywały zegarom słonecznym, greckie zegary wodne stały się dokładniejsze około roku 325 p.n.e., kiedy to wyposażono je w tarczę i wskazówkę godzinową, co poprawiło dokładność odczytów i ułatwiało odczytywanie czasu. Jednym z najpoważniejszych wyzwań stojących przed klepsydrami była kwestia ciśnienia hydrostatycznego: gdy zbiornik zawierający wodę był pełny, zwiększone ciśnienie powodowało, że woda wypływała z niego szybciej. Kwestię tę podjęli w roku 100 p.n.e. greccy i rzymscy zegarmistrzowie, dokonując w ciągu kolejnych stuleci pewnych usprawnień. By przeciwdziałać zwiększonemu przepływowi wody, pojemniki na wodę stanowiące części zegara (zwykle słoje lub miski) kształtowano jako stożki o szerszym końcu skierowanym ku górze. Dzięki temu, z naczynia musiała wypłynąć większa ilość cieczy by uzyskać określony spadek jej poziomu niż gdyby naczynie miało inny kształt. Dzięki temu usprawnieniu zegary były bardziej eleganckie – pełne godziny obwieszczały gongi, dzwoniły dzwonki, drzwiczki otwierały się by ukazać niewielkie figurki, stosowano też inne ruchome mechanizmy[15]. Nadal nie rozwiązano jednak wszystkich problemów, których zresztą nigdy nie wyeliminowano, choćby wpływu temperatury na pomiar czasu. Zimna woda płynie wolniej, a w określonych temperaturach może zamarznąć[30].

W latach 270 p.n.e. - 500 n.e. Grecy (Ktesibios, Heron z Aleksandrii, Archimedes) i rzymscy zegarmistrzowie oraz astronomowie zaczęli opracowywać bardziej złożone mechanizmy zegarów wodnych. Wprowadzane rozwiązania regulowały przepływ wody w urządzeniach oraz w bardziej efektowny sposób prezentowały upływ czasu. Dla przykładu, część zegarów wodnych opracowanych w tym okresie wyposażono w dzwonki i gongi, zaś inne –; w otwierane okienka zza których wychylały się figurki ludzi, albo w ruchome wskaźniki, czy tarcze. Część wyposażono w modele znanego ówczas Wszechświata.

Choć starożytni Grecy i Rzymianie dokonali znacznych postępów w konstrukcji zegarów wodnych, lecz i tak często korzystali z zegarów słonecznych. Matematyk i astronom Teodozjusz z Bitynii podobno wynalazł zegar słoneczny który zachowywał taką samą dokładność niezależnie od jego położenia na Ziemi, choć niewiele istnieje na ten temat materiałów[31]. Inni opisywali zegary słoneczne w książkach matematycznych i literaturze pięknej. Witruwiusz, rzymski autor dzieła De architectura, pisał o matematycznych aspektach działania gnomonu, czyli wskazówki zegara słonecznego[32]. Za czasów panowania Oktawiana Augusta Rzymianie zbudowali największy zegar słoneczny w historii, Solarium Augusti, którego gnomon stanowił obelisk z Heliopolis[33]. Obelisk z rzymskiego Pola Marsowego stał się gnomonem zegara astrologicznego Oktawiana Augusta[34]. Pliniusz Starszy opisuje pierwszy zegar słoneczny w starożytnym Rzymie, który przybył do kraju w roku 264 p.n.e., zrabowany z sycylijskiej Katanii. Według jego relacji, zegar wskazywał nieprawidłową godzinę dopóki nie zmodyfikowano jego oznaczeń tak, by odpowiadały miejscowej szerokości geograficznej, co nastąpiło 100 lat później[35]

Persja

Starożytny perski zegar wodny, Kariz.zibad
Starożytny zegar perski
Rekonstrukcja pracy osoby obsługującej zegar wodny (MirAab), Iran

Jak twierdził Kallistenes, Persowie wykorzystywali zegary wodne w roku 328 p.n.e., zapewniając w ten sposób sprawiedliwe rozdzielanie wody pochodzącej z kanatów i dostarczanej do systemu irygacji. Wykorzystywanie zegarów wodnych na terenie Iranu, szczególnie w wiosce Zibad, można datować już na rok 500 p.n.e.. W późniejszym okresie wykorzystywano je również do dokładnego wyznaczania dni świętych w okresie poprzedzającym nastanie Islamu, jak nouruz czy inne święta przypadające w przesilenia lub równonoce. Wykorzystywane na terenie współczesnego Iranu zegary wodne były jednymi z najbardziej użytecznych starożytnych urządzeń do ustalania corocznego kalendarza[36].

Zegary wodne, fenjaany, perskiego wyrobu osiągnęły poziom dokładności porównywalny z dzisiejszymi standardami pomiaru czasu. Czasomierze te wykorzystywano do określania długości pobierania przez rolników wody z kanatów lub studni, celem nawadniania upraw. Rozwiązanie to zostało zastąpione dokładniejszymi zegarami współczesnymi[36]. Perskie zegary wodne stanowiły użyteczne narzędzie dla współwłaścicieli kanatów, pozwalając na dokładne określenie czasu nawadniania poszczególnych pól. Kanaty stanowiły jedyne źródło wody dla rolnictwa i nawadniania upraw, więc sprawiedliwy rozdział wody był kwestią istotną. Z tego względu do obsługi zegara wodnego wybierano starsze, mądre i sprawiedliwe osoby, pył rzy czym do kontrolowania działań fenjaanów, obserwowania ich wskazań i ogłaszania dokładnej godziny w dzień i w nocy wymagane było zatrudnienie w pełnym wymiarze godzinowym co najmniej dwóch takich operatorów[37].

Fenjaan składał się z dużego naczynia wypełnionego wodą i misy z wywierconym pośrodku niewielkim otworem. Gdy miska wypełniała się, zanurzała się w naczyniu, osoba nadzorująca fenjaan opróżniała misę, kładąc ją z powrotem na powierzchni wody. Liczbę opróżnień misy zaznaczano wrzucając do słoja kamienie[37].

Miejsce stacjonowania zegara oraz jego obsługi zwano khaneh fenjaan. Zwykle była to najwyższa kondygnacja budowli publicznej, w pomieszczeniu w którym okna skierowane na wschód i na zachód pozwalały określić momenty wschodu i zachodu słońca. Kolejnym znanym w starożytnej Persji urządzeniem do pomiaru czasu był staryab, czyli astrolabium, wykorzystywano je jednak głównie do praktykowania przesądnych wierzeń, nie stanowiło ono praktycznego sposobu pomiaru czasu dla rolników. Zegar wodny Zeebad Gonabad wykorzystywano do roku 1965, gdy zastąpiono go nowoczesnym czasomierzem[36].

Chiny

Joseph Needham utrzymywał, że wprowadzenie w Chinach klepsydry, najprawdopodobniej przywiezionej z Mezopotamii, odbyło się już w drugim tysiącleciu p.n.e., za rządów dynastii Shang, zaś najpóźniej nastąpiło to w pierwszym tysiącleciu p.n.e.. Do czasu przejęcia władzy przez dynastię Han w roku 202 p.n.e., zegary wodne działające na zasadzie wypływu wody zastąpione zostały zegarami do których woda wpływała, wykorzystujących miarkę osadzoną na pływaku. W celu zrównoważenia spadku ciśnienia w zbiorniku, spowalniającego pomiar czasu w miarę się jego napełniania, Zhang Heng uzupełnił konstrukcję zegara o dodatkowy zbiornik pomiędzy głównym zasobnikiem wody a naczyniem, którego napełnianie się odmierzało czas. Około roku 550 n.e. pojawiły się wzmianku, autorstwa Yin Gui, mówiące o dodaniu do sekwencji naczyń przez które przepływała woda naczynia które się przepełniało lub w którym poziom wody był stały; tę modyfikację opisał szczegółowo wynalazca Shen Kuo. Około roku 610, projekt takiego zegara został rozpowszechniony przez dwóch wynalazców dynastii Sui, Genga Xuna i Yuwena Kai, którzy jako pierwsi wprowadzili klepsydry z ustandaryzowanymi położeniami bezmianu[38]. Joseph Needham stwierdził:

... (klepsydra z bezmianem) pozwalała na dostosowywanie ciśnienia w zbiorniku kompensacyjnym w zależności od pory roku, ustalając pozycję przeciwwagi na belce. Pozwoliło to na zmianę wielkości przepływu w zależności od długości dnia, Dzięki temu nie było konieczne stosowanie zbiornika który byłby przepełniany, zaś operatorzy zegarów byli informowani o konieczności ponownego uzupełnienia zawartości sbiornika[38].

Zegary według typu

Termin „zegar” odnosi się do całego szeregu urządzeń, od zegarków naręcznych po Zegar Dziesięciu Mileniów.

W całej historii ich istnienia, zegary wyposażano w różne mechanizmy napędowe – hrawitacyjne, sprężynowe, czy elektryczne[39][40]. Zegary mechaniczne upowszechniły się w XIV wieku, gdy uzywano ich w średniowiecznych klasztorach, regulując czasy odmawianie modlitw. Zegary usprawniano, w czym odegrał dużą rolę wynalazek zegara wahadłowego w XVII wieku.

Zegary świecowe

Zegar świecowy

Njstarsza wzmianka o zegarach świecowych pochodzi z chińskiego wiersza, stworzonego w roku 520 przez You Jianfu. Jak podaje wiersz, do pomiaru czasu w nocy służyła świeca z naniesioną podziałką. Podobne świece wykorzystywano w Japonii do początku X wieku[41].

Stworzenie najczęściej przywoływanego i opisywanego zegara świecowego przypisuje się królowi Alfredowi Wielkiemu. Składał się on z sześciu świec, z których każdą wykonano z 3,6 uncji wosku i nadano wysokość 12 cali, przy zachowaniu jednakowej szerokości, z podziałka co jeden cal. Każda ze świec spalała się całkowicie w około cztery godziny, więc jednej podziałce odpowiadało około 20 minut. Po zapaleniu, świece umieszczano w szklanych pojemnikach obramowanych drewnem, co zapobiegało gaśnięciu płomieni[42].

Najbardziej skomplikowane zegary świecowe z tego czasu skonstruował Al-Jazari w roku 1206. Jeden z jego zegarów świecowych zawierał tarczę, pokazującą upływ czasu oraz – po raz pierwszy w historii – stosował montaż typu bagnetowego[43]. Donald Routledge Hill opisał zegar następująco:

Świeca, o znanej szybkości spalania się, oparta była o spód pokrywy, zaś jej knot wystawał przez otwór w tejże pokrywie. W wycięciu zbierał się wosk, który można było co jakiś czas usuwać, by nie wpływał na stałość palenia się. Spód świecy spoczywał w płytkim naczyniu, którego bok wyposażono w pierścień, połączony bloczkiem do obciążnika. W miarę spalania się świecy, naczynie w którym była osadzona popychane było do góry ze stała prędkością. Mechanizm wskazujący czas działał w połączeniu z naczyniem na którym osadzono świecę. Nie są znane inne tak skomplikowane zegary świecowe[44].

Zegar olejowy

Rozwinięciem idei zegara świecowego był zegar olejowy. Ten wczesny czasomierz składał się z oznaczonego podziałką szklanego naczynia zawierającego olej - najczęściej tran, który spalał się czysto i równo - dostarczającego paliwo dla wbudowanej w urządzenie lampy. Spadający poziom oleju w zbiorniku dawał ogólny pogląd na upływający czas.

Zegary na bazie kadzidła

Oprócz zegarów mechanicznych, wodnych i świecowych, na Dalekim Wschodzie wykorzystywano zegary kadzidłowe, wykonywane w kilku odmiennych formach[45]. Zegarów na bazie kadzidła po raz pierwszy zaczęto używać w Chinach około VI wieku n.e.; w japońskim skarbcu Shōsō-in nadal przechowywany jest egzemplarz takiego właśnie czasomierza. [46], choć naniesione na nim oznaczenia nie są chińskie, a dokonane w piśmie dewanagari[47]. Z uwagi na częste wykorzystywanie pisma dewanagari, co wskazuje na wykorzystywanie ich w ceremoniach buddyjskich, Edward H. Schafer zasugerował, że zegary na bazie kadzidła wynaleziono w Indiach[47]. Mimo podobieństwa do zegarów świecowych, zegary kadzidłowe paliły się równo, bez udziału płomienia, co czyniło je bezpieczniejsze i lepiej dostosowane do użytkowania w pomieszczeniach[48].

Odnaleziono sporo zegarów opartych na kadzidle; najpopularniejsze używały kadzidła w formie pręta i pieczęci[49][50]Zegar z kadzidłem w formie pręta był zegarem kalibrowanym.[50]; wiele z nich miało skomplikowaną formę, z gwintami i obciążnikami rozmieszczonymi w równych odstępach. Obciążniki spadały na płytę lub gong umieszczony na spodzie zegara, a wydawany przy tym dźwięk stanowił informacje o upłynięciu kolejnego odcinka czasu. Część zegarów na bazie kadzidła trzymano na eleganckich tacach, niektóre tace były otwarte, by elegancko komponować się z obciążnikami[51][52]. Wykorzystywano też pręty kadzidła o różnych zapachach, by można było rozróżnić opływające godziny zmysłem powonienia[53]. Pręciki z kadzidłem mogły być albo proste albo spiralne; te drugie były dłuższe, więc wykorzystywano je do odmierzania dłuższych odcinków czasu; często zwieszały się one z dachów świątyń i domów[54].

Japońskim gejszom płacono za ilość senkodokei, czyli pałeczek kadzidła, które wypaliły się podczas jej obecności. Taki sposób rozliczania uslug gejsz praktykowano do roku 1924[55]. Zegary z kadzidłem w formie pieczęci stosowano w okolicznościach podobnych do stosowania zegarów z kadzidłem w firmie pałeczek, choć ich głównym zastosowaniem były obrzędy religijne[49]. Zegary w tej formie były popularnym akcesorium spotkań ludzi, jak też chińskich naukowców i inteligencje[56]. Pieczęć w tym przypadku stanowił drewniany lub kamienny dysk z wyżłobionym rowkiem (lub większą iloscią rowków)[49] w którym umieszczano kadzidło[57]. Tego typu zegary były powszechne w Chinach[56], lecz produkowano je też, choć w mniejszej liczbie, w Japonii[58]. By odmierzać upływ czasy, na ścieżce proszku służącego do spalania kadzidła umieszczano kawałki wonnego drewna, żywicy lub pachnącego kadzidła. Różne zegary na bazie kadzidła wykorzystywały rozmaite formulacje kadzideł, w zależności od układu samego zegara[59]. Długość ścieżki pyłu, wprost zależna od rozmiaru pieczęci, stanowiła podstawowy wskaźnik długości działania zegara: wszystkie zegary wypalały się we względnie długich okresach, od 12 godzin do miesiąca[60][61][62].

Pieczęci wczesnych zegarów na bazie kadzidła wykonywano z drewna lub kamienia, lecz Chińczycy wprowadzili w późniejszym okresie, najprawdopodobniej za panowania dynastii Song, krążki metalowe. Pozwoliło to rzemieślnikom na wykonywanie zarówno małych jak i dużych pieczęci, jak też na ich bogatsze zdobienie. Kolejnym usprawnieniem działania zegara na bazie kadzidła była możliwość zróżnicowania głębokości żłobień w pieczęci, by odzwierciedlić zmieniającą się długość dnia w ciągu kolejnych pór roku. W miarę jak pojawiały się coraz mniejsze pieczęci, zegary stały sie coraz popularniejsze w Chinach, coraz częściej dawano je też w prezencie[63]. Zegary tego typu są towarem poszukiwanym przez kolekcjonerów, lecz pozostało niewiele egzemplarzy które nie zostały jeszcze wykupione albo nie stanowią elementu ekspozycji muzeów i świątyń[58].

Zegary słoneczne

Zegar słoneczny z XX wieku w Sewilli

Zegary słoneczne znane są od starożytnego Egiptu. Zegary z tego okresu wyposażano w oznaczenia godzin pod postacią prostych odcinków godzinowych przy czym godziny były nierównej długości − tzw. godziny tymczasowe − zależnej od pory roku. Każdy dzień, niezależnie od pory roku, dzielono na 12 równych części, więc godziny byly krótsze w zimie i dłuższe latem. Zegary słoneczne dopracowali Muzułmanie. Pomysł zastosowania godzin o równej długości, niezależnie od pory roku, wprowadził w roku 1371 Abu'l-Hasan Ibn al-Shatir, bazując na odkryciach w dziedzinie trygonometrii, których dokonał Muhammad ibn Jābir al-Harrānī al-Battānī. Ibn al-Shator był świadomy tego, że „zastosowanie gnomonu równoległego do osi Ziemi spowoduje powstanie zegara słonecznego, którego linie godzinowe wskażą taki sam odcinek czasu dowolnego dnia w roku”. Zbudowany przez niego zegar, o osi skierowanej ku biegunom Ziemi, jest najstarszym zachowanym zegarem słonecznym tego typu, zaś w cywilizacjach Zachodu idea ta pojawiła się w roku 1446[64][65].

Po zaakceptowaniu teorii heliocentrycznej oraz równych godzin, jak też po kolejnych osiągnięciach w dziedzinie trygonometrii, od epoki Renesansu pojawiły się zegary słoneczne w obecnie stosowanym kształcie, już budowane na szeroką skalę[66]. W roku 1524, francuski astronom Oronteus Finaeus zbudował istniejący do dzisiaj zegar słoneczny z kości słoniowej[67]; w roku 1570, włoski astronom Giovanni Padovani wydał traktat, w którym zawarł instrukcję budowy i opis układu poziomych i pionowych (naściennych) zegarów słonecznych. Innym dokumentem opisującym budowę zegarów słonecznych jest praca Giuseppe Biancaniego Constructio instrumenti ad horologia solaria z ok. 1620 roku[68].

Zegary z kołami zębatymi i wychwytem

Najstarsze zegary z wychwytem napędzanym cieczą opisał grecki inżynier Filon z Bizancjum w III wieku p.n.e. w traktacie technicznym na temat pneumatyki. W rozdziale 31 porównał mechanizm wychwytu automatu komody do mycia się do mechanizmów zegarów wodnych[69]. Innym wczesnych zegarem z mechanizmem wychwytu była

Another early clock to use escapements was built during the 7th century in Chang'an, by Tantric monk and mathematician, Yi Xing, and government official Liang Lingzan[70][71]. An astronomical instrument that served as a clock, it was discussed in a contemporary text as follows:[72]

[It] was made in the image of the round heavens and on it were shown the lunar mansions in their order, the equator and the degrees of the heavenly circumference. Water, flowing into scoops, turned a wheel automatically, rotating it one complete revolution in one day and night. Besides this, there were two rings fitted around the celestial sphere outside, having the sun and moon threaded on them, and these were made to move in circling orbit ... And they made a wooden casing the surface of which represented the horizon, since the instrument was half sunk in it. It permitted the exact determinations of the time of dawns and dusks, full and new moons, tarrying and hurrying. Moreover, there were two wooden jacks standing on the horizon surface, having one a bell and the other a drum in front of it, the bell being struck automatically to indicate the hours, and the drum being beaten automatically to indicate the quarters. All these motions were brought about by machinery within the casing, each depending on wheels and shafts, hooks, pins and interlocking rods, stopping devices and locks checking mutually[72].

The original diagram of Su Song's book showing the inner workings of his clock tower

Since Yi Xing's clock was a water clock, it was affected by temperature variations. That problem was solved in 976 by Zhang Sixun by replacing the water with mercury, which remains liquid down to −39 °C (−38 °F). Zhang implemented the changes into his clock tower, which was about 10 metrów ([convert: bug, ask for help]) tall, with escapements to keep the clock turning and bells to signal every quarter-hour. Another noteworthy clock, the elaborate Cosmic Engine, was built by Su Song, in 1088. It was about the size of Zhang's tower, but had an automatically rotating armillary sphere—also called a celestial globe—from which the positions of the stars could be observed. It also featured five panels with mannequins ringing gongs or bells, and tablets showing the time of day, or other special times[15]. Furthermore, it featured the first known endless power-transmitting chain drive in horology[3]. Originally built in the capital of Kaifeng, it was dismantled by the Jin army and sent to the capital of Yanjing (now Beijing), where they were unable to put it back together. As a result, Su Song's son Su Xie was ordered to build a replica[73].

The clock towers built by Zhang Sixun and Su Song, in the 10th and 11th centuries, respectively, also incorporated a striking clock mechanism, the use of clock jacks to sound the hours[74]. A striking clock outside of China was the Jayrun Water Clock, at the Umayyad Mosque in Damascus, Syria, which struck once every hour. It was constructed by Muhammad al-Sa'ati in the 12th century, and later described by his son Ridwan ibn al-Sa'ati, in his On the Construction of Clocks and their Use (1203), when repairing the clock[75]. In 1235, an early monumental water-powered alarm clock that "announced the appointed hours of prayer and the time both by day and by night" was completed in the entrance hall of the Mustansiriya Madrasah in Baghdad[76].

The first geared clock was invented in the 11th century by the Arab engineer Ibn Khalaf al-Muradi in Islamic Iberia; it was a water clock that employed a complex gear train mechanism, including both segmental and epicyclic gearing[4][77], capable of transmitting high torque. The clock was unrivalled in its use of sophisticated complex gearing, until the mechanical clocks of the mid-14th century[77]. Al-Muradi's clock also employed the use of mercury in its hydraulic linkages[78][79], which could function mechanical automata[79]. Al-Muradi's work was known to scholars working under Alfonso X of Castile[80], hence the mechanism may have played a role in the development of the European mechanical clocks[77]. Other monumental water clocks constructed by medieval Muslim engineers also employed complex gear trains and arrays of automata[81]. Like the earlier Greeks and Chinese, Arab engineers at the time also developed a liquid-driven escapement mechanism which they employed in some of their water clocks. Heavy floats were used as weights and a constant-head system was used as an escapement mechanism[4], which was present in the hydraulic controls they used to make heavy floats descend at a slow and steady rate[81].

A mercury clock, described in the Libros del saber de Astronomia, a Spanish work from 1277 consisting of translations and paraphrases of Arabic works, is sometimes quoted as evidence for Muslim knowledge of a mechanical clock. However, the device was actually a compartmented cylindrical water clock[82], which the Jewish author of the relevant section, Rabbi Isaac, constructed using principles described by a philosopher named "Iran", identified with Heron of Alexandria (fl. 1st century AD), on how heavy objects may be lifted[83].

Astronomical clocks

Astrolabes were used as astronomical clocks by Muslim astronomers at mosques and observatories.

During the 11th century in the Song Dynasty, the Chinese astronomer, horologist and mechanical engineer Su Song created a water-driven astronomical clock for his clock tower of Kaifeng City. It incorporated an escapement mechanism as well as the earliest known endless power-transmitting chain drive, which drove the armillary sphere.

Contemporary Muslim astronomers also constructed a variety of highly accurate astronomical clocks for use in their mosques and observatories[84], such as the water-powered astronomical clock by Al-Jazari in 1206[85][86], and the astrolabic clock by Ibn al-Shatir in the early 14th century[87]. The most sophisticated timekeeping astrolabes were the geared astrolabe mechanisms designed by Abū Rayhān Bīrūnī in the 11th century and by Muhammad ibn Abi Bakr in the 13th century. These devices functioned as timekeeping devices and also as calendars.[4]

Castle clock by Al-Jazari, 14th century copy

A sophisticated water-powered astronomical clock was built by Al-Jazari in 1206. This castle clock was a complex device that was about 11 stóp (3,4 m) high, and had multiple functions alongside timekeeping. It included a display of the zodiac and the solar and lunar paths, and a pointer in the shape of the crescent moon which travelled across the top of a gateway, moved by a hidden cart and causing doors to open, each revealing a mannequin, every hour.[44][88] It was possible to reset the length of day and night in order to account for the changing lengths of day and night throughout the year. This clock also featured a number of automata including falcons and musicians who automatically played music when moved by levers operated by a hidden camshaft attached to a water wheel[89].

Hourglass

Since the hourglass was one of the few reliable methods of measuring time at sea, it is speculated that it was used on board ships as far back as the 11th century, when it would have complemented the magnetic compass as an aid to navigation. However, the earliest unambiguous evidence of their use appears in the painting Allegory of Good Government, by Ambrogio Lorenzetti, from 1338.[90] From the 15th century onwards, hourglasses were used in a wide range of applications at sea, in churches, in industry, and in cooking; they were the first dependable, reusable, reasonably accurate, and easily constructed time-measurement devices. The hourglass also took on symbolic meanings, such as that of death, temperance, opportunity, and Father Time, usually represented as a bearded, old man.[91] Though also used in China, the hourglass's history there is unknown[92]. The Portuguese navigator Ferdinand Magellan used 18 hourglasses on each ship during his circumnavigation of the globe in 1522.[93]

Mechanical clocks

Use in Medieval churches

The astronomical clock of St Albans Abbey, built by its abbot, Richard of Wallingford

The earliest medieval European clockmakers were Christian monks[94]. Medieval religious institutions required clocks because daily prayer and work schedules were strictly regulated. This was done by various types of time-telling and recording devices, such as water clocks, sundials and marked candles, probably used in combination[40][95]. When mechanical clocks were used, they were often wound at least twice a day to ensure accuracy[96]. Important times and durations were broadcast by bells, rung either by hand or by a mechanical device, such as a falling weight or rotating beater.

Pacificus, archdeacon of Verona, was long believed to have constructed a water clock (horologium nocturnum) as early as 850.[97] Recently however, Pacificus' clock has been identified as being an observation tube used to locate stars with an accompanying book of astronomical observations, rather than a mechanical or water clock, an interpretation supported by illustrations from medieval manuscripts[98][99].

The religious necessities and technical skill of the medieval monks were crucial factors in the development of clocks, as the historian Thomas Woods writes: Szablon:Bquote

The appearance of clocks in writings of the 11th century implies that they were well known in Europe in that period[100]. In the early 14th century, the Florentine poet Dante Alighieri referred to a clock in his Paradiso[101]; considered to be the first literary reference to a clock that struck the hours[100]. The earliest detailed description of clockwork was presented by Giovanni da Dondi, Professor of Astronomy at Padua, in his 1364 treatise Il Tractatus Astrarii[102]. This has inspired several modern replicas, including some in London's Science Museum and the Smithsonian Institution[102]. Other notable examples from this period were built in Milan (1335), Strasbourg (1354), Lund (1380), Rouen (1389), and Prague (1462)[102].

Salisbury cathedral clock, dating from about 1386, is claimed to be the oldest working clock in the world. It still has most of its original parts[103], although its original verge and foliot timekeeping mechanism is lost, having been converted to a pendulum, which was replaced by a replica verge in 1956. It has no dial, as its purpose was to strike a bell at precise times[103]. The wheels and gears are mounted in an open, box-like iron frame, measuring about 1,2 metra (3,9 ft) square. The framework is held together with metal dowels and pegs. The power is supplied by two large stones, hanging from pulleys. As the weights fall, ropes unwind from the wooden barrels. One barrel drives the main wheel, which is regulated by the escapement, and the other drives the striking mechanism and the air brake[103].

Peter Lightfoot's Wells Cathedral clock, constructed c. 1390, is also of note[104][105]. The dial represents a geocentric view of the universe, with the Sun and Moon revolving around a centrally fixed Earth. It is unique in having its original medieval face, showing a philosophical model of the pre-Copernican universe[106]. Above the clock is a set of figures, which hit the bells, and a set of jousting knights who revolve around a track every 15 minutes[106][107]. The clock was converted to pendulum and anchor escapement in the 17th century, and was installed in London's Science Museum in 1884, where it continues to operate[107]. Similar astronomical clocks, or horologes, can be seen at Exeter, Ottery St Mary, and Wimborne Minster.

The face of the Prague Astronomical Clock (1462)

One clock that has not survived to the present-day is that of the Abbey of St Albans, built by the 14th-century abbot Richard of Wallingford[108]. It may have been destroyed during Henry VIII's Dissolution of the Monasteries, but the abbot's notes on its design have allowed a full-scale reconstruction. As well as keeping time, the astronomical clock could accurately predict lunar eclipses, and may have shown the Sun, Moon (age, phase, and node), stars and planets, as well as a wheel of fortune, and an indicator of the state of the tide at London Bridge[109]. According to Thomas Woods, "a clock that equaled it in technological sophistication did not appear for at least two centuries"[110][111]. Giovanni de Dondi was another early mechanical clockmaker, whose clock did not survive, but has been replicated based on the designs. De Dondi's clock was a seven-faced construction with 107 moving parts, showing the positions of the Sun, Moon, and five planets, as well as religious feast days.[109] Around this period, mechanical clocks were introduced into abbeys and monasteries to mark important events and times, gradually replacing water clocks which had served the same purpose[112][113].

During the Middle Ages, clocks were primarily used for religious purposes; the first employed for secular timekeeping emerged around the 15th century. In Dublin, the official measurement of time became a local custom, and by 1466 a public clock stood on top of the Tholsel (the city court and council chamber)[114]. It was probably the first of its kind in Ireland, and would only have had an hour hand.[114] The increasing lavishness of castles led to the introduction of turret clocks[115]. A 1435 example survives from Leeds castle; its face is decorated with the images of the Crucifixion of Jesus, Mary and St George[115].

Clock towers in Western Europe in the Middle Ages were also sometimes striking clocks. The most famous original still standing is possibly St Mark's Clock on the top of St Mark's Clocktower in St Mark's Square, Venice, assembled in 1493, by the clockmaker Gian Carlo Rainieri from Reggio Emilia. In 1497, Simone Campanato moulded the great bell that every definite time-lapse is beaten by two mechanical bronze statues (h. 2,60 m.) called Due Mori (Two Moors), handling a hammer. Possibly earlier (1490 by clockmaster Jan Růže also called Hanuš) is the Prague Astronomical Clock, that according to another source was assembled as early as 1410 by clockmaker Mikuláš of Kadaň and mathematician Jan Šindel. The allegorical parade of animated sculptures rings on the hour every day.

Early clock dials did not use minutes and seconds. A clock with a minutes dial is mentioned in a 1475 manuscript[116], and clocks indicating minutes and seconds existed in Germany in the 15th century[117]. Timepieces which indicated minutes and seconds were occasionally made from this time on, but this was not common until the increase in accuracy made possible by the pendulum clock and, in watches, the spiral balance spring. The 16th-century astronomer Tycho Brahe used clocks with minutes and seconds to observe stellar positions[116].

The Ottoman engineer Taqi al-Din described a weight-driven clock with a verge-and-foliot escapement, a striking train of gears, an alarm, and a representation of the moon's phases in his book The Brightest Stars for the Construction of Mechanical Clocks (Al-Kawākib al-durriyya fī wadh' al-bankāmat al-dawriyya), written around 1556.[118]

Pendulum clock

 Osobny artykuł: Pendulum clock.

Szablon:Multiple image Innovations to the mechanical clock continued, with miniaturization leading to domestic clocks in the 15th century, and personal watches in the 16th.[102] In the 1580s, the Italian polymath Galileo Galilei investigated the regular swing of the pendulum, and discovered that it could be used to regulate a clock[40][119]. Although Galileo studied the pendulum as early as 1582, he never actually constructed a clock based on that design[40]. The first pendulum clock was designed and built by Dutch scientist Christiaan Huygens, in 1656.[40] Early versions erred by less than one minute per day, and later ones only by 10 seconds, very accurate for their time[40].

In England, the manufacturing of pendulum clocks was soon taken up.[120] The longcase clock (also known as the grandfather clock) was first created to house the pendulum and works by the English clockmaker William Clement in 1670 or 1671; this became feasible after Clement invented the anchor escapement mechanism[121] in about 1670.[122] Before then, pendulum clocks used the older verge escapement mechanism, which required very wide pendulum swings of about 100°. To avoid the need for a very large case, most clocks using the verge escapement had a short pendulum. The anchor mechanism, however, reduced the pendulum's necessary swing to between 4° to 6°, allowing clockmakers to use longer pendulums with consequently slower beats. These required less power to move, caused less friction and wear, and were more accurate than their shorter predecessors. Most longcase clocks use a pendulum about a metre (39 inches) long to the center of the bob, with each swing taking one second. This requirement for height, along with the need for a long drop space for the weights that power the clock, gave rise to the tall, narrow case[123].

Clement also introduced the pendulum suspension spring in 1671. The concentric minute hand was added to the clock by Daniel Quare, a London clock-maker, and the Second Hand was introduced.

The Jesuits were another major contributor to the development of pendulum clocks in the 17th and 18th centuries, having had an "unusually keen appreciation of the importance of precision"[124][125]. In measuring an accurate one-second pendulum, for example, the Italian astronomer Father Giovanni Battista Riccioli persuaded nine fellow Jesuits "to count nearly 87,000 oscillations in a single day"[125]. They served a crucial role in spreading and testing the scientific ideas of the period, and collaborated with contemporary scientists, such as Huygens[124].

Pocket watch

In 1675, Huygens and Robert Hooke invented the spiral balance, or the hairspring, designed to control the oscillating speed of the balance wheel. This crucial advance finally made accurate pocket watches possible[119]. This resulted in a great advance in accuracy of pocket watches, from perhaps several hours per day to 10 minutes per day, similar to the effect of the pendulum upon mechanical clocks[15][126]. The great English clockmaker, Thomas Tompion, was one of the first to use this mechanism successfully in his pocket watches, and he adopted the minute hand which, after a variety of designs were trialled, eventually stabilised into the modern-day configuration[120].

The Rev. Edward Barlow invented the rack and snail striking mechanism for striking clocks, which was a great improvement over the previous mechanism. The repeating clock, that chimes the number of hours (or even minutes) was invented by either Quare of Barlow in 1676. George Graham invented the deadbeat escapement for clocks in 1720.

Equation clock

In the late 17th and 18th Centuries, equation clocks were made, which allowed the user to see or calculate apparent solar time, as would be shown by a sundial. Before the invention of the pendulum clock, sundials were the only accurate timepieces. When good clocks became available, they appeared inaccurate to people who were used to trusting sundials. The annual variation of the equation of time made a clock up to about 15 minutes fast or slow, relative to a sundial, depending on the time of year. Equation clocks satisfied the demand for clocks that always agreed with sundials. Several types of equation clock mechanism were devised. which can be seen in surviving examples, mostly in museums.

Chronometer

Drawings of Harrison's H4 chronometer of 1761, published in The principles of Mr Harrison's time-keeper, 1767.[127]

Marine chronometers are clocks used at sea as time standards, to determine longitude by celestial navigation[128]. A major stimulus to improving the accuracy and reliability of clocks was the importance of precise time-keeping for navigation. The position of a ship at sea could be determined with reasonable accuracy if a navigator could refer to a clock that lost or gained less than about 10 seconds per day. The marine chronometer would have to keep the time of a fixed location—usually Greenwich Mean Time—allowing seafarers to determine longitude by comparing the local high noon to the clock[128][129][130].This clock could not contain a pendulum, which would be virtually useless on a rocking ship.

A twin-barrel box chronometer.

After the Scilly naval disaster of 1707 where four ships ran aground due to navigational mistakes, the British government offered a large prize of £20,000, equivalent to millions of pounds today, for anyone who could determine longitude accurately. The reward was eventually claimed in 1761 by Yorkshire carpenter John Harrison, who dedicated his life to improving the accuracy of his clocks.

In 1735 Harrison built his first chronometer, which he steadily improved on over the next thirty years before submitting it for examination. The clock had many innovations, including the use of bearings to reduce friction, weighted balances to compensate for the ship's pitch and roll in the sea and the use of two different metals to reduce the problem of expansion from heat.

The chronometer was trialled in 1761 by Harrison's son and by the end of 10 weeks the clock was in error by less than 5 seconds[131].

Wristwatch

 Osobne artykuły: Wristwatch i history of watches.
One of the earliest references to a wristwatch - an 'arm watch' given to Queen Elizabeth I by her favourite Robert Dudley.

The concept of the wristwatch goes back to the production of the very earliest watches in the 16th century. Elizabeth I of England received a wristwatch from Robert Dudley in 1571, described as an arm watch. From the beginning, wrist watches were almost exclusively worn by women, while men used pocket-watches up until the early 20th century. This was not just a matter of fashion or prejudice; watches of the time were notoriously prone to fouling from exposure to the elements, and could only reliably be kept safe from harm if carried securely in the pocket. When the waistcoat was introduced as a manly fashion at the court of Charles II in the 17th century, the pocket watch was tucked into it's pocket. Prince Albert, the consort to Queen Victoria, introduced the 'Albert chain' accessory, designed to secure the pocket watch to the man's outergarment by way of a clip. By the mid nineteenth century, most watchmakers produced a range of wristwatches, often marketed as bracelets, for women[132].

Wristwatches were first worn by military men towards the end of the nineteenth century, when the importance of synchronizing maneouvres during war without potentially revealing the plan to the enemy through signalling was increasingly recognized. It was clear that using pocket watches while in the heat of battle or while mounted on a horse was impractical, so officers began to strap the watches to their wrist. The Garstin Company of London patented a 'Watch Wristlet' design in 1893, although they were probably producing similar designs from the 1880s. Clearly, a market for men's wristwatches was coming into being at the time. Officers in the British Army began using wristwatches during colonial military campaigns in the 1880s, such as during the Anglo-Burma War of 1885.[132]

During the Boer War, the importance of coordinating troop movements and synchronizing attacks against the highly mobile Boer insurgents was paramount, and the use of wristwatches subsequently became widespread among the officer class. The company Mappin & Webb began production of their successful 'campaign watch' for soldiers during the campaign at the Sudan in 1898 and ramped up production for the Boer War a few years later[132].

Planning map for an Allied creeping barrage at Passchendaele - a tactic that required precise synchronisation between the artillery and infantry.

These early models were essentially standard pocket-watches fitted to a leather strap, but by the early 20th century, manufacturers began producing purpose-built wristwatches. The Swiss company, Dimier Frères & Cie patented a wristwatch design with the now standard wire lugs in 1903. In 1904, Alberto Santos-Dumont, an early aviator, asked his friend, a French watchmaker called Louis Cartier, to design a watch that could be useful during his flights[133]. [134] Hans Wilsdorf moved to London in 1905 and set up his own business with his brother-in-law Alfred Davis, Wilsdorf & Davis, providing quality timepieces at affordable prices - the company later became Rolex[135]. Wilsdorf was an early convert to the wristwatch, and contracted the Swiss firm Aegler to produce a line of wristwatches. His Rolex wristwatch of 1910 became the first such watch to receive certification as a chronometer in Switzerland and it went on to win an award in 1914 from Kew Observatory in Greenwich[136].

The impact of the First World War dramatically shifted public perceptions on the propriety of the man's wristwatch, and opened up a mass market in the post-war era. The creeping barrage artillery tactic, developed during the War, required precise synchronization between the artillery gunners and the infantry advancing behind the barrage. Service watches produced during the War were specially designed for the rigours of trench warfare, with luminous dials and unbreakable glass. Wristwatches were also found to be needed in the air as much as on the ground: military pilots found them more convenient than pocket watches for the same reasons as Santos-Dumont had. The British War Department began issuing wristwatches to combatants from 1917.[137]

A Cortébert wristwatch from the 1920s.

The company H. Williamson Ltd., based in Coventry, was one of the first to capitalize on this opportunity. During the company's 1916 AGM it was noted that "...the public is buying the practical things of life. Nobody can truthfully contend that the watch is a luxury. It is said that one soldier in every four wears a wristlet watch, and the other three mean to get one as soon as they can." By the end of the War, almost all enlisted men wore a wristwatch, and after they were demobilized, the fashion soon caught on - the British Horological Journal wrote in 1917 that "...the wristlet watch was little used by the sterner sex before the war, but now is seen on the wrist of nearly every man in uniform and of many men in civilian attire." Within a decade, sales of wristwatches had outstripped those of pocket watches[132].

Clockmaking industry

A pocket watch

The first professional clockmakers came from the guilds of locksmiths and jewellers. Clockmaking developed from a specialized craft into a mass production industry over many years[138].

Paris and Blois were the early centers of clockmaking in France. French clockmakers such as Julien Le Roy, clockmaker of Versailles, were leaders in case design and ornamental clocks[138]. Le Roy belonged to the fifth generation of a family of clockmakers, and was described by his contemporaries as "the most skillful clockmaker in France, possibly in Europe". He invented a special repeating mechanism which improved the precision of clocks and watches, a face that could be opened to view the inside clockwork, and made or supervised over 3,500 watches. The competition and scientific rivalry resulting from his discoveries further encouraged researchers to seek new methods of measuring time more accurately[139].

Between 1794 and 1795, in the aftermath of the French Revolution, the French government briefly mandated decimal clocks, with a day divided into 10 hours of 100 minutes each.[140] The astronomer and mathematician Pierre-Simon Laplace, among other individuals, modified the dial of his pocket watch to decimal time[140]. A clock in the Palais des Tuileries kept decimal time as late as 1801, but the cost of replacing all the nation's clocks prevented decimal clocks from becoming widespread[141]. Because decimalized clocks only helped astronomers rather than ordinary citizens, it was one of the most unpopular changes associated with the metric system, and it was abandoned[141].

In Germany, Nuremberg and Augsburg were the early clockmaking centers, and the Black Forest came to specialize in wooden cuckoo clocks[142].

An antique pocket watch movement, from an 1891 encyclopedia.

The English became the predominant clockmakers of the 17th and 18th centuries. The main centres of the British industry were in the City of London, the West End of London, Soho where many skilled French Huguenots settled and later in Clerkenwell. The Worshipful Company of Clockmakers was established in 1631 as one of the Livery Companies of the City of London.

Thomas Tompion was the first English clockmaker with an international reputation and many of his pupils went on to become great horologists in their own right, such as George Graham who invented the deadbeat escapement, orrery and mercury pendulum, and his pupil Thomas Mudge who created the first lever escapement. Famous clockmakers of this period included Joseph Windmills, Simon de Charmes who established the De Charmes clockmaker firm and Christopher Pinchbeck who used the Pinchbeck alloy[143].

Later famous horologists included John Arnold who made the first practical and accurate modern watch by refining Harrison's chronometer, Thomas Earnshaw who was the first to make these available to the public, Daniel Quare, who invented a repeating watch movement, a portable barometer and introduced the concentric minute hand.

Quality control and standards were imposed on clockmakers by the Worshipful Company of Clockmakers, a guild which licensed clockmakers for doing business. By the rise of consumerism in the late 18th century, clocks, especially pocket watches, became regarded as fashion accessories and were made in increasingly decorative styles. By 1796, the industry reached a high point with almost 200,000 clocks being produced annually in London, however by the mid-19th century the industry had gone into steep decline from Swiss competition[144].

Switzerland established itself as a clockmaking center following the influx of Huguenot craftsmen, and in the 19th century, the Swiss industry "gained worldwide supremacy in high-quality machine-made watches". The leading firm of the day was Patek Philippe, founded by Antoni Patek of Warsaw and Adrien Philippe of Berné[138].

Electric clock

One of Alexander Bain's early electromagnetic clocks, from 1840s

In 1814, Sir Francis Ronalds (1788) of London invented the forerunner of an electric clock, the electrostatic clock. His prototype was powered with a dry pile battery. It proved unreliable in timekeeping, however, because of a strong dependence on a stable room temperature and 'weather conditions'.

Alexander Bain, a Scottish clock and instrument maker, was the first to invent and patent the electric clock in 1840. On January 11, 1841, Alexander Bain along with John Barwise, a chronometer maker, took out another important patent describing a clock in which an electromagnetic pendulum and an electric current is employed to keep the clock going instead of springs or weights. Later patents expanded on his original ideas.

Quartz Clock

 Osobny artykuł: Crystal oscillator.
Internal construction of a modern high performance HC-49 package quartz crystal.

The piezoelectric properties of crystalline quartz were discovered by Jacques and Pierre Curie in 1880.[40][145] The first quartz crystal oscillator was built by Walter G. Cady in 1921, and in 1927 the first quartz clock was built by Warren Marrison and J. W. Horton at Bell Telephone Laboratories in Canada[146][147]. The following decades saw the development of quartz clocks as precision time measurement devices in laboratory settings—the bulky and delicate counting electronics, built with vacuum tubes, limited their practical use elsewhere. In 1932, a quartz clock able to measure small weekly variations in the rotation rate of the Earth was developed[147]. The National Bureau of Standards (now NIST) based the time standard of the United States on quartz clocks from late 1929 until the 1960s, when it changed to atomic clocks[148]. In 1969, Seiko produced the world's first quartz wristwatch, the Astron[149]. Their inherent accuracy and low cost of production has resulted in the subsequent proliferation of quartz clocks and watches[40].

Atomic clock

Atomic clocks are the most accurate timekeeping devices known to date. Accurate to within a few seconds over many thousands of years, they are used to calibrate other clocks and timekeeping instruments[150].

The idea of using atomic transitions to measure time was first suggested by Lord Kelvin in 1879[151], although it was only in the 1930s with the development of Magnetic resonance that there was a practical method for doing this.[152] A prototype ammonia maser device was built in 1949 at the U.S. National Bureau of Standards (NBS, now NIST). Although it was less accurate than existing quartz clocks, it served to demonstrate the concept[153]. [154][155]

The first accurate atomic clock, a caesium standard based on a certain transition of the caesium-133 atom, was built by Louis Essen in 1955 at the National Physical Laboratory in the UK.[156] Calibration of the caesium standard atomic clock was carried out by the use of the astronomical time scale ephemeris time (ET)[157].

The International System of Units standardized its unit of time, the second, on the properties of cesium in 1967.[155] SI defines the second as 9,192,631,770 cycles of the radiation which corresponds to the transition between two electron spin energy levels of the ground state of the 133Cs atom.[158] The cesium atomic clock, maintained by the National Institute of Standards and Technology, is accurate to 30 billionths of a second per year.[155] Atomic clocks have employed other elements, such as hydrogen and rubidium vapor, offering greater stability—in the case of hydrogen clocks—and smaller size, lower power consumption, and thus lower cost (in the case of rubidium clocks)[155].

See also


Footnotes

  1. ↑ David Landes: Revolution in Time: Clocks and the Making of the Modern World, wydanie poprawione i poszerzone, Harvard University Press, Cambridge 2000, ISBN 0-674-00282-2, str.18f.
  2. ↑ Szablon:Harvnb
  3. ↑ a b Joseph Needham. Science and Civilization in China. „Physics and Physical Technology, Part 2: Mechanical Engineering”. 4, s. 411, 1986. Taipei: Caves Books, Ltd. 
  4. ↑ a b c d Hassan, Ahmad Y, Transfer Of Islamic Technology To The West, Part II: Transmission Of Islamic Engineering, History of Science and Technology in Islam
  5. ↑ a b Chobotov, str. 1
  6. ↑ a b c d e Eric Bruton: The History of Clocks and Watches. Crescent Books, 1979. ISBN 0-517-37744-6.
  7. ↑ Barnett, str. 102
  8. ↑ Knight & Butler, str. 77
  9. ↑ Aveni, str. 136
  10. ↑ Ancient Calendars.
  11. ↑ Richards, str. 55
  12. ↑ Major, str. 9
  13. ↑ Sundial, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-01-30] (ang.).
  14. ↑ Eric Bruton: The History of Clocks and Watches. Wyd. 1982. Crescent Books, 1979. ISBN 0-517-37744-6.
  15. ↑ a b c d e f g Earliest Clocks.
  16. ↑ Barnett, str. 18
  17. ↑ a b How does an hourglass measure time?.
  18. ↑ Berlev, str. 118
  19. ↑ Philbin, str. 128
  20. ↑ Cotterell, str. 59–61
  21. ↑ Whitrow, str. 28
  22. ↑ Joel Levy: Really Useful: The Origin of Everyday Things. Firefly Books, 2002. ISBN 1-55297-622-X.
  23. ↑ J. J. O'Connor: Plato biography.
  24. ↑ a b Hellemans, Alexander; Bunch, Bryan H.: The History of Science and Technology: A Browser's Guide to the Great Discoveries, Inventions, and the People Who Made Them, From the Dawn of Time to Today. Houghton Mifflin, 2004. ISBN 0-618-22123-9.
  25. ↑ Barnett, str. 28
  26. ↑ John William Humphrey: Greek and Roman Technology: A Sourcebook. Routledge, 1998, s. 518–519. ISBN 0-415-06136-9.
  27. ↑ Błąd w składni szablonu {{Cytuj stronę}}. Brak podanego adresu cytowanej strony (parametr url=|).
  28. ↑ Rees, Abraham: Rees's clocks, watches, and chronometers (1819-20); a selection from the Cyclopaedia, or Universal dictionary of arts, sciences, and literature. C. E. Tuttle Co, 1970. ISBN 0-8048-0901-1.
  29. ↑ Anthony F. Aveni: Empires of Time: Calendars, Clocks, and Cultures. Tauris Parke Paperbacks, 2000, s. 92. ISBN 1-86064-602-6.
  30. ↑ Collier, James Lincoln: Clocks. Tarrytown, New York: Benchmark Books, 2003, s. 25. ISBN 0-7614-1538-6.
  31. ↑ J. J. O'Connor: Theodosius biography. [dostęp 1 kwietnia 2008].
  32. ↑ Marcus Vitruvius Pollio: de Architectura, Book IX. 7 lipca 2007. [dostęp 7 września 2007].; tekst łaciński pochodzi z wydania Teubnera z roku 1899, autor: Valentin Rose, tekst spisał Bill Thayer.
  33. ↑ Edmund Buchner. Solarium Augusti und Ara Pacis. . 83 (2), s. 319–375, 1976. (niem.). 
  34. ↑ National Maritime Museum; Lippincott, Kristen; Eco, Umberto; Gombrich, E. H.: The Story of Time. Merrell Holberton we współpracy z National Maritime Museum, 1999. ISBN 1-85894-072-9.
  35. ↑ Barnett, str. 21
  36. ↑ a b c Konferencja ds. kanatów w Iranie - zegary wodne w Persji, 1383, materiał w jęz. perskim Błąd w przypisach: Nieprawidłowy znacznik <ref>; nazwę „Qanat” zdefiniowano więcej niż raz z różną zawartością
  37. ↑ a b سايه‌ي شهرداري نجف‌آباد بر كهن‌ترين «ساعت آبي»‌ شهر Amordad News (język perski)
  38. ↑ a b Joseph Needham. Science and Civilization in China. „Physics and Physical Technology, Part 2: Mechanical Engineering”. 4, s. 479–480, 1986. Taipei: Caves Books, Ltd. 
  39. ↑ Mechanical Timekeeping. St. Edmundsbury Borough Council. [dostęp 10 December 2007].
  40. ↑ a b c d e f g h A Revolution in Timekeeping. NIST. [dostęp 30 April 2008].
  41. ↑ Keith Flamer: History of Time. [w:] International Watch Magazine [on-line]. 2006. [dostęp 8 kwietnia 2008].
  42. ↑ Clockworks: Candle clock. Encyclopædia Britannica. [dostęp 16 marca 2008].
  43. ↑ Ancient Discoveries, Episode 12: Machines of the East. History Channel. [dostęp 7 września 2008].
  44. ↑ a b Routledge Hill, Donald, "Mechanical Engineering in the Medieval Near East", Scientific American, May 1991, pp. 64–9 (cf. Donald Routledge Hill, Mechanical Engineering)
  45. ↑ Richards, str. 52
  46. ↑ Catherine Pagani: Eastern Magnificence and European Ingenuity: Clocks of Late Imperial China. University of Michigan Press, 2001, s. 209. ISBN 0-472-11208-2. [dostęp 21 czerwca 2008].
  47. ↑ a b Edward Schafer: The Golden Peaches of Samarkand: A Study of T'ang Exotics. University of California Press, 1963, s. 160–161. ISBN 0-520-05462-8.
  48. ↑ Chang, Edward; Lu, Yung-Hsiang: Visualizing Video Streams using Sand Glass Metaphor. Stanford University, grudzień 1996. [dostęp 20 czerwca 2008].
  49. ↑ a b c Julius Fraser: Of Time, Passion, and Knowledge: Reflections on the Strategy of Existence. Princeton University Press, 1990, s. 55–56. ISBN 0-691-02437-5. [dostęp 21 czerwca 2008].
  50. ↑ a b Time Activity: Incense Clock. Museum of Science and Industry. [dostęp 29 kwietnia 2008].
  51. ↑ Levy, str. 18
  52. ↑ Asian Gallery – Incense Clock. National Watch and Clock Museum. [dostęp 28 kwietnia 2008].
  53. ↑ Richards, str. 130
  54. ↑ Hazel Rossotti: Fire: Servant, Scourge, and Enigma. Dover Publications, 2002, s. 157. ISBN 0-486-42261-5. [dostęp 21 czerwca 2008].
  55. ↑ Silvio Bedini: The Trail of Time: Shih-chien Ti Tsu-chi: Time Measurement with Incense in East Asia. Cambridge University Press, 1994, s. 183. ISBN 0-521-37482-0. [dostęp 21 czerwca 2008].
  56. ↑ a b Bedini, str. 103–104
  57. ↑ Fraser, str. 52
  58. ↑ a b Bedini, str. 187
  59. ↑ Silvio A. Bedini. The Scent of Time. A Study of the Use of Fire and Incense for Time Measurement in Oriental Countries. „Transactions of the American Philosophical Society”. 53 (5), s. 1–51, 1963. Filadelfia: American Philosophical Society. DOI: 10.2307/1005923. JSTOR: 1005923. 
  60. ↑ Bedini, str. 105
  61. ↑ Fraser, J. A.: Time, The Familiar Stranger. Amherst: University of Massachusetts Press, 1987, s. 52. ISBN 0-87023-576-1.
  62. ↑ Fraser, str. 56
  63. ↑ Bedini, str. 104–106
  64. ↑ History of the sundial. National Maritime Museum. [dostęp 2 July 2008].
  65. ↑ Lawrence Jones. The Sundial And Geometry. „North American Sundial Society”. 12 (4), December 2005. 
  66. ↑ Mayall, Margaret W.; Mayall, R. Newton: Sundials: Their Construction and Use. New York: Dover Publications, 2002, s. 17. ISBN 0-486-41146-X.
  67. ↑ J. J. O'Connor, Robertson, E. F: Fine biography. School of Mathematics and Statistics, University of St. Andrews. [dostęp 31 March 2008].
  68. ↑ (łac.) Aked, Charles K., Severino, Nicola: Bibliografia della Gnomonica. British Sundial Society, 1997. s. 119. [dostęp 21 June 2008].
  69. ↑ Michael Lewis: Handbook of Ancient Water Technology. T. 2. Leiden: Brill, 2000, s. 343–369 (356f.), seria: Technology and Change in History. ISBN 90-04-11123-9.
  70. ↑ American Society of Mechanical Engineers: Proceedings of the 2002 ASME Design Engineering Technical Conferences. American Society of Mechanical Engineers, 2002. ISBN 0-7918-3624-X.
  71. ↑ Edward H. Schafer: Great Ages of Man: Ancient China. New York: Time-Life Books, 1967, s. 128. ISBN 0-900658-10-X.
  72. ↑ a b The mechanical clock – history of Chinese science. UNESCO Courier, 1988. [dostęp 16 April 2008].
  73. ↑ Tomczak, Matthias: The Water Clock of 1088. Flinders University (es.flinders.edu.au). [dostęp 29 April 2008].
  74. ↑ Needham, Volume 4, Part 2, p. 165
  75. ↑ Donald Routledge Hill. Arabic Mechanical Engineering: Survey of the Historical Sources. „Arabic Sciences and Philosophy: A Historical Journal”. 1 (2), s. 167–186 [174], 1991. Cambridge University Press. DOI: 10.1017/S0957423900001478. 
  76. ↑ Donald Routledge Hill. Arabic Mechanical Engineering: Survey of the Historical Sources. „Arabic Sciences and Philosophy: A Historical Journal”. 1 (2), s. 167–186 [180], 1991. Cambridge University Press. DOI: 10.1017/S0957423900001478. 
  77. ↑ a b c Donald Routledge Hill: A history of engineering in classical and medieval times. Routledge, 1996, s. 203, 223, 242. ISBN 0-415-15291-7.
  78. ↑ Donald Routledge Hill. Arabic Mechanical Engineering: Survey of the Historical sources. „Arabic Sciences and Philosophy: A Historical Journal”. 1 (2), s. 167–186 [173], 1991. Cambridge University Press. DOI: 10.1017/S0957423900001478. 
  79. ↑ a b Mario Taddei: The Book of Secrets is coming to the world after a thousand years: Automata existed already in the eleventh century!. Leonardo3. [dostęp 31 March 2010].
  80. ↑ Juan Vernet & Julio Samso: Encyclopedia of the History of Arabic Science. Roshdi Rashed & Régis Morelon. T. 1. Routledge, s. 243–275 [260–1]. ISBN 0-415-12410-7.
  81. ↑ a b Donald Routledge Hill (1996), "Engineering", p. 794, in Szablon:Harv
  82. ↑ Silvio A. Bedini (1962), "The Compartmented Cylindrical Clepsydra", Technology and Culture, Vol. 3, No. 2, pp. 115-141 (116-118)
  83. ↑ A. A. Mills. The mercury clock of the Libros del Saber. „Annals of Science”. 45 (4), s. 329–344 [332], 1988. DOI: 10.1080/00033798800200271. 
  84. ↑ Appendix B. W: K. Ajram: Miracle of Islamic Science. Knowledge House Publishers, 1992. ISBN 0-911119-43-4.
  85. ↑ Donald R. Hill. Mechanical Engineering in the Medieval Near East. , s. 64–69, May 1991. 
  86. ↑ Donald R. Hill: Mechanical Engineering. [dostęp 22 January 2008].
  87. ↑ David A. King. The Astronomy of the Mamluks. „Isis”. 74 (4), s. 531–555 [545–546], 1983. DOI: 10.1086/353360. 
  88. ↑ Howard R. Turner (1997), Science in Medieval Islam: An Illustrated Introduction, p. 184. University of Texas Press, ISBN 0-292-78149-0.
  89. ↑ Ancient Discoveries, Episode 11: Ancient Robots. History Channel. [dostęp 6 September 2008].
  90. ↑ Frugoni p. 83
  91. ↑ Macey, Samuel L.: Encyclopedia of Time. New York: Garland Pub, 1994, s. 209. ISBN 0-8153-0615-6. [dostęp 22 June 2008].
  92. ↑ James Morris Blaut: Eight Eurocentric Historians. Guildford Press, 2000, s. 186. ISBN 1-57230-591-6. [dostęp 22 June 2008].
  93. ↑ Bergreen, Laurence: Over the Edge of the World: Magellan's Terrifying Circumnavigation of the Globe. New York: Morrow, 2003, s. 53. ISBN 0-06-621173-5. [dostęp 22 June 2008].
  94. ↑ Harald Kleinschmidt: Understanding the Middle Ages. Boydell & Brewer, 2000, s. 26. ISBN 0-85115-770-X. [dostęp 22 June 2008].
  95. ↑ Abbot Payson Usher: A History of Mechanical Inventions. Courier Dover Publications, 1988. ISBN 0-486-25593-X.
  96. ↑ Usher, p. 194
  97. ↑ "A history of mechanical inventions", Abbott Payson Usher(1929), p.192 [1]"
  98. ↑ Gerhard Dohrn-van Rossum, History of the Hour: Clocks and Modern Temporal Orders, (University of Chicago Press, 1996), p 54. [2]
  99. ↑ St. Gallen, Stiftsbibliothek, Cod. Sang. 18: Composite manuscript, astronomical clock of Pacificus of Verona [3]
  100. ↑ a b Reid, p. 4
  101. ↑ "Then, as a horologe that calleth us / What time the Bride of God is rising up". Paradiso – Canto X – Divine Comedy – Dante Alighieri – La Divina Commedia. About.com. [dostęp 11 April 2008].
  102. ↑ a b c d Davies, Norman; p. 434
  103. ↑ a b c Oldest Working Clock, Frequently Asked Questions, Salisbury Cathedral. [dostęp 4 April 2008].
  104. ↑ Wells Cathedral Clock – BBC. British Broadcasting Corporation. [dostęp 22 June 2008].
  105. ↑ Catholic Encyclopedia: Glastonbury Abbey. Kevin Knight. [dostęp 10 December 2007].
  106. ↑ a b Wells Cathedral History. WellsCathedral.org.uk. [dostęp 21 June 2008].
  107. ↑ a b Wells Cathedral clock, c.1392. Science Museum (London). [dostęp 11 February 2008].
  108. ↑ Antonia Gransden: Historic Writing in England. Routledge, 1996, s. 122. ISBN 0-415-15125-2. [dostęp 22 June 2008].
  109. ↑ a b George Burnett-Stuart: De Dondi's Astrarium. [w:] Almagest [on-line]. Computastat Group Ltd.. [dostęp 21 April 2008].
  110. ↑ Woods, p. 36
  111. ↑ Macey, p. 130
  112. ↑ North, John David: God's Clockmaker: Richard of Wallingford and the Invention of Time. Hambledon & London, 2005, s. xv. ISBN 1-85285-451-0. [dostęp 22 June 2008].
  113. ↑ E. Watson. The St. Albans Clock of Richard of Wallingford. „Antiquarian Horology”. 11 (6), s. 372–384, 1979. Antiquarian Horological Society. 
  114. ↑ a b Clarke, p. 60
  115. ↑ a b Bottomley, p. 34
  116. ↑ a b p. 529, "Time and timekeeping instruments", History of astronomy: an encyclopedia, John Lankford, Taylor & Francis, 1997, ISBN 0-8153-0322-X.
  117. ↑ p. 209, A history of mechanical inventions, Abbott Payson Usher, Courier Dover Publications, 1988, ISBN 0-486-25593-X.
  118. ↑ Ahmad Y al-Hassan & Donald R. Hill (1986), "Islamic Technology", Cambridge, ISBN 0-521-42239-6, p. 59
  119. ↑ a b Eryl Davies: Pockets: Inventions. London: Dorling Kindersley, 1995. ISBN 0-7513-5184-9.
  120. ↑ a b HISTORY OF CLOCKS.
  121. ↑ The History of Mechanical Pendulum Clocks and Quartz Clocks. [w:] about.com [on-line]. 2012. [dostęp 16 June 2012].
  122. ↑ T. K. Derry: A Short History of Technology: From the Earliest Times to A.D. 1900. Courier Dover Publications, 1993, s. 293. ISBN 0-486-27472-1. [dostęp 22 June 2008].
  123. ↑ Marshall Brain: How Pendulum Clocks Work. HowStuffWorks. [dostęp 10 December 2007].
  124. ↑ a b Woods, pp. 100–101
  125. ↑ a b Woods, p. 103
  126. ↑ Willis I. Milham: Time and Timekeepers. New York: MacMillan, 1945, s. 226. ISBN 0-7808-0008-7.
  127. ↑ The principles of Mr Harrison's time-keeper
  128. ↑ a b Marine Chronometers Gallery. National Association of Watch and Clock Collectors. [dostęp 20 May 2008].
  129. ↑ Jérôme Marchildon: Science News – The Marine Chronometer. Manitoba Museum. [dostęp 20 May 2008].
  130. ↑ Chronometers, precision watches, and timekeepers. National Maritime Museum. [dostęp 20 May 2008].
  131. ↑ Gould, Rupert T.: The Marine Chronometer. Its History and Development. London: J. D. Potter, 1923, s. 66. ISBN 0-907462-05-7.
  132. ↑ a b c d THe Evolution of the Wristwatch.
  133. ↑ Dave Prochnow: Lego Mindstorms NXT Hacker's Guide. McGraw-Hill, 2006. ISBN 0-07-148147-8.
  134. ↑ Bento Silva de Mattos: Alberto Santos-Dumont. American Institute of Aeronautics and Astronautics. [dostęp 21 June 2008].
  135. ↑ Rolex Jubilee Vade Mecum published by the Rolex Watch Company in 1946.
  136. ↑ John E. Brozek: The History and Evolution of the Wristwatch.. International Watch Magazine.
  137. ↑ Paul Hoffman: Wings of Madness: Alberto Santos-Dumont and the Invention of Flight. Hyperion Press, 2004. ISBN 0-7868-8571-8.
  138. ↑ a b c Davies, Norman; p. 435
  139. ↑ Julien Le Roy. Getty Center. [dostęp 5 April 2008].
  140. ↑ a b Alder, pp. 149–150
  141. ↑ a b Alder, pp. 150–162
  142. ↑ Thelma Shull: Victorian Antiques. C. E. Tuttle Co., 1963, s. 65.
  143. ↑ CLOCK AND WATCH-MAKING. British History Online.
  144. ↑ England: Where watchmaking all began.
  145. ↑ Pierre Curie. American Institute of Physics. [dostęp 8 April 2008].
  146. ↑ W. A. Marrison, Horton, J. W.. Precision determination of frequency. „I.R.E. Proc.”. 16 (2), s. 137–154, February 1928. DOI: 10.1109/JRPROC.1928.221372. 
  147. ↑ a b Marrison, vol. 27 pp. 510–588
  148. ↑ D.B. Sullivan: Time and frequency measurement at NIST: The first 100 years. Time and Frequency Division, National Institute of Standards and Technology, 2001. s. 5.
  149. ↑ Electronic Quartz Wristwatch, 1969. IEEE History Center. [dostęp 31 August 2007].
  150. ↑ Stephen Dick: Sky and Ocean Joined: The U.S. Naval Observatory, 1830–2000. Cambridge University Press, 2002, s. 484. ISBN 0-521-81599-1. [dostęp 20 June 2008].
  151. ↑ Sir William Thomson (Lord Kelvin) and Peter Guthrie Tait, Treatise on Natural Philosophy, 2nd ed. (Cambridge, England: Cambridge University Press, 1879), vol. 1, part 1, page 227.
  152. ↑ M.A. Lombardi, T.P. Heavner, S.R. Jefferts. NIST Primary Frequency Standards and the Realization of the SI Second. „Journal of Measurement Science”. 2 (4), s. 74, 2007. 
  153. ↑ Szablon:Cite conference
  154. ↑ Time and Frequency Division. National Institute of Standards and Technology. [dostęp 1 April 2008].
  155. ↑ a b c d The "Atomic Age" of Time Standards. National Institute of Standards and Technology. [dostęp 2 May 2008].
  156. ↑ Szablon:Cite doi
  157. ↑ W. Markowitz, R.G. Hall, L. Essen, J.V.L. Parry. Frequency of cesium in terms of ephemeris time. „Physical Review Letters”. 1, s. 105–107, 1958. DOI: 10.1103/PhysRevLett.1.105. Bibcode: 1958PhRvL...1..105M. 
  158. ↑ What is a Cesium Atomic Clock?. National Research Council Canada. [dostęp 26 March 2008].

References

Szablon:Time Topics Szablon:Time measurement and standards

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedysta:Wojciech_Pędzich/brudnopis&oldid=73259449”