Bogatka (ptak)
| Parus major[1] | |||
| Linnaeus, 1758 | |||
 Samica po lewej stronie, samiec po prawej | |||
 W locie | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
bogatka | ||
| Podgatunki | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
 Występowanie bogatki (kolor czerwony) i blisko spokrewnionych gatunków lub podgatunków (HBW i IUCN uznają wszystkie te taksony za podgatunki bogatki) | |||
Bogatka[3], sikora bogatka (Parus major) – gatunek małego, częściowo wędrownego ptaka wróblowego z rodziny sikor (Paridae). Jest to gatunek szeroko rozpowszechniony i pospolity w całej Europie, na Bliskim Wschodzie, w Azji Środkowej i na wschód przez Palearktykę do rzeki Amur, na południe do części Afryki Północnej, gdzie na ogół zamieszkuje każdy rodzaj lasu. Większość bogatek nie migruje, z wyjątkiem bardzo surowych zim.
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]Największa z europejskich sikor i w wielu miejscach najliczniejsza[4]. Wierzch ciała oliwkowy[5]. Spód żółty z czarną, podłużną pręgą, tzw. krawat. Skrzydła i ogon są niebieskoszare, a u nasady lotek znajduje się poprzeczna biała pręga. Czarny dziób przystosowany do zbierania owadów, ciemnobrązowe tęczówki oczu oraz szaroniebieskie, dość długie i silne nogi, dzięki którym porusza się zręcznie pomiędzy gałązkami. Samiec wyróżnia się szerszym i dłuższym (nieprzerwanym od gardła po podogonie) czarnym paskiem na żółtej piersi i brzuchu. U samic czarny pasek na spodzie ciała jest węższy i często przerwany. Obie płci są zbliżonej wielkości. Młode osobniki w szacie juwenalnej mają bledsze odcienie upierzenia – czerń zastąpioną brązem, policzki żółtawe, spód matowożółty i niekompletny czarny pasek oddzielający jasny policzek od żółtego brzucha, ale poza tymi cechami są podobne do ptaków dorosłych[5][4].
| długość ciała | rozpiętość skrzydeł | długość ogona | masa ciała |
|---|---|---|---|
| 13–15 cm[4]
z czego 28–32 mm przypada na czaszkę, w tym 10–13 mm na dziób[6] |
22–25 cm[7] | 5,5–6,5 cm[7] | 14–22 g[7] |
Okres pierzenia trwa od połowy maja do połowy października[6].
Długość życia
[edytuj | edytuj kod]Najdłużej żyjąca bogatka, która została zaobrączkowana, miała 15 lat[8].
Zasięg występowania i systematyka
[edytuj | edytuj kod]Zamieszkuje od Atlantyku po Pacyfik, rozległe obszary Europy, północno-zachodniej Afryki i umiarkowaną oraz cieplejszą strefę Azji prócz najwyższych gór. Nie zalatuje do północnej tundry. Na większości swojego areału to ptaki prowadzące osiadły tryb życia lub częściowo wędrowne. W porównaniu z ubiegłym wiekiem liczebność sikory bogatki znacznie wzrasta z racji zimowania w pobliżu dogodnych osiedli ludzkich.
W Polsce rozpowszechniony w całym kraju, bardzo liczny ptak lęgowy[9]. Występuje tu podgatunek nominatywny (P. m. major). Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 krajowa populacja bogatki liczyła 4 487 000 – 5 113 000 par lęgowych, jest to zatem piąty pod względem liczebności (po skowronku, wróblu, ziębie i kapturce) ptak lęgowy polskiej awifauny[10]. Trend liczebności populacji jest wzrostowy[10][11][12]. Najwięcej bogatek występuje w Karpatach i na Śląsku[11]. Zimuje w kraju i wtedy trzyma się blisko ludzkich zabudowań. Osobniki, które decydują się na odlot, robią to we wrześniu i październiku. Bardzo licznie widuje się je na wybrzeżu, a w górach występują do wyższych pięter lasu, do ok. 1200 m n.p.m. Można ją spotkać w małych stadach składających się z innych gatunków sikor, raniuszków i pełzaczy. Pisklęta, które obrączkowano latem w Polsce, odnajdywano zimą za południowo-zachodnią granicą. Jesienią dokonują się dość liczne przeloty populacji skandynawskich wzdłuż wybrzeża Bałtyku, zatem ptaki widywane zimą i latem w kraju mogą mieć różne pochodzenie.
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]
Systematyka tego gatunku jest kwestią sporną, w zależności od ujęcia systematycznego wyróżnia się od kilkunastu do ponad czterdziestu podgatunków. Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) wyróżnia 16 podgatunków[13]:
- Parus major newtoni Pražák, 1894 – Wyspy Brytyjskie;
- Parus major major Linnaeus, 1758 – bogatka (zwyczajna)[3] – cała Europa, północno-zachodnia Afryka, Azja Mniejsza, Iran, Kaukaz i południowa Syberia. Północne populacje przemieszczają się zimą nieco na południe (z Polski do Francji, Holandii i Niemiec).
- Parus major kapustini Portenko, 1954 – południowo-wschodni Kazachstan i północno-zachodnie Chiny do Mongolii i wschodniej Syberii; obejmuje proponowany, lecz nieuznawany przez IOC podgatunek bargaensis;
- Parus major corsus O. Kleinschmidt, 1903 – Portugalia, południowa Hiszpania i Korsyka;
- Parus major mallorcae von Jordans, 1913 – Baleary;
- Parus major excelsus Buvry, 1857 – północno-zachodnia Afryka;
- Parus major ecki von Jordans, 1970 – Sardynia;
- Parus major aphrodite Madarász, 1901 – południowe Włochy, południowa Grecja, Wyspy Egejskie i Cypr;
- Parus major niethammeri von Jordans, 1970 – Kreta;
- Parus major terraesanctae Hartert, 1910 – Syria do północno-wschodniego Egiptu;
- Parus major karelini Zarudny, 1910 – południowo-wschodni Azerbejdżan i północno-zachodni Iran;
- Parus major blanfordi Pražák, 1894 – północny Irak, północno-środkowy i południowo-zachodni Iran;
- Parus major bokharensis M. H. C. Lichtenstein, 1823 – bogatka siwa[3] – Turkmenistan i północny Afganistan po południowo-środkowy Kazachstan i Uzbekistan;
- Parus major turkestanicus Zarudny & Loudon, 1905 – południowo-wschodni Kazachstan do południowo-zachodniej Mongolii;
- Parus major ferghanensis Buturlin, 1912 – Tadżykistan i Kirgistan do zachodnich Chin;
- Parus major intermedius Zarudny, 1890 – północno-wschodni Iran i południowo-zachodni Turkmenistan.
Takson bokharensis jest przez niektórych autorów uznawany za osobny gatunek[3]. Autorzy HBW (a tym samym IUCN) do gatunku Parus major zaliczają także bogatkę orientalną (Parus cinereus) i wszystkie jej podgatunki; w tym ujęciu systematycznym bogatka liczy łącznie aż 43 podgatunki[14].
Biotop
[edytuj | edytuj kod]Zamieszkuje różnorodne lasy, zadrzewienia polne, często spotykana w sąsiedztwie człowieka – w parkach, ogrodach, zieleni miejskiej, wiejskiej i sadach, małych grupach krzewów, w miastach wewnątrz osiedli mieszkaniowych. Występuje także na terenach, gdzie jest wiele zagajników, zawsze przebywa na drzewach. Najliczniej gnieździ się jednak w starych, widnych lasach liściastych i mieszanych. W gęstych lasach, w tym iglastych preferuje polany leśne[15].
Toleruje obecność człowieka, a zimą wręcz do jego zabudowań się zbliża – spotkać ją można wtedy w karmnikach jedzącą nasiona różnych roślin oleistych. Zasiedlić może nawet obszary bezdrzewne, ale musi mieć miejsce do gnieżdżenia się, np. budkę lęgową. Stałe dokarmianie sprawia, że głównie z tego powodu zamieszkuje ogrody. To najmniej związana ze zwartymi kompleksami leśnymi, a najbardziej związana z ludźmi europejska sikora. Zasięg występowania sikory bogatki jest dużo większy niż innych sikor.
Głos
[edytuj | edytuj kod]
U bogatki zarejestrowanych zostało ponad 200 rodzajów głosów[16]. Śpiew samca zwraca na siebie uwagę prostotą, dużym repertuarem głosów i donośnym brzmieniem – to „cicibej cicibej” lub „si si trn”, powtarzane wielokrotnie dwu- i trzysylabowe motywy. Czasem mogą brzmieć podobnie do zięb – „pink” lub warczeć „czerrr”. Melodie wykonywane przez samce rozlegają się już w czasie przedwiośnia. Śpiew tego ptaka słyszy się najczęściej wiosną, ale także w czasie słonecznych jesiennych i zimowych dni. Bogatka potrafi naśladować głosy kontaktowe innych gatunków np. dzwońca, sikory ubogiej czy pierwiosnka[17].
Okres lęgowy
[edytuj | edytuj kod]
Sezon lęgowy trwa od końca kwietnia do początku lipca. Tworzone pary są monogamiczne. Łączenie się w pary ma miejsce w marcu. W lasach liściastych zagęszczenie par wynosi ok. jednej pary na 1 hektar, w borach iglastych około jednej pary na 2–5 ha[potrzebny przypis]. W porównaniu do lat 70. XX wieku bogatki wyprowadzają lęgi wcześniej, gdyż wcześniej rośnie temperatura wiosną, co prowadzi do rozwoju roślin i organizmów służących za pożywienie dla młodych[18].
Gniazdo
[edytuj | edytuj kod]W dziuplach, budkach lęgowych[4], opuszczonych gniazdach oraz innych, antropogenicznych miejscach – wywietrznikach, żywopłotach, nawet w pozostawionym czajniku lub skrzynce na listy[potrzebny przypis]. Czynnikiem, który silnie ogranicza lokalną liczebność sikory jest brak odpowiednich miejsc do gnieżdżenia się. Jeśli niektóre pary nie mogą znaleźć odpowiedniego drzewa na założenie gniazda na cały sezon są wyłączone z procesu reprodukcyjnego. Ptaki jednak próbują szukać różnych lokalizacji i zasiedlają ziemne nory, żelazne lub kamionkowe rury, w których potem wychowują swe potomstwo. Istotna jest jednak wielkość otworu wlotowego. Zbyt szerokie nie zabezpiecza odpowiednio gniazda i nie nadaje się do złożenia jaj, które byłyby łatwym łupem. Konstrukcja lęgowa składa się z mchu i traw, natomiast wyścielana jest włosiem, puchem, piórami i innymi materiałami[7].
Jaja
[edytuj | edytuj kod]Wyprowadza dwa lęgi w roku, jaja składane są od końca kwietnia do początku lipca w liczbie od 6 do 11, wyjątkowo 18[7]. Tak duża liczba jaj ma zrekompensować straty spowodowane zimowaniem na terenie lęgowym[potrzebny przypis]. Jaja są koloru białego, pokrywają je rdzawe plamki. Ich średnie wymiary (n=124) wynoszą 17,2 × 13,4 mm[19].
Wysiadywanie i odchów młodych
[edytuj | edytuj kod]Jaja wysiadywane są przez okres 12-15 dni przez samicę[7]. W szczytowym okresie sezonu rodzice mogą odbyć ponad 1000 lotów do gniazda w trakcie 16-godzinnego dnia[18]. Podloty opuszczają gniazdo po około 16–22 dniach[7]. Przez 3 tygodnie przebywania potomstwa w gnieździe samiec pomaga partnerce w jego dokarmianiu. Rodzina przebywa ze sobą jeszcze przez 1-2 kolejne tygodnie[7].
Pożywienie
[edytuj | edytuj kod]
Pożywienie bogatki stanowią owady (od jaja, larwy po poczwarki i postaci dorosłe), pająki i inne bezkręgowce, zimą także pokarm roślinny – nasiona, owoce, często jest także dokarmiana przez ludzi, np. słoniną i nasionami słonecznika[7][20]. Sporadycznie zjada również orzechy włoskie, rzadko wystawianie w karmnikach[21]. Poszukuje też jajeczek i larw owadów ukrytych w szczelinach gałęzi. Potrafi zjeść w ciągu minuty 24 owady lub ich jaja i odwiedzić w ciągu doby około tysiąc drzew[22]. Może też sięgać po padlinę większych zwierząt. Najchętniej jednak zjada owady.
W każdym środowisku, w którym występuje, zachowuje się jak ptak leśny[potrzebny przypis], co oznacza, że przesiaduje najczęściej na drzewach, gdzie łapie owady. W razie potrzeby jednak żeruje także na poziomie gruntu. Zimą w karmnikach jest jednym z najczęstszych gości[4], nie dlatego, że nie jest w stanie znaleźć innego pokarmu, lecz dlatego, że ten podany przez człowieka nie wymaga trudu przy jego zdobywaniu. Pożywienie pozostawiane w karmnikach – słonina i nasiona – nie wystarcza ptakowi do pełnego zaspokojenia potrzeb żywieniowych, dlatego dokarmianie nie zawsze dobrze służy bogatce. By dotrwać do kolejnej wiosny wymaga ona zimą również pokarmu zwierzęcego, który zdobywa i tak bez pomocy człowieka.
Największą ilość owadów sikory zjadają w okresie wykarmiania piskląt. Są okresy, kiedy zjada w ciągu dnia tyle, ile sama waży, czyli około 20 g przekładających się na 130 do 200 owadów w zależności od ich masy. W ten sposób jedna rodzina w ciągu lata zjada ok. 75 kg, co przekłada się na 3 miliony owadów[22]. Silny dziób pozwala na chwytanie gąsienic, rozłupywanie złóż owadzich jaj, odrywanie kawałków kory, a jesienią i zimą na rozłupywanie nasion.
Przy niedoborze pokarmu bogatki potrafią upolować i zjeść drobne kręgowce, takie jak małe nietoperze i inne ptaki śpiewające, np. czeczotki[23]. Potwierdzono pojedyncze przypadki (w tym również w Polsce) zjadania martwych nietoperzy oraz systematyczne polowania tych sikor na hibernujące karliki malutkie[24]. W lecie obserwowano bogatki, które zabijały inne ptaki śpiewające w rywalizacji o miejsca lęgowe, a zimą dla pożywienia. Te obserwacje wskazują na tendencję występującą u ptaków niemigrujących, takich jak bogatki, polegającą na innowacyjnych zachowaniach żywieniowych w zimie niż w innych porach roku[24][25].
Status, zagrożenia i ochrona
[edytuj | edytuj kod]IUCN uznaje bogatkę za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern). Według szacunków organizacji BirdLife International, w 2015 roku liczebność europejskiej populacji (wraz z Turcją) zawierała się w przedziale 130–211 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za wzrostowy[2].
Na terenie Polski bogatka jest objęta ścisłą ochroną gatunkową[26]. Na Czerwonej liście ptaków Polski została sklasyfikowana jako gatunek najmniejszej troski (LC)[12].
Liczebności sikory bogatki sprzyja wywieszanie nisko (na wysokości ok. 1,30–1,50 m) budek lęgowych na danym terenie, jak i ochrona starych drzew dziuplastych. Zagrażają im naturalne drapieżniki, a wiele z nich poluje na sikory. Populacje może zmniejszyć też zimą głód i mróz.
Filatelistyka
[edytuj | edytuj kod]Poczta Polska wyemitowała 27 kwietnia 2022 r. znaczek pocztowy przedstawiający bogatkę, o nominale 3,60 zł, w serii Ptaki polskich parków. Wydrukowano 120 000 sztuk, techniką offsetową, na papierze fluorescencyjnym. Autorem projektu znaczka był Paweł Myszka[27].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Parus major, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b Parus major, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ a b c d Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Paridae Vigors, 1825 - sikory - Tits, chickadees (wersja: 2020-07-21). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-06-19].
- ↑ a b c d e Lars Svensson i inni, Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, Wydanie III, poprawione i zaktualizowane, Przewodnik Collinsa, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2023, s. 354, ISBN 978-83-7763-647-3 [dostęp 2024-02-09].
- ↑ a b Lars Svensson, Killian Mullarney, Dan Zetterstrom, Collins Bird Guide, 2009.
- ↑ a b Roy Brown, John Ferguson, Michael Lawrence & David Lees: Tropy i ślady ptaków. Warszawa: Muza SA, 2006, s. 279 i 160. ISBN 83-7319-860-1.
- ↑ a b c d e f g h i Michał Radziszewski i inni red., Ilustrowana encyklopedia ptaków Polski: przewodnik ornitologa, Bełchatów : Warszawa: Fenix ; PZWL Wydawnictwo Lekarskie Sp. z o.o, 2022, s. 286, ISBN 978-83-65808-48-6 [dostęp 2024-02-09].
- ↑ Piotr Adamiok: Prawda o krukach. Echa Barlinka. [dostęp 2010-09-12].
- ↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 691. ISBN 83-919626-1-X. Według skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowego bardzo liczny oznacza zagęszczenie 1000–10 000 par na 100 km².
- ↑ a b Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.
- ↑ a b Zawadzka D.. Zimowe sikory. „Przyroda Polska”. 2 (945), s. 12, 2017.
- ↑ a b Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
- ↑ F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Waxwings and allies, tits, penduline tits. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-06-19]. (ang.).
- ↑ Gosler, A., Clement, P. & Christie, D.A.: Great Tit (Parus major). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. Lynx Edicions, Barcelona, 2020. [dostęp 2020-04-21].
- ↑ Josep del Hoyo i inni, Handbook of the birds of the world, Barcelona: Lynx Edicions, 1992, ISBN 84-87334-10-5, OCLC 861071869 [dostęp 2023-03-04].
- ↑ Bogatka, [w:] Tomasz Ogrodowczyk, Jaki to ptak (płyty CD).
- ↑ Raül Aymí, Xavier Riera, Mimicry by Great Tit Parus major of Western Bonelli’s Warbler Phylloscopus bonelli, 2019.
- ↑ a b Christopher M. Perrins: Sikory. Paridae. W: Ptaki. Wszystkie rodziny świata. Warszawa: 2012, s. 554–555. ISBN 978-83-7670-263-6.
- ↑ Francis C.R. Jourdain: The eggs of European birds. 1906, s. 191–192.
- ↑ Michał Radziszewski i inni red., Ilustrowana encyklopedia ptaków Polski: przewodnik ornitologa, Bełchatów : Warszawa: Fenix ; PZWL Wydawnictwo Lekarskie Sp. z o.o, 2022, s. 286, ISBN 978-83-65808-48-6 [dostęp 2024-03-03].
- ↑ M. Turzański, Żerowanie bogatki Parus major na dojrzałych owocach orzecha włoskiego Juglans regia, 2020.
- ↑ a b Henryk Szarski: Historia zwierząt kręgowych. Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998.
- ↑ Dominik Marchowski, Atlas ptaków: 250 polskich gatunków, Wademekum, Warszawa: Wydawnictwo SBM, 2013, s. 162, ISBN 978-83-7845-334-5 [dostęp 2024-03-03].
- ↑ a b Estók et al. Great tits search for, capture, kill and eat hibernating bats. „Biology Letters”. 6 (1), s. 59–62, 2009. DOI: 10.1098/rsbl.2009.0611. (ang.).
- ↑ Sol et al. Brain size, innovative propensity and migratory behaviour in temperate Palaearctic birds. „Proceedings of the Royal Society B”. 272 (1571), s. 1433–1441, 2005. DOI: 10.1098/rspb.2005.3099. (ang.).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
- ↑ Marek Jedziniak: Ptaki polskich parków. www.kzp.pl. [dostęp 2023-05-21]. (pol.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
- Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy, [w:] eBird [online], Cornell Lab of Ornithology (ang.).
- Budka sikorek i atak sójki – krótki film w serwisie YouTube