Tresena Republica

La Tresena Republica Francesa es lo periòde de l'istòria de França que cuerbe leis eveniments anant dau reversament dau Segond Empèri lo 4 de setembre de 1870 a la mesa en plaça dau regime de Vichèi lo 10 de julhet de 1940. Durant aqueu periòde, leis institucions francesas foguèron regidas per un ensemble de lèis constitucionalas, adoptadas en 1875, que definissián un regime parlamentari dominat per l'Assemblada Nacionala. La Tresena Republica marca la fin de l'instabilitat cronica deis institucions francesas despuei la Revolucion Francesa. Aquela estabilitat permetèt tanben d'amaisar lei tensions socialas e economicas au sen dau país. Pasmens, es pas una epòca unifòrma. Son istòria, pontuada de crisis grèvas, pòu èsser devesida en tres partidas principalas : un periòde d'installacion de 1870 a 1879, un periòde de succès e de trionfe de 1879 a 1919 e un periòde de dificultats de 1919 a 1940.

L'installacion de la Republica

L'afondrament dau Segond Empèri

Declarada lo 19 de julhet de 1870, la Guèrra Francoprussiana veguèt la desfacha rapida deis armadas dau Segond Empèri còntra una armada prussiana pus nombrosa e mielhs comandada. Lo 2 de setembre, Napoleon III foguèt capturat amb mai de 100 000 a Sedan. A l'anóncia de la desfacha, dos jorns pus tard, lei Parisencs si revoutèron e proclamèron la Republica. Pasmens, quauquei mes avans la guèrra, l'emperaire èra plebiscitat per lei Francés. En particular, sa reforma destinada a crear un Empèri pus liberau èra estada sostenguda per 82 % dei votants. Mai lo sosten principau de l'Empèri èra lo monde rurau, favorable a una democratizacion limitada e interessats per leis avantatges materiaus obtenguts dins leis ans 1850-1860.

Dins aquò, dos movements d'oposicion avián perdurat dins l'Empèri. Lei monarquistas èra partisans d'una segonda restauracion de la monarquia, mai èran devesits entre leis orleanistas, partisans dau còmte de París, felen de Loís-Felipe I^èr, e lei legitimistas, partisans dau còmte de Chambord, felen de Carles X. Leis orleanistas acceptavan lei Lutz e l'eiretatge de 1789 (liberalisme politic e economic, parlamentarisme, catolicisme mai pas clericalisme...) e èran ostils a la Terror e au socialisme. Lei legitimistas èran en favor de la restauracion de la societat de l'Ancian Regime, còntra lo liberalisme e favorables a la Glèisa Catolica. Lo segond movement d'oposicion èra constituïts per lei republicans qu'èran devesits en tres tendàncias principalas : lei moderats capables de negociar amb l'Empèri (Émile Ollivier, Jules Favre), lei radicaus ostils a l'Empèri e desirós de reformas politicas e socialas prefondas (Léon Gambetta, Jules Ferry, Jules Grévy) e lei revolucionaris inspirats per leis ideaus de la Revolucion e de còps per lo socialisme (Blanqui, Eugène Varlin). Lei republicans èran ben implantats dins lei vilas importantas, mai febles dins lei campanhas.

En 1870, après son afondrament, lo Segond Empèri laissa un eiretatge politic ambigü. Si lo regime èra incontestablament una dictatura (despotisme, candidaturas oficialas, plebicistes, suspension dei libertats elementàrias, susvelhança policiera...), èra en realitat pauc repressiu en comparason deis autrei regimes europèus dau periòde. De mai, a inscrich lo sufragi universau dins la practica politica francesa.

La proclamacion de la Republica

La proclamacion de la Republica, lo 4 de setembre de 1870, foguèt mai que mai un eveniment parisenc que s'impausèt au rèsta dau país en causa de la guèrra. Leis eleccions de 1869 avián mostrat la fòrça dei republicans dins la capitala : totei lei deputats de París èra republicans franc d'Adolphe Thiers, un orleanista fòrça ostile a l'Empèri. La formacion d'un « Govèrn de Defensa Nacionala » unicament compausats de republicans (Gambetta, Ferry, Favre) suscitèt pas d'oposicion. Gambetta, favorable a la guèrra a outrança còntra lei Prussians, ne'n foguèt la figura principala. S'escapèt en balon de la capitala e organizèt d'armadas de secors a partir dei regions encara contrarotladas per lei Francés. Dins aquò, aqueleis armadas, mau organizadas e comandadas, foguèron pauc a cha pauc batudas. Puei, lo 28 de genier de 1871, París, assetjada per lei Prussians despuei lo 20 de setembre, signèt un armistici per negociar la fin de la guèrra.

Refugiat a Bordèu, lo govèrn de Defensa Nacionala inicièt lei discussions, mai si turtèt au refús dau cancelier Bismarck de negociar amb un govèrn provisòri. Lo 8 de febrier de 1871, d'eleccions legislativas foguèron donc organizadas. Lei monarquistas, considerats coma lo camp de la patz, ne'n foguèron lei venceires principaus amb 400 elegits sus 675 sètis. Adolphe Thiers foguèt designat « cap dau poder executiu » per discutir dei clausas de la patz. Èra sostengut per leis orleanistas e lei moderats. La patz foguèt signada lo 10 de mai a Francfòrt e sei condicions èran relativament duras : pèrda de l'Alsàcia-Lorena, pagament d'una indemnitat de guèrra de 5 miliards de francs aur e ocupacion d'una partida dau territòri francés fins au pagament definitiu d'aquela indemnitat.

Aquelei condicions desastrosas indignèron la populacion parisenca que deguèt, en mai d'aquò, acceptar l'intrada dei Prussians dins la vila. Lo 18 de març, la temptativa de l'armada de sasir lei canons de la Gàrdia Nacionala entraïnèt una insureccion. Rapidament dirigit per lei revolucionaris e lei socialistas, lo movement organizèt l'eleccion d'una Comuna inspirada per lo modèl de 1792. Pasmens, lei divisions intèrnes afebliguèron lèu leis insurgents. Après un mes d'escaramochas, lei tropas dau govèrn de Thiers, basat a Versalhas, intrèron dins la capitala. Dicha Setmana Saunosa, la repression durèt dau 21 au 28 de mai de 1871. S'acabèt per la mòrt de 25 000 personas. 13 000 presoniers foguèron tanben desportats en Argeria e en Nòva Caledònia.

La question deis institucions

Après la fin de Comuna de París, la question deis institucions demorèt pausada. Mentre que Thiers èra concentrat sus lo pagament de l'indemnitat e l'evacuacion dei territòris ocupats, d'eleccions parcialas largament ganhadas per lei republicas (99 elegits sus 114 sètis) mostrèron l'afebliment e lei divisions dei monarquistas. En novembre de 1872, Thiers e una partida deis orleanistas si ralièron a l'idèa d'una republica conservatritz. Pasmens, aquò entraïnèt lo reversament dau govèrn per una union dei drechas lo 24 de mai de 1873. L'Assemblada elegissèt alora lo manescau de Mac-Mahon, un legitimista, que fisèt au duc de Broglie la direccion d'un govèrn « d'òrdre morau ».

L'òrdre morau aviá per objectiu de restablir la monarquia. Per aquò, un acòrdi foguèt trobat entre lei doas tendàncias : lo còmte de París reconoissèt lo còmte de Chambord coma representant unic dau principi monarquic e, en retorn, aqueu darrier, sensa enfant, reconoissiá lo còmte de París coma son eiretier legitime. Amb lo sosten de l'armada, dei captaus e de la Glèisa, lei jornaus republicans foguèron susvelhats e de foncionaris sospichats de republicanisme foguèron revocats. Una atmosfèra de religiositat s'installèt au sen de l'elèit monarquic (inauguracion de la basilica de Montmartre, organizacion de romavatges...). Pasmens, l'intransigéncia dau còmte de Chambord en favor dau drapèu blanc entraïnèt la revirada dau projècte.

Per mainatjar l'avenidor, lei monarquistas fixèron la durada dau mandat de Mac-Mahon a sèt ans, mai posquèron pas la multiplicacion dei succès republicans e bonapartistas ais eleccions parcialas. Aquò accelerèt lo raliment deis orleanistas ai moderats. Lo 30 de genier de 1875, foguèt ansin adoptat l'emendament Wallon, amb solament una votz d'avança, que fixa lei condicions d'eleccion dau president de la Republica. La forma republicana aquistada, d'autrei lèis constitucionalas precisèron l'estatut dau Senat (24 de febrier), l'organizacion dei poders publics (25 de febrier) e lei relacions entre lei poders publics (16 de julhet). Forman un ensemble qu'es generalament dich « constitucion de 1875 ». Instituïssèron un regime parlamentari bicamerau organizat a l'entorn d'una Chambra dei deputats elegit au sufragi universau dirècte per quatre ans e d'un Senat elegit per un collègi electorau privilegiant lei captaus ruraus. Lei doas chambras avián l'iniciativa dei lèis e elegissián lo president de la Republica. Aqueu darrier aviá de poders largs (dissolucion de la Chambra dei deputats, nominacion dau president dau Conseu, iniciativa dei lèis, caps dei fòrças armadas...). Aqueleis institucions illustran lo compromés entre lei moderats (forma republicana, poders de la Chambra dei deputats) e leis orleanistas (ròtle de monarca constitucionau dau president, natura conservatritz dau Senat).

La crisi de 1877

En 1876, leis eleccions generalas donèron de resultats contradictòris. Lei monarquistas sauvèron just just sa majoritat au Senat (151 sètis còntra 149) e lei republicans ganhèron largament la majoritat a la Chambra (360 sètis còntra 160). Aquò entraïnèt lèu un conflicte entre la presidéncia monarquista, lo Senat conservator e la Chambra republicana. Mac-Mahon prenguèt l'iniciativa de la crisi. Lo 16 de mai de 1877, constrenhèt Jules Simon, lo cap dau govèrn, a la demission e lo remplacèt per de Broglie, tornarmai encargat de dirigir un govèrn d'òrdre morau.

Aquò entraïnèt un conflicte sus l'interpretacion dei poders dau president de la Republica. Per Mac-Mahon, èra un dirigent elegit, responsable davant lo país, e non un arbitre neutre. Lo govèrn deviá donc seguir sei vistas e obtenir sa fisança. Per lei republicans, la tradicion democracia fisava lo poder a la Chambra dei deputats qu'èra l'organe representatiu dau pòble. Quand lei deputats refusèron de votar la fisança au govèrn de Broglie, Mac-Mahon prononcièt la dissolucion de la Chambra (25 de junh). En despiech dei pressions exercidas per l'administracion e la Glèisa, lei republicans tornèron ganhar leis eleccions (323 sètis còntra 208). En decembre, Mac-Mahon foguèt alora obligat d'acceptar l'interpretacion republicana de la constitucion. Nomèt un republican moderat, Jules Dufaure, cap dau govèrn e demissionèt en 1879 après d'autrei tensions. Son successor, Jules Grévy, renoncièt volontàriament a sei prerogativas constitucionalas. Aquò confiermèt la natura ultraparlamentària de la III^a Republica. Desenant, lo president dau Conseu venguèt la personalitat centrala dau govèrn e lo ròtle dau president si limitèt mai que mai a sa nominacion.

La Republica oportunista

L'afebliment dei monarquistas e la division dei republicans

A partir de 1879, lei monarquistas e lei bonapartistas foguèron afeblits per la disparicion dau Prince imperiau (1879) e dau còmte de Chambord (1883) e per la persisténcia de sei divisions intèrnas. Perdèron ansin pauc a cha pauc son influéncia politica. En revènge, gardèron de posicions importantas dins l'administracion, dins l'armada, dins la Glèisa e, pus generalament, dins l'elèit.

Après son trionfe, lei republicans si devesissèron entre oportunistas e radicaus. Lei doas tendàncias partejavan d'ideaus similars : defensa de l'egalitat politica obtenguda en 1848, defensa dau sufragi universau, defensa de l'egalitat sociala assegurada per l'accès egau a l'educacion e defensa d'una estructura socioeconomica quiritària. Pasmens, leis oportunistas si contentavan d'aqueleis aquists. Desvolopèron un programa economic prudent e limitèron son anticlericalisme au contraròtle de l'influéncia de la Glèisa dins l'ensenhament. Léon Gambetta e Jules Ferry n'èran lei doas figuras principalas. En 1881, ganhèron leis eleccions legislativas amb 374 sètis sus 545. Es durant periòde que foguèron votadas lei lèis sus l'escòla laïca e obligatòria qu'entraïnèron l'aparicion de la vergonha e la regression dei lengas dei regions non francofònas de França (occitan, breton...).

Lei radicaus, fòrça minoritaris en 1881 (46 sètis), reclamavan una reforma de la constitucion (supression dau Senat), la mesa en plaça d'un impòst sus lo revengut e la nacionalizacion dei servicis publics. Èran tanben opausats a l'expansion coloniala e partisans de la separacion de la Glèisa e de l'Estat. Èran ben implantats dins lei quartiers populars dei vilas. Georges Clémenceau n'èra la figura pus conoissuda.

Lo renforçament deis institucions

Dins leis ans 1880, leis oportunistas renforcèron leis institucions en adoptant un ensemble de lèis destinadas a protegir lei libertats fondamentalas e a consolidar l'escòla republicana. Regardant lei libertats fondamentalas, votèron doas lèis qu'assegurèron la libertat de la premsa e la libertat de reünion (supression de l'autorizacion prealabla, dau delicte d'opinion, de la suspension). Puei, la publicitat dei debats dei conseus comunaus foguèt impausada e l'eleccion dei cònsols au sufragi universau venguèt la nòrma, a l'excepcion de París. Enfin, de reformas constitucionalas suprimissèron lei senators inamovibles e declarèron ineligibles lei descendents dei familhas aguent reinat sus França.

La crisi boulangista

Començada en 1873, la Granda Depression de 1873-1896 aguèt d'efiechs importants en França a partir de 1881 e multipliquèt lei maucontents : agricultors concurrenciats per leis importacions, catolics marcats per la falhida de l'Union Generala en 1882 (atribuït ai banquiers protestants ò judieus), obriers en grèva reprimits per l'armada... En 1885, leis oportunistas foguèron sancionats per leis electors, mai posquèron gardar lo poder amb l'ajuda dei radicaus. Aquò entraïnèt una fòrta instabilitat ministeriala. Puei, en 1887, l'escàndol dei decoracions, un trafec de medalhas organizat per Wilson, un parlamentari gendre de Jules Grévy, s'acabèt per la demission dau president.

Dins aqueu contèxte, lo generau Boulanger, ministre de la Guèrra en 1886-1887, cristallizèt lei maucontentaments e venguèt « l'òme providenciau » de la drecha. Sa fermetat còntra Alemanha durant l'afaire Schaebelé li permetèt de venir la figura dau nacionalisme francés e dau revenge. En mai d'aquò, sei preocupacions li permetèron de raliar una partida dei sufragis populars e lei realistas e lei bonapartistas lo considerèron coma lo mejan d'abolir la Republica. Son programa « dissolucion, constituanta, revision » èra pron vague per sedurre aqueleis electorats. Aquò li permetèt de ganhar mai d'una eleccion parciala fins au 27 de genier de 1889 que veguèt la victòria dau generau a París còntra un candidat radicau. Sei partisans prepausèron de prendre dirèctament lo poder, mai Boulanger refusèt lo còp d'Estat pensant èsser capable de conquistar lo poder d'un biais legau ais eleccions generalas.

Pasmens, aqueu refús deçaupèt una partida de sei partisans. Lei republicans ganhèron leis eleccions de 1891 e lo boulangisme declinèt rapidament. Aguèt de consequéncias importantas sus la vida politica francesa. Lo nacionalisme venguèt una valor de drecha e lo tèma d'una revision deis institucions s'implantèt dins l'opinion. Lo radicalisme perdèt tanben una partida de sei sostèns urbans que s'orientèron vèrs lei socialistas ò lei nacionalistas. En revènge, son influéncia si desvolopèt au sen dau monde rurau, rassegurat per son oposicion viva au boulangisme.

L'emergéncia de fòrças novèlas

Dins lo corrent deis ans 1890, la Republica conoissèt d'evolucions importantas. La pus visibla foguèt lo renovelament dau personau politic, en partida causat per l'escàndol de Panamà en 1892. Una lèi de complasença, votada gràcias a la corrupcion de plusors parlamentaris, aviá permés a la Companhiá dau Canau de Panamà d'emetre un emprunt en despiech de sei dificultats. Sa falhida roïnèt mai d'un esparnhaire e l'afaire foguèt largament utilizat per la drecha per alimentar sa propaganda antiparlamentària. D'òmes politics importants, coma Clémenceau e Rouvier, foguèron descreditas. En 1893, lei legislativas veguèron ansin l'eleccion de 190 parlamentaris novèus. Dichs progressistas, aqueleis elegits novèus èran favorables a una aliança amb lei catolics moderats per luchar còntra l'influéncia dei radicuas jutjats tròp pròches deis idèas socialistas. Lo raliment dau papa Leon XIII a la Republica favorizèt aquela evolucion en permetent d'acòrds electoraus.

Aquelei transformacions èran dictadas per la question sociala e lei crenhenças relativas a la montada dau socialisme. D'efiech, dempuei leis ans 1870, la societat francesa èra estada per una tiera de crisis localas e conjoncturalas (efiechs de la Granda Depression de 1873-1896, crisis viticòlas causadas per lo filloxèra, disparicion progressiva deis industrias localas, començament de l'exòde rurau, desindustrializacion de Lengadòc, dei Pirenèus e deis Aups dau Sud...). Aquò entraïnèt la formacion d'un proletariat urban sensible ais idèas marxistas e anarquistas. Per la borgesiá liberala, leis institucions e lei reformas èran una respònsa sufisenta per redurre la misèria obriera. Sostenguèt tanben la recrestianizacion dei mitans obriers menada per Albert de Mun.

Dins aquò, lo movement obrier si reconstituïssèt sus de basas novèlas. La lèi Waldeck-Rousseau de 1884 permetèt lo desvolopament dei sindicats que si raprochèron rapidament de la Federacion dei Sindicats fondada en 1886. En parallèle, Fernand Pelloutier creèt en 1892 la Federacion dei Borsas dau Trabalh que venguèron de luòcs d'informacion e de reünion e sostenguèron l'independéncia dei sindicats e la grèva generala. En 1895, la Confederacion Generala dau Trabalh (CGT) si formèt a partir dau raprochament dei doas federacions. Au nivèu politic, Jules Guesde introduguèt leis idèas collectivistas de Marx au sen dau movement obrier francés. Aquò entraïnèt de scissions amb lei faccions pus tradicionalas de la senèstra francesa : possibilistas de Paul Brousse, blanquistas d'Édouard Vaillant, Partit Obrier Socialista Revolucionari de Jean Allemane e socialistas independents favorables a de reformas (Millerand, Jaurés). En 1893, aperaquí 50 deputats socialistas foguèron elegits, mai èran pauc units. Maugrat sei divisions, lo socialisme francés si desvolopèt e prenguèt lo contraròtle de mai d'una comuna dins lo Nòrd e dins lo departament d'Alèir. Aquelei succès espaurissèron lei republicans que confondèron volontiàrament socialistas e anarquistas. En 1894, per luchar còntra leis atemptats anarquistas, foguèron adoptadas lei « lèis sceleratas » que reprimiguèron d'un biais eficaç l'anarquisme politic. Pasmens, leis anarquistas demorèron influents au sen dau sindicalisme francés.

La Republica radicala

L'afaire Dreyfus

L'afaire Dreyfus comencèt en setembre de 1894 quand lo Servici d'entresenhas detectèt una transmission de documents militars vèrs l'ambaissada d'Alemanha. Accusat per lo comandant Henry, lo capitani Dreyfus, un oficier judieu d'origina alsaciana, foguèt condamnat ai trabalhs fòrçats a perpetuitat. La premsa si descadenèt còntra lo copable e l'opinion publica lo considerèt coma un traite. Pasmens, en 1896, lo luòctenent-coronèu Picquart, cap novèu dau Servici d'entresenhas, descurbèt l'identitat dau copable vertadier, lo comandant Esterhazy. Per conservar sa credibilitat, l'armada decidèt d'estofar l'afaire, mai Picquart insistissèt. En genier de 1898, un Conseu de guèrra aquitèt oficialament Esterhazy.

L'afaire prenguèt una amplor novèla lo 13 de genier amb la publicacion dins lo jornau L'Aurore d'un lòng article d'Émile Zola intitulat J'accuse (« Acusi »). Si Zola foguèt condamnat per difamacion, donèt una dimension politica a l'afaire e un procès de revision venguèt inevitable. Lei passions si descadenèron alora, amplificadas per la premsa, entre dreyfusards e antidreyfusards. La superioritat de la vertat, la plaça de la rason d'Estat, lo nacionalisme e l'antisemitisme alimentèron lei debats que foguèron marcats per d'actes de violéncia e d'atemptats, compres còntra lo president de la Republica Émile Loubet. Après una temptativa de Déroulède de dirigir lei tropas còntra l'Elisèu, la senèstra s'inquietèt e formèt un govèrn de « defensa republicana » gropant radicaus, republicans moderats e quauquei socialistas lo 22 de junh de 1899. Dirigit per Pierre Waldeck-Rousseau, aqueu govèrn reprimissèt l'agitacion nacionalista e reglèt definitivament l'afaire. Après un segond jutjament incoerent (copable amb de circonstàncias atenuantas), Dreyfus foguèt reabilitat en 1906.

L'afaire Dreyfus ocupèt una plaça importanta dins la vida politica francesa car mostrèt lo ròtle novèu tengut per la premsa dins lo debat public. De mai, entraïnèt una evolucion duradissa dei practicas (generalizacion dei ligas e dei manifestacions per carriera) e dei pensadas. L'exaltacion de la Nacion, la necessitat de l'òrdre e de l'autoritat e lo primat de l'accion venguèron de valors de drecha mentre que l'antimilitarisme, la defensa de l'individú e l'esperit critic còntra l'autoritat de grop foguèron desenant associats a la senèstra. Aquò entraïnèt una scission au sen dei republicans moderats : la majoritat eiretiera deis « oportunistas », menada per Jules Méline, passèt a drecha e la minoritat, conducha per Waldeck-Rousseau si raprochèt dei radicaus e dei socialistas. Es aquela transformacion que fondèt la « Republica radicala » que dirigissèt lo país lo país fins a la guèrra.

La question religiosa

Après l'Afaire, lei relacions entre la Glèisa e l'Estat dominèron la vida politica interiora. Cimentèt l'unitat dau Blòt dei Senèstras. Fins a 1902, lo govèrn Waldeck-Rousseau menèt una politica moderada destinada a contrarotlar lei congregacions jutjadas tròp influentas. Pasmens, voliá pas contestar lo concordat. En julhet de 1901, la lèi sus leis associacions acordèt ansin la libertat de creacion ais associacions civilas, mai sometèt lei congregacions a una autorizacion. En 1902, leis eleccions generalas foguèron disputidas, mai la coalicion de la drecha perdiguèt en fàcia d'una aliança de senèstra dominada per lei radicaus. Émile Combes venguèt alora president dau Conseu de mai de 1902 a genier de 1905. Sa politica foguèt dominada per un anticlericalisme fòrt amb l'adopcion d'una lèi enebissent l'ensenhament ai congregacions autorizadas e la rompedura dei relacions diplomaticas amb Vatican. Puei, preparèt la lèi de separacion de la Glèisa e de l'Estat que foguèt finalament adoptada en decembre de 1905 per lo govèrn Rouvier. Proclamèt la libertat de consciéncia e assegurèt la libertat dei cultes, mai desenant la Republica arrestèt de lei subvencionar. D'associacions cultualas venguèron proprietaris dei bens de la Glèisa après d'inventòris que suscitèron de trèbols grèus dins mai d'una region.

Aquela crisi entraïnèt una reorganizacion novèla dau païsatge politic francés. Lo partit radicau n'èra lo pivòt. Pasmens, èra pas una organizacion ben estructurada, mai puslèu un acampament d'estructuras localas autonòmas (comitats electoraus, jornaus, captaus, lòtjas maçonicas...). Son programa, adoptat a Nancy en 1907, èra favorable a de reformas socialas moderadas destinadas a transformar cada Francés en pichon proprietari, au patriotisme revolucionari de 1793 e a la defensa de la republica parlamentària. Lei classas mejanas e lei regions favorablas a la democracia païsana èran sei bastions (Aquitània, Lengadòc, Massís Centrau, Borgonha e region parisenca). Pus a senèstra, lei socialistas èran devesits per de questions de doctrina. Lei moderats, coma Jaurés e Millerand, èran pas ostils a la participacion au jòc governamentau. En revènge, lei marxistas coma Jules Guesde refusavan de participar a un govèrn « borgés ». En 1904, l'Internacionala se prononcièt en favor de Guesde. Un an pus tard, foguèt creada la Seccion Francesa de l'Internacionala Socialista (SFIO). Disciplinada e centralizada, èra un partit d'un tipe novèu que s'implantèt rapidament dins lo Nòrd, dins lo nòrd dau Massís Centrau e dins lei regions « rojas » de Lengadòc e de Provença (51 deputats en 1906, 103 en 1914). Pasmens, aqueu desvolopament entraïnèt una mutacion de seis elèits que s'integrèron pauc a cha pauc dins la vida politica e s'orientèron vèrs lo reformisme.

A drecha, la Federacion Republicana èra ostila a l'anticlericalisme, mai èra estacada a l'òrdre sociau e au parlamentarisme. Èra ben implantada dins l'oèst gràcias a una ret de captaus e dins l'èst gràcias a un discors patriotic. En 1902, foguèt tanben fondada l'Aliança Liberala Populara que desvolopèt un programa sensible ai questions socialas e favorable a la libertat religiosa. Leis autrei partits centristas demorèron marginaus. La drecha extrèma entretenguèt una certana agitacion per lo mejan de sei ligas. Sa figura principala èra Carles Maurràs, lo teorician d'un « nacionalisme integrau » onte l'unitat de la patria èra realizat gràcias a la restauracion de la monarquia e l'exclusion deis estrangiers e dei Judieus. Son movement, l'Accion Francesa, aguèt una certana influéncia dins l'elèit conservator (oficiers, clergats, nobles...) sensa venir una organizacion de massa.