Сонар
Сонар (рушла охота) — янлыкым але кайыкым кычалмаш, поктымаш да кучымаш. Кызыт сонарышке палемдыме верыште гына кошташ лиеш — кеч пычал, кеч атер, кеч сонар кайык дене — садыгак. Сонарыште янлыкым кучышо кайыкым сонарзе лӱмдат. Сонарыш шылым, коям, межым, коваштым, луым, тӱкым, мамыкым налашлан коштыт. Тыгак, сонар паша дене лӱдыктышӧ, осал але утыждене шарлыше янлыкым пытарат. Но сонар радамыш янлыкым пуштмаш гына огыл пура. Вес вере кусарашлан, ашнашлан янлыкым кучымаш сонарак лӱмдалтеш.
Акрет годсек сонар дене шуко йӱла кылдалтын.
Пӱртӱсыштӧ илыше да сонар объект радамыш пуртымо ир янлык да кайык-влак кугыжаныш сонар фондыш пурат.
Марий Элыште имменной разовый лицензий почеш ир сӧснам, шордым, маскам, шурмаҥшым (рушла рысь), нергым (рушла барсук), луйым (рушла куница), умдырым (рушла бобр), американ шашкым (рушла американская норка), сузым (рушла глухарь), кӱдырым (рушла тетерев) кучаш лиеш.
Моло янлык-влакым путёвко почеш кучат (рывыж, роклуй (рушла хорёк), ур, ондатр, ош мераҥ ден шем мераҥ, комбо, лудо-влак, музо (рушла рябчик), кӧгерчен, курмызак (рушла вальдшнеп), юмынтага (рушла бекас), пулдырчо (рушла перепел), чодыра лудо (рушла дупель).
Тÿрлö сонар-влак
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]- Спорт сонар — шке кумылым шукташлан але кочкыш ӱстел чесым пойдарашлан пайдаланат.
- Озанлык сонар — кучымо янлыкым кугыжанышлан ужалат; вара шыл, коваште калыклан сату семын ужалалтеш.
Эртыме радам
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Сонарым эртарашлан тӱрлӧ йӧным кучылтыт. Тӱҥ шотышто пычалым, капканым, самоловым, вапшым але сонар пийым кучылтыт. Ты йӧн-влакым кучылтмо шотышто кугыжаныш келшымаш кӱлеш.
Сонар тургым
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Любитель сонар Марий Эл Республикыште кум тургымлан шелалтеш:
- Шошо тургым. Лудо, комбо, кӱдыр, сузо, курмызакым кучаш лиеш.
- Кеҥеж-шыже тургым. Вӱд, куп, олык янлыкым кучаш лиеш.
- Шыже-телымсе тургым. Коваштылык (рушла пушной) (мераҥ-влак, рывыж, нерге, ондатр, луй, ур, шурмаҥше) янлыкым да ир сӧснам, шордым, маскам кучаш лиеш.
Эртымгорно
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Марий-влак акрет годсек сонар дене кочкын иленыт. Юлсер кундемын да Урал мландын пӱртӱс сонарзе-влакын пашаштлан шарлаш йӧным пуэн. Булгар, Озаҥ да руш пазарлаште марий-влак шуко дене янлык коваштым ужаленыт. Оксамат акрет жапыште коваште дене шотленыт. Тыге 1 ыр окса 3 ур коваште дене алмашталтын (5 ыр — 17 ур, 10 ыр — 35 ур).
«Казанская история» курымсерышыште (XVI-шо курым) вӱтла да какшан марий-влак нерген возымо:
|
Нуно огыт ӱдӧ, огыт курал, лач янлыкым да колым кучымо дене илат | 
|
XVII—XVIII курымласе кагазлаште возгалыме, кузе марий-влаклан «умдыр поктымаш» (рушла бобровый гон), «лудо ваптыш» (рушла утиный перевес) йӧзакым да пошлиным тӱлаш логалын. XVIII—XIX-ше курымлашсе шымлызе-влак марий сонарзе да колызо-влакым пеш кугу мастар семын акленыт. Черемис-влак салтак коклаште тале пикшызе семын чапланеныт. Коваштым шӱташ огыл манын, марий сонарзе пикш дене урын шинчашкыже мӱндыр гыч логал кертын. Тидлан чоткыдо пикш йоҥеж кӱлеш лийын. 2009 ийыште Марий Республикын мер пашаеҥже Пётр Журавлев Марий Самырыктукымын Икымше Погынымашыште меря калыкын пикш йоҥежшым ончыктен. Тошто сӱрет почеш тиде йоҥежым мастар-влаклан ыштыктен. Виян айдеме гына тудын дене пикшым колтен кертеш.
Марий-влак урым кучымо годым чӱчкыдын мутык пикшым кучылтыныт — тыгай пикш урын коваштыжым шӱтен огыл, но янлыкым аҥыртараш але пушташ ситен. Южгунам пикшын кӱртньӧ мучашыжым кӱлеш семын пӱчкыныт — тыгай пикш йӱкым луктын чоҥештен, янлык ӧрмалгымыж дене тарваныде тиде шӱшкалтыме йӱкым колыштын. Южо янлыкым атер, лӧдӧ, оҥго, оптыш дене кученыт.
Лудо-влаклан лудо ваптышым ыштеныт — ер але эҥер воктене олыкым кумда ваптыш дене леведыныт. Кайык-влак тиде ваптышыш логалыныт.
Кӱдыр, сузо-влакым кучашлан кугу комдо дене пайдаланеныт. Леведышышышт покшечын кучыкталтын. Ик тӱрышкыжӧ иктаж-могай пырчым але емыжым оптеныт. Кайык, чоҥештен толын, кочкаш шинчын, да комдо кӧргыш логалын — леведыш тудым петырен.
Тыгыде янлыкым (мераҥым, луйым) мераҥ ваптыш дене кученыт. Нуным кычкырен, йӱкым луктын, ваптыш велыш поктеныт. Мераҥ ваптыш арверын кугытшо 20-30х5 м, тудым пушеҥге укшыш сакеныт, янлык ваптыш йымалне кудал эртымыже годым — ваптыш дене леведыныт.
Вынемыште кийыше маска ваштареш пий дене каеныт. Пий-шамыч маскам кынелтеныт, а вынем лекмашыште тудым сонарзе-влак умдо дене вашлийыныт. Тыгак маскам атер дене кученыт, атерым пушеҥге деке кылденыт.
XVII курым деч ончычак марий-влак пычал дене пайдаланаш тӱҥалыныт.
Йӱла почеш марий-влаклан йӱксым, ир комбым, турням чокым пушташ да кочкаш чарыме.
Кылвер-влак
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Негыз
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]- Энциклопедия Республики Марий Эл - Йошкар-Ола, 2009. - 604-605 лашт.