Khwarezmiar Inperioa

Khwarezmiar Inperioa; خوارزمشاهیان - Khwārazmshāhiyān - Harzemşahlar
	1077 – 1231/1256
	oligarkia
Geografia
Hiriburua	Gurganj (1077–1212); Samarkanda (1212–1220); Ghazna (1220–1221); Tabriz (1225–1231);
Kultura
Erlijioa	Islam sunitar
Historia
Garai historikoa	Erdi Aroa
	Seljuktar inperioa
Mongoliar inperioa

Khwarezmiar Inperioa edo Korasmiar Inperioa (persieraz خوارزمشاهیان‎; Khwārazmshāhiyān, "Korasmiaren erregeak"), jatorri mameluko turkiarrak^[1] zuten dinastia musulman suní batek sortutako monarkia izan zen. Erdialdeko Asian Seljuktar Inperioak izandako herri basailuetako bat izan zen^[2]^[3].

Iran Handian gobernatu zuten, lehenengo seljuktarren basailu gisa eta, XI. mendetik aurrera, modu independentean. Inperioak biziraun zuen 1220an Mongoliar Inperioak Khorasmia inbaditu zuen arte. Anūsh Tigin Gharchāī izan zen dinastiaren sortzailea, seljuktarren esklabo ohi bat. Bere semea, Qutb ud-Dīn Muhammad I izan zen Khorasmiako lehen shah hereditarioa^[4].

Historia

Lehen urteak

Khwarazmshah titulua 305. urtean sortu zuen Afrigidiar dinastiak eta 995 arte existitu zen. Tarte labur baten ondoren, titulua berrezarri zen. 1017an Khwarazmeko altxamenduan, matxinoek orduko Khwarazmeko gobernaria zen Abu'l-Abbas Ma'mun eta bere emazte Khurra-ji hil zituzten, Ghaznavidarren dinastiako Mahmud Ghaznikoa sultanaren arreba^[5]. Erantzun gisa, Mahmudek eskualdea inbaditu zuen matxinada itotzeko. Geroago, gobernari berri bat ezarri eta Khwarazmen zati bat anexionatu zuen. Ondorioz, Khwarazm Gaznavidarren inperioko probintzia bihurtu zen eta 1034 arte iraun zuen horrela^[6].

1077an, seljuktarrena izan zen eskualdearen kontrola, Anushtegin Gharchairen esku geratu zenean, seljuktarren komandantea zen mameluko turkiarra^[7]. 1097an, jatorri turkikoa zuen Khwarazmeko gobernadore Ekinchi ibn Qochqarrek seljukarren independentzia aldarrikatu zuen eta Khwarazmeko shah aldarrikatu zuen bere burua. Handik gutxira, ordea, matxinatu ziren zenbait emir seljuktarrek hil zuten. Ondoren, seljuktarrek, eskualdea birkonkistatu zutenek, Anushtegin Gharachairen semearekin ordezkatu zuten, Qutb al-Din Muhammad. Qutb al-Din lehen Khwarazmshah hereditarioa bihurtu zen^[4].

Loraldia

Anushtegin Gharachai

Anushtegin Gharachai, seljuktarren komandante mameluko turkiarra eta Khwarezmeko gobernadorea izan zen 1077tik 1097ra^[5]. Khwarazm gobernatu zuen bere familiako lehen kidea izan zen, baita XII. mendean eta XIII.aren hasieran probintzia gobernatuko zuen dinastiaren izen berekoa ere.

1073an, Malik-Shah I.a sultan seljuktarrak Anushtegin jarri zuen agintean, bere maisu Gumushtegin Bilge-Begekin batera, gaznadiarrek bereganatu zuten Khorasan Handiaren iparraldeko lurraldea berreskuratzeko. Ondoren, sultanaren tasht-dar izendatu zuten (persieraz: "errege ontzien zaindaria") eta, Khwarazmen diru-sarrerak kargu honen gastuak ordaintzeko erabiltzen zirenez, probintziako gobernadore izendatu zuten^[5]. Gobernadore karguaren xehetasunak ez daude argi, baina 1097an hil zen eta kargua Ekinchi bin Qochqarrera pasatu zen bere seme Qutb al-Din Muhammaden eskualdatu aurretik.

Ala ad-din Atsiz

Atsizek bere kargua hartu zuen bere aita Qutb al-Din 1127an hil ondoren. Bere erregealdiaren lehen urteetan, Khwarazm eraso nomadetatik babestea izan zuen helburu. 1138an bere subirano Ahmad Sanjar sultan seljuktarraren aurka matxinatu zen, baina Hazaraspen garaitua izan zen eta ihes egin behar izan zuen. Sanjarrek bere iloba Suleiman Shah jarri zuen Khwarazmen gobernari, eta Mervera itzuli zen. Hala ere, Atsiz itzuli egin zen eta Suleiman Sahk ezin izan zuen probintzia atxiki. Atsizek orduan Bukharari eraso zion, baina 1141ean Sanjar menderatu zuen berriro, eta honek indultua eman eta Khwarazmen kontrola formalki itzuli zion. Sanjarrek Atsiz indultatu zuen urte berean, Kara Khitaiek, Yelü Dashiren agindupean, seljukarrak garaitu zituzten Qatwango guduan, Samarkandatik gertu. Atsizek porrota aprobetxatu zuen Khorasan inbaditzeko, Merv eta Nishapur okupatuz. Hala ere, Yelü Dashik indar bat bidali zuen Khwarazm arpilatzera, Atsiz urtero zerga bat ordaintzera behartuz. 1142an, Sanjar-ek Atsiz kanporatu zuen Khorasandik, Khwarazm inbaditu zuen hurrengo urtean eta Atsiz basailura itzultzera behartu zuen, Kara Khitaiei zerga ordaintzen jarraitu zuen arren hil zen arte. Sanjarrek beste espedizio bat egin zuen Atsizen aurka 1147an, Atsiz berriro matxinatu zenean.

Atsiz politikari eta agintari malgua zen, eta Sanjar sultan boteretsuaren eta Yelü Dashi boteretsuaren artean maniobrak egiten jakin zuen. Lurrak bereganatzeko bere aurrekoek hasitako politika jarraitu zuen, Jand eta Mangyshlak Khwarazm anexionatuz. Tribu nomada asko Khwarazmsahren menpe zeuden. Bere bizitzaren amaiera aldera, Atsizek Erdialdeko Asiako ipar-mendebalde osoa menpean hartu zuen, eta, hain zuzen ere, bere bizilagunekiko independentzia lortu zuen^[8].

Lurralde hedapena

Il Arslan Khwarazmshahren mausoleoa, gaur egungo Turkmenistanen.

Il-Arslan Khwarazmeko shah izan zen 1156tik 1172ra. Hasieran, Il-Arslan Jandeko gobernadore izendatu zuten, Sir Darian zegoen postu aurreratu bat, bere aitak berriki birkonkistatua. 1156an, Atsiz hil zen, eta Il-Arslan izan zen bere oinordekoa, Khwarazmshah bezala. Bere aitak bezala, Sanjar sultana eta Qara Khitaiko gurkhana omentzea erabaki du.

Sanjar Il-Arslan tronura iritsi eta hilabete gutxira hil zen, Khurasan seljuktarran kaosa eraginez. Horri esker, Il-Arslanek benetan hautsi lezake seljuktarren nagusitasuna, nahiz eta Sanjarren ondorengoarekin, Mas'udekin, hitz onetan geratu ziren. Bere aitak bezala, Il-Arslanek bere eragina Khurasanen zabaldu nahi du.

1158an, Il-Arslan Qara Khitairen beste estatu basailu bat aferan sartu zuen, Samarkandako Kara-Khanidar Khanerria. Karakhanidarren Chaghri Khanek bere erresuman jazarri zituen Karlukarrak, eta euren buruzagi batzuek Khwarazmera ihes egin eta Il-Arslanen laguntza eskatu zuten. Honek, karakanidar domeinuak inbadituz, Bukhara hartu eta Samarkanda setiatuz erreakzionatu zuen, non Chaghri Khan babestu zen. Azken honek Sir Dariako turkiarrengana eta Qara Khitaiengana jo zuen, eta gourkhanak armada bat bidaltzen du, baina bere komandantea ez zegoen ados khwarazmiarrekin.

1172an, Qara Khitaikoek zigor espedizio bat abiatu zuten Il-Arslanen aurka, urteko zerga ordaindu ez zuena. Khwarazmeko armada garaitua izan zen, eta Il-Arslan handik gutxira hil zen. Bere heriotzaren ondoren, Estatua, laburki, protestatan murgildu zen, oinordekotza, bere seme Ala ad-din Tekish eta Sultan Shahren artean lehiatuz. Tekish garaile atera zen eta 1172tik 1200era gobernatu zuen inperioa.

Tekishek bere aita Il-Arslanen politika espantsionista jarraitu zuen. Qara Khitairen laguntzarekin tronura iritsi zen arren, ondoren, euren nagusitasunetik libratu zen eta Khwarazmen inbasioa baztertu zuen Qara Khitairen eskutik. Tekishek harreman estua du Oghuzeko turkmenekin eta Aral itsasoaren inguruko Qipchak leinu turkiarrekin, eta batzuetan errekrutatu egiten zituzten Iran konkistatzeko. Turkmeniar horietako asko paganoak ziren oraindik, eta basakeria handiagatik ziren ezagunak Iranen^[9].

1194an, Tekishek Hamadaneko sultan seljukearra garaitu zuen, Toghrul III.a, Al-Nasir kalifarekin aliantzan, eta bere lurraldeak konkistatu zituen. Gerraren ondoren, kalifak Iran, Khorasan eta Turkestango sultan bezala 1198an onartu zuen arte, Tekish 1200ean peritoneoko abzesu baten ondorioz hil zen. Haren heriotzak matxinada espontaneoak eta sarraskia eragiten ditu Iranen dauden soldadu turkiar gorrotatuen artean.

Gainbehera

Ala al-Din Muhammad

Bere aita Tekish hil ondoren, Muhammad izan zen bere oinordekoa. 1218an, Mongoliako soldadu talde txiki batek mugak zeharkatu zituen ihes egindako jeneral etsai baten atzetik. Gengis Khan Shah-rekin harremanetan jarri zen. Gengisek merkataritza harremanak ireki nahi zituen, baina mongoliarrei buruzko informazioak entzunda zituenez, Shah-k pentsatu zuen keinu hura Khwarazm inbaditzeko amarru bat besterik ez zela.

Gengisek mandatariak bidali zituen Khwarazmera merkatal bide baten itxaropena nabarmentzeko. Muhammad II.ak, aldi berean, bere gobernadore batek (Inalchuq, bere osaba) mandatariak espioitzaz salatzea lortu zuen, bere ondasun aberatsak bereganatuz eta atxilotuz^[10].

Diplomaziari eutsi nahian, Gengisek hiru gizoneko delegazio bat bidali zuen shahrengana, gobernadorearen ekintzen berri ukatzeko eta mongoliarren esku uzteko eurek zigor zezaten. Shahk delegazioa exekutatu zuen (kasu honetan ere, iturri batzuek diote gizon bakar bat exekutatu zutela, beste batzuek, berriz, hirurak exekutatu zituztela diote), eta, ondoren, berehala, mongoliar merkatari taldea (musulmanak eta mongoliarrak) hilarazi eta haien ondasunak bahitu zituen^[11]. 1219an, Gengis Khanek, 100.000 eta 120.000 gizonezko talde batekin, Jaxartes zeharkatu eta Samarkanda, Bukhara, Otrar eta beste hiri batzuk suntsitu zituzten. Muhammaden hiriburua, Gurganj, handik gutxira etorri zen.

Turkan Khatun

Mongoliarren inbasioaren bezperan, diarkia bat garatu zen Khwarazmiar Inperioan. Khwarazmshah Muhammad II.a erabateko subiranotzat hartzen zen, baina bere ama Turkan Khatunen (Terken Khatun) eragina ere handia zen. Turkan Khatunek laqab-a ere bazuen: "munduaren gobernaria" (Khudavand-e Jahaan), eta beste bat bere dekretuengatik: "Bakearen eta fedearen babeslea, Turkan Handia, bi munduetako emakumeen subiranoa." Turkan Khatunek banatutako Diwan bat zuen, jauregi banandu bat, eta sultanaren aginduak ez ziren eraginkortzat hartzen haren sinadurarik gabe. Gertaera honek, Muhammad II.arekin izan zituen gatazkekin batera, Khwarazmiar Inperioak mongoliar erasoaren aurrean zuen ezintasunean lagundu zuen.

1221ean Gengis Khanen tropek harrapatu zuten eta pobrezian hil zen Mongolian.

Jalal ad-Din Mingburnu

Jalal ad-Din Khwarazmshahetako azkena izan zen, Khwarazmiar Inperioaren hondarretan eta Indiako ipar-mendebaldean 1220tik 1231ra gobernatu zutenak. Jalal al-Dinen amaren maila baxuagoaren ondorioz, bere amona boteretsu eta printzesa Qipchaq Terken Khatunek, tronuaren oinordeko bezala laguntzeari uko egin zion, eta bere anaiorde zen Uzlagh-Shahri mesede egitea nahiago izan zuen, honen ama ere Qipchaq bat zelarik^[8]. Jalal al-Din 1215ean agertzen da lehen aldiz dokumentu historikoetan, Muhammad II.ak bere inperioa semeen artean banatzen duenean, hego-mendebaldeko zatia (antzinako Ghurid inperioaren zatia) Jalal al-Dini emanez^[12].

Hau sultan berria bihurtu zen (shah tituluari uko egin zion). Indiara ihes egiten saiatzen da, baina mongoliarrek harrapatu egiten zuten iritsi baino lehen, eta Indusko guduan garaitu egiten dute. Ihes egin eta Delhiko sultanerriari babesa eskatu zion. Iltumishek ukatu egin zion babesa, hala ere, abbastar kalifekin zituen harremanengatik begirunez. Pertsiara itzultzean, armada bat bildu eta erresuma bat berrezarri zuen. Hala ere, sekula ez zuen bere boterea sendotu, gainontzeko egunak mongoliarren, Rumeko seljukiarrekin eta bere tronurako erregegaien aurka borrokatuz. Pertsian zuen boterea galdu zuen mongoliarren aurkako gudu batean, Alborz mendietan. Kaukasorantz ihesi, Azerbaijan hartu zuen 1225ean, eta Tabrizen ezarri zuen hiriburua. 1226an Georgiari eraso zion eta Tbilisi garaitu zuen. Bere bideari jarraituz, Armeniako goi lautadetan zehar, Ayyubtarren aurka jo zuen, Ahlat hiria harrapatuz Van lakuaren mendebaldeko ertzean, Rûmgo sultanerri seljukarraren laguntza eskatzen duena. Kayqubad I.a sultanak garaitu zuen Arzinjanen, Eufrates Garaian, 1230ean, Yassıçemengi guduan. Diyarbakirra ihes egin zuen, mongoliarrek Azerbaijan konkistatu zuten bitartean. 1231n bidelapur kurduek hil zuten^[13].

Erreferentziak

↑ «Search Results» web.archive.org 2009-03-02 (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).
↑ Gafurov, B. G.. (2005). Central Asia : pre-historic to pre-modern times. Shipra Publications ISBN 81-7541-246-1. PMC 63170679. (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).
↑ «Iranica.com - ˆAHRBAÚNU» web.archive.org 2007-10-15 (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).
↑ ^a ^b (Ingelesez) «Khwarezm-Shah dynasty | History, Empire, & Sultans | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).
↑ ^a ^b ^c Bosworth, Clifford Edmund. (2015). The Ghaznavids : their empire in Afghanistan and eastern Iran, 994-1040. ISBN 978-81-215-0573-4. PMC 921916353. (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).
↑ Mustafayev, Shahin. Z.M. Buniyatov. A History of the Khorezmian State under the Anushteginids, 1097-1231. (Editors: Shahin Mustafayev, Thomas Welsford) Samarkand: IICAS, 2015. - 212 p.. (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).
↑ Biran, Michal. (2005). The empire of the Qara Khitai in Eurasian history : between China and the Islamic world. Cambridge University Press ISBN 0-521-06602-6. PMC 59353154. (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).
↑ ^a ^b Istoriko-kul'turnoe nasledie Turkmenistana : ènciklopedičeskij slovar' = Historical and cultural heritage of Turkmenistan : encyklopaedic lexicon. UNDP 2000 ISBN 975-97256-0-6. PMC 749620312. (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).
↑ (Ingelesez) C. E. Bosworth. The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000-1217). (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).
↑ Soucek, Svatopluk. (2000). A history of inner Asia. Cambridge University Press ISBN 0-511-06638-4. PMC 57301163. (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).
↑ Man, John. (2004). Genghis Khan : life, death, and resurrection. Bantam Press ISBN 0-593-05044-4. PMC 53821838. (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).
↑ «Jalāl al-Dīn Mangburnī» Encyclopaedia of Islam, THREE (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).
↑ web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).

Kanpo estekak

Datuak: Q63134381
Multimedia: Khwarazmian Empire / Q63134381

[1] «Search Results» web.archive.org 2009-03-02 (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).

[2] Gafurov, B. G.. (2005). Central Asia : pre-historic to pre-modern times. Shipra Publications ISBN 81-7541-246-1. PMC 63170679. (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).

[3] «Iranica.com - ˆAHRBAÚNU» web.archive.org 2007-10-15 (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).

[Izenik_gabekoa-1ž7id-1-4] (Ingelesez) «Khwarezm-Shah dynasty | History, Empire, & Sultans | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).

[:0-5] Bosworth, Clifford Edmund. (2015). The Ghaznavids : their empire in Afghanistan and eastern Iran, 994-1040. ISBN 978-81-215-0573-4. PMC 921916353. (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).

[6] Mustafayev, Shahin. Z.M. Buniyatov. A History of the Khorezmian State under the Anushteginids, 1097-1231. (Editors: Shahin Mustafayev, Thomas Welsford) Samarkand: IICAS, 2015. - 212 p.. (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).

[7] Biran, Michal. (2005). The empire of the Qara Khitai in Eurasian history : between China and the Islamic world. Cambridge University Press ISBN 0-521-06602-6. PMC 59353154. (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).

[Izenik_gabekoa-1ž7id-2-8] Istoriko-kul'turnoe nasledie Turkmenistana : ènciklopedičeskij slovar' = Historical and cultural heritage of Turkmenistan : encyklopaedic lexicon. UNDP 2000 ISBN 975-97256-0-6. PMC 749620312. (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).

[9] (Ingelesez) C. E. Bosworth. The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000-1217). (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).

[10] Soucek, Svatopluk. (2000). A history of inner Asia. Cambridge University Press ISBN 0-511-06638-4. PMC 57301163. (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).

[11] Man, John. (2004). Genghis Khan : life, death, and resurrection. Bantam Press ISBN 0-593-05044-4. PMC 53821838. (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).

[12] «Jalāl al-Dīn Mangburnī» Encyclopaedia of Islam, THREE (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).

[13] web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2022-12-26).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]