Erriberagoiena

Erriberagoiena
	Euskal Herria
Administrazioa
Herrialdea	Nafarroa Garaia
Udalerriak	8 (lista ikusi)
Eskualdeburua	Azkoien
Herri handiena	Azkoien
Izen ofiziala	Erriberagoiena (eus.); Ribera Alta (cas.)
Geografia
Koordenatuak	42°19′41″N 1°46′59″W / 42.32798024°N 1.78299912°W
Azalera	413,83 km²
Garaiera	264-511 metro
Distantzia	62,5 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	25.988 (2022: 183)
Dentsitatea	62,8 biztanle/km²
Datu gehigarriak
Sorrera	2019ko otsailaren 6an

Artikulu hau Nafarroa Garaiko eskualdeari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Erribera Garaia».

Erriberagoiena^[a] Nafarroa Garaiko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatuta. Eskualdea herrialdearen hegoaldean dago, Arga eta Aragoi ibaiek zeharkatuta. Argako eta Aragoiko Erriberetako behealdeak dira, gutxi gorabehera. Erliebe gutxiko eremua da, non labore ugari dagoen, eta populazioa herri handi gutxi batzuetan kontzentratuta dago, Erriberaren gainerakoarekin bat etorriz, baina Nafarroako eta Euskal Herriko gehiengoarekin kontraste nabarmenean.

8 udalerrik osatzen dute, eta 2022 urtean 25988 biztanle eta 413,83 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 61,78 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Ebro ibaia Cadreitan dagoen itsas mailaren gaineko 264 metrotik Sierra mendiaren 511 metrora arteko altuera du.

Eskualdeburua Azkoien udalerria da, eskualdeko populatuena.

Izena

Erriberagoiena beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

gaztelaniaz: Ribera Alta

Izen ofiziala, Nafarroako Gobernuaren arabera, honako hau da: Ribera Alta / Erriberagoiena.^[1]

Etimologia

Nafarroako Erribera izan da, tradizioz, Nafarroa Garaia zatitu den hiru eremuetako bat. Bere mugak nahiko zehaztugabeak diren arren, herrialdearen hegoalde osoa hartzen du. Eskualde geografiko horretatik hartzen du izena eskualde horrek, baina Erribera eskualde administratibotik bereizteko, -goiena adierazlea gehitzen du, beste eskualde administratiboarekiko eta iparraldekoarekiko posizio altuagoa adierazten duena. Hala ere, Nafarroako Erribera bere osotasunean hartuta, geografiari dagokionez, erdigunea hartzen du, gune politikoa, populaziokoa eta kulturala administratiba Erribera eskualde administratiboa baita, hau da, hegoalderago dagoen zatia.

Geografia

Mugakideak

Erriberagoiena eskualdeak Izarbeibar-Novenera eskualdea du muga iparraldean. Ekialdean Erdialdea eskualdea dago. Hegoaldean, Erribera eskualdearekin muga egiten du. Azkenik, mendebaldean Estellerriko Erribera dago, Estellerria eskualdeko azpieskualdea.

Inguru naturala

Erriberagoiena eskualdeko ibaiak

Eskualdea Nafarroako Erriberan dago, batez ere eremu laua eta nekazaritzakoa, desnibel handirik gabea. Hauek dira eskualdea zeharkatzen duten mendilerroak:

Bestalde, zeharkatzen duten eta mendilerroak banatzen dituzten ibaiak honako hauek dira:

Klima

Nafarroa Garaiko hegoaldeak bezala, eskualde honek Ebroko ibarraren erdialdean, estepako klima hotzean dagoen estepako klima du. Hemen, Euskal Herri osoan ez bezala, prezipitazioak urriak dira eta udak epelak eta lehorrak, tenperatura altuenak herrialde osoan erregistratzen direlarik. Prezipitazioak urteko 600 l/m²-ra iristen dira oraindik Erdialdeko mugan, eta behera egiten dute iparraldetik hegoaldera.

Eskualdean hainbat estazio meteorologiko daude, baina hauek dira adierazgarrienak: Faltzes (iparraldea) eta Cadreita (hegoaldea).

Datu klimatikoak (Faltzes, 1981-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.6	21.0	26.4	30.0	36.0	39.0	44.5	42.0	38.5	31.0	25.0	20.5	44.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.4	11.8	15.6	17.8	22.2	27.2	30.0	29.7	25.3	19.6	13.3	9.7	19.3
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.7	7.2	10.4	12.3	16.5	20.8	23.4	23.2	19.4	14.7	9.5	6.3	14.1
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.9	2.6	5.3	6.9	10.7	14.4	16.9	16.7	13.6	9.9	5.6	2.8	8.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-9.0	-9.0	-5.0	-3.0	0.0	5.0	8.0	8.0	4.0	0.4	-6.0	-9.0	-9.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	28.8	24.9	32.0	51.6	50.5	37.3	22.0	19.6	38.4	48.6	43.9	35.9	433.6
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	25.0	21.0	36.2	39.0	73.0	42.0	51.0	32.8	82.8	45.8	45.0	36.5	82.8
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	7.7	6.4	7.3	9.2	8.7	5.8	3.9	4.3	5.5	9.0	8.9	8.5	85.3
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.4	0.7	0.4	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	0.5	2.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[2]

Datu klimatikoak (Cadreita, 1920-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	22.0	29.0	31.0	37.0	39.5	41.0	39.5	37.0	33.0	26.5	21.0	41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.7	12.2	16.4	18.2	22.9	27.5	30.3	30.3	25.8	20.2	13.7	9.8	19.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.9	10.2	12.3	16.6	20.6	22.9	23.0	19.2	14.6	9.1	5.7	13.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.0	1.6	4.0	6.3	10.3	13.8	15.5	15.7	12.7	9.0	4.0	1.6	8.0
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-10.0	-8.5	-7.0	-2.5	1.0	5.0	8.0	5.0	2.0	-2.0	-8.0	-11.0	-11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	26.0	24.2	22.7	45.7	43.7	35.0	15.6	18.5	35.2	44.0	33.1	30.0	373.8
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	18.0	31.2	25.0	43.0	30.3	98.2	33.5	46.1	64.5	36.0	32.7	27.8	98.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	8.5	7.3	7.0	9.4	9.4	6.1	4.5	4.5	6.1	8.9	8.8	7.8	88.4
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.8	1.0	0.4	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	0.8	3.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[3]

Banaketa

Erriberagoiena eskualdeko banaketa tradizionala

Banaketa tradizionala

Eskualde hori, Nafarroako Erriberako gainerako eskualdeak bezala, biztanlegune gutxi baina handiak dituenez, tradizionalki udalerritan baino ez da banatu, Nafarroa Garaiko gainerako eskualdeekin alderatuta, non bailarak edo zendeak talde tradizionalak diren. Ondorioz, hauek dira historikoki independenteak izan diren hiribilduak:

Udalerriak

Erriberagoiena eskualdea 8 udalerritan banatuta dago, honako hauek:

Udalerria	Biztanleria (2023)	Azalera (km²)	Dentsitatea (bizt/km²)	Udalburua
Alesbes	3004	46,43	64,7	Alesbes
Azagra	3749	33,71	111,21	Azagra
Azkoien	5979	88,4	67,64	Azkoien
Cadreita	2186	27,2	80,37	Cadreita
Faltzes	2375	114,89	20,67	Faltzes
Funes	2543	52,99	47,99	Funes
Martzilla	2875	21,9	131,28	Martzilla
Milagro	3549	28,5	124,53	Milagro

Biztanleria udalerrika	Bilakaera azken 10 urteetan

> 10000 5000-10000 2500-5000 1000-2500 500-1000 250-500 250-100 < 100	> %10 %5−10 %1−5 %0−1 %-5−0 %-10−-5 %-15−-10 < %-15

Herriak

2020an gutxienez biztanle 1 zuten 9 biztanlegune daude eskualdean:

Herria	Kategoria	Udalerria	Erribera
Alesbes	udalerri	Alesbes	Aragoi
Arlasko benta	etxalde	Azkoien	Arga
Azagra	udalerri	Azagra	Ebro
Azkoien	udalerri	Azkoien	Arga
Cadreita	udalerri	Cadreita	Aragoi
Faltzes	udalerri	Faltzes	Arga
Funes	udalerri	Funes	Arga
Martzilla	udalerri	Martzilla	Aragoi
Milagro	udalerri	Milagro	Aragoi

Herri hustuak

Erdialdea eskualdeak, gainera, 5 herri hustu ditu, honako hauek:

Partzuergoak

Gaur egun, Erriberagoiena eskualdean ez dago hainbat udalerritan banatutako partzuergorik.

Historia

Eskualdea 2019an sortu zen, Barkos gobernuak onartutako 04/2019 Foru Legearen arabera.^[4] Nafarroa Garaiko eskualde berriak diseinatzeko prozesuan, 11 eskualde proposatu ziren lehen aldiz, eta horietako 3 bi azpieskualdetan banatu ziren. Eskualde hori Erdialdea izenarekin agertzen zen, eta 30 udalerrik osatzen zuten, azkenean kontserbatu zena.^[5]

Urte bereko irailean legeak atxilotu zuen Maria Chivite lehendakari berriak, bere ustez aurreko legealdian gehiengo osoz baliatu zen legeak ez baitzuen behar besteko adostasunik. Horregatik, nahiago izan zuen sakonago landu hasi berri zen legegintzaldian, prozesuarekin bat egin aurretik. 2021eko urrian, aldi baterako neurri gisa, tokiko finantzaketa-eredu berri bat onartu zen, aurrekoan sortutako desberdintasunak konpontzeko, eskualde berriak garatzen diren bitartean; hala ere, Uxue Barkosek bere garaian baliatu zuen legeak aprobetxatuta eta ofizialki onartuta jarraitzen zuten.^[6]

Demografia

2022 urteko erroldaren arabera 25988 biztanle zituen Erriberagoiena eskualdeak.

Eskualdeko biztanleria, guztira

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Eskualdeko biztanleria, udalerrien arabera

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ikus jatorrizko Wikidata eskaera.

Ekonomia

Politika

Erriberagoiena eskualdea, lege-eremuan garatuta egon arren, oraindik garatu gabe dagoen eskualdea da, arlo juridikoan edo eskumenetan. Horregatik, oraingoz ez dago lurralde osoa biltzen duen eskualde-erakunderik edo mankomunitaterik.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroa Garaiko Udal hauteskundeen eskualdeko emaitzak:^[7]


2019ko Hego Euskal Herriko udal hauteskundeak
Udalerria	Alkatetza duen alderdia		Zg.
Alesbes		Navarra Suma	7
Azagra		Navarra Suma	6
Azkoien		Ezkerren Azkoiengo Batasuna	6
Cadreita		Navarra Suma	5
Faltzes		Nafarroako Alderdi Sozialista	4
Funes		Navarra Suma	11
Martzilla		Navarra Suma	6
Milagro		Nafarroako Alderdi Sozialista	6

Foru hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen eskualdeko emaitzak:^[8]


Alderdia		guztira	%	+/-
2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia		Bozak
	Navarra Suma	6281	48,74	?
	Nafarroako Alderdi Sozialista	4332	33,61	?
	Geroa Bai	755	5,86	?
	Ahal Dugu	530	4,11	?
	Euskal Herria Bildu	376	2,92	?
	Izquierda-Ezkerra	318	2,47	?
	Vox	169	1,31	?
	Libertate Nafarra	42	0,33	?
	Equo	40	0,31	?
	Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa	36	0,28	?
	Solidaritate eta Autogestio Internazionalista	9	0,07	?

Azpiegiturak

Errepideak

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko errepideen sarea»

Erdialdea eskualdea hainbat errepidek antolatzen dute, herri handiak elkarrekin lotzen dituztenak, eta, ondoren, herriak lehen aipatutako ardatz handiekin lotzen dituzten errepide txikiak. Eskualdeko errepide guztiak Nafarroako Gobernuak kudeatzen ditu. Gainera, Nafarroako autobideak eskualdea zeharkatzen du, Iruñea eta Tutera artean.

Hauek dira ardatz nagusiak:^[9]


Errepidea	Ibilbidea	Zeharkatzen du
AP-15	Tutera - Irurtzun	Martzilla • Cadreita
N-121	Iruñea - Tutera	Cadreita
NA-115	Tafalla - Azkoien - Funes	Faltzes • Azkoien • Funes
NA-128	Azkoien - Zarrakaztelu	Azkoien • Martzilla
NA-134	Tutera - Viana	Cadreita • Milagro • Azagra
NA-624	Azkoien - Andosilla	Azkoien
NA-660	Arlasko benta - Cadreita	Faltzes • Martzilla • Alesbes • Cadreita

Hezkuntza

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko hezkuntza»

Eskualdeko hezkuntza Nafarroako Gobernuaren menpe dago. Nafarroa Garaiko gainerako eskualdeetan bezala, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.

Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. Eremu ez-euskalduneko udalerrietan (eskualdeko udalerri guztiak), praktikan, eremu mistoan gertatzen den gauza bera gertatzen da, euskarazko gutxieneko eskolarik ere ez baitago, baina hizkuntza horretan eskolatu nahi duenarentzat ere erraztasunak ematen dira, nahiz eta eremu mistoan baino txikiagoak izan. Kasu askotan, B edo D ereduetan eskolatzea baimenduta badago ere, esleitutako ikastetxea bizilekutik oso urrun egon daiteke.

Erriberagoiena eskualdean, udalerri guztietan daude lehen mailako eskola bat, baina bigarren mailako hezkuntza bakarrik Azagran, Azkoienen eta Martzillan dago ziurtatuta, eta ez bertze herrietan. Zehazki, 2019. urtean Erriberagoiena eskualdean lehen hezkuntzako 8 eskola eta bigarren hezkuntzako 3 institutu daude, guztiak publikoak. Jarraian, taula batean, sare publikoan eskualdeko ikasleei dagozkien lehen hezkuntzako eskola eta bigarren hezkuntzako institutua adierazten dira, jatorriaren arabera (letra etzanak adierazten du ikastetxea eskualdetik kanpo dagoela):^[10]^[11]


Jatorria		Lehen hezkuntzako eskolak			Bigarren hezkuntzako institutuak
B/D EREDUAK
Dp.	Udalerriak	Izena	Ereduak	Kokapena	Izena	Ereduak	Kokapena
4	Azagra	Angel M. Baigorri	D	Lodosa	Lizarrerria	D	Lizarra
9	Azkoien, Faltzes, Funes eta Martzilla	Juan B. Irurzun	D	Azkoien	Antso III.a Nagusia	D	Tafalla
9	Alesbes, Cadreita eta Milagro	Maiatzaren 2a	D	Castejon	Benjamin Tuterakoa	D	Tutera
A/G EREDUAK
Dp.	Udalerriak	Izena	Ereduak	Kokapena	Izena	Ereduak	Kokapena
4	Azagra	Francisco Arbeloa	G	Azagra	Nafarroako Erresuma	G	Azagra
9	Azkoien	Juan B. Irurzun	A / G	Azkoien	Argako Erribera	A / G	Azkoien
	Funes	Elias Teres	G	Funes	Argako Erribera	A / G	Azkoien
	Martzilla	San Bartolome	A / G	Martzilla	Villenako markesa	A / G	Martzilla
	Cadreita	Teresa Bertran Lis	G	Cadreita
	Faltzes	Alvara Alvarez	A / G	Faltzes
	Milagro	Patrozinioko A. M.	A / G	Milagro
	Alesbes	Castellar	A / G	Alesbes

Osasuna

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko osasuna»

Nafarroa Garaian, osasun sistema Nafarroako Gobernuaren menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Herrialdea hiru barrutitan banatzen da, bakoitzak erreferentziako ospitale bat duela, eta eremu bakoitzak eskualde desberdinak ditu, horietako bakoitza osasunetxe bati atxikita, eta osasunetxe horrek ematen dio zerbitzua bere lurraldeari.

Osasunetxe horietan biltzen dira herritarrak aldizka artatzen dituzten lehen mailako arretako profesionalak (pediatria, erizaintza...). Zainketa espezializatuagoetarako, barruti bakoitzeko ospitaleak arduratzen dira haietaz, nahiz eta espezialitate oso zehatz batzuk Nafarroako Unibertsitate Ospitalean bakarrik dauden eskuragarri, Iruñean.^[12]

Eskualde horretan honako osasunetxe hauek daude:


Barrutia	Eskualdea	Osasunetxea	Udalerriak
Lizarra	39 San Adrian	San Adrian	Azagra
Iruñea	44 Azkoien	Azkoien	Azkoien, Faltzes, Funes eta Martzilla
Tutera	47 Valtierra-Cadreita	Cadreita	Alesbes, Cadreita eta Milagro

Garraioa

Nafarroako Hiriarteko Garraioa

Artikulu nagusia: «Nafarroako Hiriarteko Garraioa»

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareak bi emakida ditu, eskualdeari zerbitzua ematen diotenak. Iruñea-Tafalla. Erdialdea (NAV-002) emakida eta Iruñea-Tutera. Erribera (NAV-003) emakida. Bi emakidek inguruko eskualdeetan kokatutako hiriak dituzte erdigune (Tafalla eta Tutera, Erdialdean eta Erriberan, hurrenez hurren), baina eskualde horretako udalerriei ere ematen diete zerbitzua. NAV-002 emakidak iparraldekoei egiten die (Faltzes, Azkoien, Funes eta Martzilla), eta NAV-003 emakidak hegoaldekoei (Alesbes, Milagro, Cadreita).

NAV-002 emakidaren hiri nagusia Tafalla da, eta bertako autobus geltokiak sareko lineak bideratzen ditu, line nagusiak (Iruñearekin lotzen direnak) eskualdeko lineekin (udalerri ezberdinekin lotzen dituztenak) konektatuz. Gainera, linea batzuk, tokikoak deituak, herri txikienei zerbitzua ematen diete, eta eskaria dagoenean bakarrik funtzionatzen dute, Erriberagoienan zerbitzurik ematen ez duten arren. NAV-002 emakidaren hiri nagusia Tutera da, eta bertako autobus geltokiak sareko lineak bideratzen ditu, line nagusiak (Iruñearekin lotzen direnak) eskualdeko lineekin (udalerri ezberdinekin lotzen dituztenak) konektatuz.

Bere aldetik, NAV-003 emakidaren hiri nagusia Tutera da, eta bertako geltokiak sareko lineak bideratzen ditu, line nagusiak (Iruñearekin lotzen direnak) eskualdeko lineekin (udalerri ezberdinekin lotzen dituztenak) konektatuz.

Linea	Ibilbidea	Luzera (km)	Geldialdiak
Nafarroako Hiriarteko Garraioaren lineak Erdialdea eskualdetik pasatuz
300	Iruñea ↔ Soria (errepidetik)	196,0	13
323	Tafalla ↔ Martzilla	42,2	6
350	Iruñea ↔ Tutera ↔ Zaragoza	117,5	23
354	Tutera ↔ Alesbes	32,3	6
355	Tutera ↔ Milagro	36,5	7

Bertze garraiobideak

Lehen aipatutako zerbitzuez gain, eskualdean hainbat udalerrik Zaragoza-Altsasu burdinbidean tren geltokia dute. Martzillakoa eta Alesbeskoa dira. Hauek dira bi geltokiek dituzten tren-zerbitzuak:

Renfe Operadora

Zerbitzua	Hasiera	Ibilbidea	Amaiera ⁠
26	Gasteiz	Estibalitz–Oreitia • Dulantzi • Agurain • Araia • Altsasu–Herria • Etxarri Aranatz • Uharte Arakil • Iruña • Tafalla • Erriberri • Martzilla • Alesbes • Castejon • Tutera • Ribaforada • Cortes • Gallur • Luzeni • Pedrola • Cabañas de Ebro • Alagon • Casetas • Utebo • Zaragoza–Delicias • Zaragoza–Portillo • Zaragoza–Goya	Zaragoza Miraflores

Kultura

Eremu euskalduna

Eremu mistoa

Eremu ez-euskalduna

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, ez-euskal eremuan sailkatu ziren eskualdeko udalerri guztiak: Alesbes, Azagra, Azkoien, Cadreita, Faltzes, Funes, Martzilla eta Milagro.^[13]

Koldo Zuazok, 2010ean, udalerri guztiak ez-euskal eremuan sailkatu ziren.^[14]

Eskualdeko euskara, batez ere, ezezaguna da. Eskualdean ez da ia dokumenturik gordetzen euskarari buruz, eta zenbat eta hegoalderago joan, are gutxiago dago. Hemen, Nafarroako Erribera osoan gertatzen den gauza bera gertatzen da euskarari dagokionez, izan ere, laster desagertu eta hizkuntza erromantze edo arabiarrekin ordezkatu izanak ia ez digu hari buruzko informaziorik iritsi.

Hizkuntza-zonakatzea

Indarrean dagoen hizkuntza-zonakatzeak, Euskararen Foru Legearen bidez Nafarroako Gobernuaren menpe dagoenak, hiru eremutan sailkatzen ditu udalerriak, euskaldunen kopuruaren arabera: ez-euskalduna, mistoa eta euskalduna. Jatorrizko legeak udalerri guztiak hartzen zituen barne, eremu ez-euskaldunean. 2017ko handitzean, ez zen aldaketarik izan eskualdean, eta, beraz, udalerri guztiek jarraitu zuten eremu ez-euskaldunean.^[15]