Anfiteatro

Artikulu hau erromatarren garaiko eraikinari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Anfiteatro (argipena)».

Anfiteatroa zibilizazio erromatarreko leku publiko handia da, biribila, inguruan mailadi edo harmailak dituena, ikuskizun publikoetarako erabiltzen zena.

Antzokia, anfiteatroa eta zirkua desberdinak ziren bai formaz baita funtzioez ere. Antzokia zirkuluerdiko forma zuen eta antzezlanak antzezteko erabiltzen zen. Zirkua, aldiz, eliptikoa zen eta zaldi-lasterketak egiteko erabiltzen zen.

Anfiteatroa hainbat espektakulu gauzatzeko erabiltzen zen: animalien arteko borrokak, animaliak eta pertsonen artekoak, Erromatar historiaren borroka famatuak taularatzeko... eta ikuskizun estimatuena zena, gladiatoreen borrokak egiteko.

Antzinako anfiteatro ezagunena, zalantzarik gabe, Italian dagoen Erromako Koliseoa da. Haren jatorrizko izena, latinez, Amphitheatrum Flavium zen.

Hizkera modernoan "anfiteatro" hitza erabiltzen da eserleku inklinatuak dituen aire libreko antzeztoki edo aretori esaten zaioa. Ikusleentzako eserlekuak alde bakar batean izan ohi ditu.

Istrian dagoen Pulako anfiteatroa, biribila.
Italicako anfiteatroa
Aleseko anfiteatroa kanpotik. Ohikoa zen kanpoaldea arkupez hornitzea.
Volterrako antzokia, zirkulu erdia.
Kartagoko erromatar circus-a II./III. mendeko mosaiko batean.

Etimologia

Hitza antzinako grezieratik dator, ἀμφιθέατρον ('amphitheatron'); osagaiak dira 'amphi' edo aldebikoa, ingurukoa, eta 'theatron' antzokia. Garai klasikoko antzokia, semizirkularra eta aire librekoa zen, eta bat besteari begira jarriz gero, biribila zen anfiteatroa sortzen zen, hala nola, Erromako Koliseoa, gorde den anfiteatro erromatar ezagunena.

Anfiteatroak gaur egun

Anfiteatro garaikidea deitu dezakeguna, ordea, aire libreko teatro bat izan ohi da; sarritan malda bat profitatzen duena harmailak izateko. Etimologikoki ez da zuzena izango, anfi- aurrizkiak biribila izatea eskatuko lukeelako, baina terminoa hedatua dago, erdara nagusietan zein euskaraz, eta hiperzuzenketak alferrekoa dirudi. Adibideak:

EHUko Arboretumeko anfiteatroa^[1], Leioan.
Miramongo anfiteatroa, Donostian^[2].
Red Rocks Amphiteatre^[3], Colorado (AEB).

Miramongo anfiteatroa anfiteatroa, zirkulu erdia, eta etimologikoki okerra, baina erabilerak bermatua.
Los Angelesen dagoen Hollywood Bowl anfiteatroa.

Erabilpena

Ikuskizunak zein jokoak egiteko erabiltzen ziren. Jokoak bi motatakoak ziren batez ere:

munera: gladiadoreen arteko borrokak
venationes, animalien arteko borrokak

Eraikuntza hauek erromatarrek propio sortutakoak dira K. a. II. mendean; beste zibilizazioetan ez dugu hauen aurrekaririk aurkitu. Anfiteatro zaharrenak Etrurian eta Campanian eraiki ziren.

Harea erdian zegoen eta hura inguratzen zuten harmailak lau taldetan bereizita zeuden:

foro berezi bat autoritateentzat
behekoa senatarientzat eta goi karguentzat
erdikoa pleberako
goikoa emakumeentzat eta eskubide gabeko pertsonentzat.

Enperadoreak berak, bere familiakoek, edo hirietako dirudunek ikuskizunak ordaintzen zituzten anfiteatroetan antolatzeko.

Antzinako anfiteatroak

Lehenengo anfiteatro finkoa Pompeian eraiki zen, K.a.70 urtean; Pompeian bertan aurkitutako inskripzio batek horrela adierazten du. Erroma hiriko lehendabizikoa Estatilio Tauro anfiteatroa izan zen, K.a. 29an eraikia. Dena dela, ezagunena Erromako Koliseoa edo "Flavio anfiteatroa" da; izena Flavia dinastiak eraikitzeko agindua eman zuelako datorkio. Zehatz-mehatz Vespasianok eman zion hasiera eta Tito haren semea bukaera eman zion. Eraikuntza hauek tamaina oso handiak zituzten.