Alfabet arabski
Alfabet arabski – pismo będące abdżadem, używane do zapisu języka arabskiego, a także innych języków. Powstało z nabatejskiej odmiany pisma aramejskiego. Rozpowszechnione w krajach muzułmańskich.
Historia
edytujNajstarsze zapiski pochodzą z IV wieku n.e. (inskrypcje z Rammu i An-Namara). Istnieje wiele odmian pisma arabskiego. Do najważniejszych należą pismo kwadratowe (kufickie) i okrągłe (naschi).
Początkowo pismo arabskie istniało w dwóch formach, pisma monumentalnego służącego do zapisu Koranu (maszk) i pisma kancelaryjnego. W X wieku wezyr abbasydzki Ibn Mukla (886–940) opracował proporcje pisma arabskiego kancelaryjnego oparte na proporcjach koła i kwadratu wytyczanych trzcinką i cyrklem (pismo naschi).
Z pisma naschi rozwinęły się odmiany pisma o okrągłych kształtach:
- suls – używany głównie w kancelariach, charakteryzujący się mocnym wydłużeniem liter; w okresie panowania dynastii Safawidów w Iranie wykorzystywany w inskrypcjach zdobiących budowle sakralne;
- muhakkak – zbliżony do suls, częstszy w zachodniej części świata muzułmańskiego;
- rihani;
- ruka.
Pismo monumentalne maszk przekształciło się w VIII wieku za sprawą kaligrafów z Kufy w odmianę o kwadratowym zarysie (pismo kufickie, dukt kufi). Stosowane było do zapisu tekstów religijnych, jako motyw dekoracyjny było obecne w architekturze, na naczyniach i tkaninach. W Maghrebie stosowana była odmiana pisma, wywodząca się z form kwadratowych (pismo maghrebskie). W Iranie powstało m.in. pismo talik („zwisające”), którego od XII wieku używano w poezji i ceramice. Pod koniec XIV wieku kaligraf i miniaturzysta Ali z Tabrizu wprowadził modyfikacje, tworząc nasta'liq, które rozpowszechniły się w Turcji i Indiach. Na początku XVI wieku w Turcji powstało pismo diwani (kancelaryjne), a w XVII wieku szekaste („łamane”), charakteryzuje się mocnym ściśnięciem liter przy jednoczesnym zaznaczeniu ich łuków, przez co pismo to jest czytelne tylko dla wyjątkowo wprawnego czytelnika.
Zasady zapisu
edytujPismo zapisywane jest z prawa na lewo. Ma 18 podstawowych znaków, które po uzupełnieniu jedną, dwiema lub trzema kropkami tworzą 28 liter oznaczających spółgłoski oraz samogłoski długie i dyftongi. Samogłoski krótkie są w piśmie arabskim pomijane, dlatego jest ono klasyfikowane jako abdżad. Czasami stosuje się jednak na ich oznaczenie dodatkowe znaki samogłoskowe (w arabskich elementarzach i w Koranie).
Litery mogą mieć różne formy w zależności od pozycji w wyrazie (początkowej, środkowej, końcowej albo izolowanej).
Dekoracyjne zapisywanie wersów Koranu doprowadziło w ciągu ponad 1400 lat do powstania wielu szkół kaligrafii. W świecie arabskim kaligrafia uznawana jest za jedną z najwyższych form sztuki. Ma szczególne znaczenie, ponieważ przekazuje treść Koranu – świętej księgi islamu.
Litery arabskie oraz transkrypcja i transliteracja
edytuj| Litera arabska | Transkrypcja / transliteracja | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| postać izolowana | postać końcowa | postać środkowa | postać początkowa | transkrypcja polska | transliteracja ISO | transkrypcja IPA | nazwa |
| ا | ـا | a | ā | [aː], [ʔ] | Alif | ||
| ب | ـب | ـبـ | بـ | b | b | [b] | Bāʾ |
| ت | ـت | ـتـ | تـ | t | t | [t] | Tāʾ |
| ث | ـث | ـثـ | ثـ | t | ṯ | [θ] | Ṯāʾ |
| ج | ـج | ـجـ | جـ | dż | ǧ | [dʒ] | Ǧīm |
| ح | ـح | ـحـ | حـ | h | ḥ | [ħ] | Ḥāʾ |
| خ | ـخ | ـخـ | خـ | ch | ẖ | [x] | Ḫāʾ |
| د | ـد | d | d | [d] | Dāl | ||
| ذ | ـذ | z | ḏ | [ð] | Ḏāl | ||
| ر | ـر | r | r | [r] | Rāʾ | ||
| ز | ـز | z | z | [z] | Zāy | ||
| س | ـس | ـسـ | سـ | s | s | [s] | Sīn |
| ش | ـش | ـشـ | شـ | sz | š | [ʃ] | Šīn |
| ص | ـص | ـصـ | صـ | s | ṣ | [sˁ] | Ṣād |
| ض | ـض | ـضـ | ضـ | d | ḍ | [dˁ] | Ḍād |
| ط | ـط | ـطـ | طـ | t | ṭ | [tˁ] | Ṭāʾ |
| ظ | ـظ | ـظـ | ظـ | z | ẓ | [ðˁ] | Ẓāʾ |
| ع | ـع | ـعـ | عـ | (-) | ' | [ʕ] | ʿAyn |
| غ | ـغ | ـغـ | غـ | gh | ḡ | [ɣ], [ɡ] w wielu zapożyczeniach | Ḡayn |
| ف | ـف | ـفـ | فـ | f | f | [f] | Fāʾ |
| ق | ـق | ـقـ | قـ | q | q | [q] | Qāf |
| ك | ـك | ـكـ | كـ | k | k | [k] | Kāf |
| ل | ـل | ـلـ | لـ | l,ł | l | [l] | Lām |
| م | ـم | ـمـ | مـ | m | m | [m] | Mīm |
| ن | ـن | ـنـ | نـ | n,ń | n | [n] | Nūn |
| ه | ـه | ـهـ | هـ | h | h | [h] | Hāʾ |
| و | ـو | w,u | w, ū | [w] | Wāw | ||
| ي | ـي | ـيـ | يـ | j, i | j, ī | [j] | Yāʾ |
| ة | ـة | (-), t | (-), t | [a], [at] | Tāʾ marbūṭa | ||
| ى | ـى | a | à | [aː] | Alif maqṣūra | ||
Uwaga: Litery ا, د, ذ, ر, ز, و, ة i ى nie są łączone w piśmie z literami występującymi po nich, nie posiadają więc formy środkowej i początkowej.
Cyfry arabskie
edytujW piśmie arabskim używa się dwóch rodzajów cyfr: standardowych arabskich oraz tak zwanych wschodnioarabskich, używanych w Iranie (obok tych arabskich), Pakistanie oraz Indiach.
| Cyfry arabskie w Europie | Standardowe cyfry arabskie |
Cyfry wschodnioarabskie |
|---|---|---|
| 0 | ٠ | ۰ |
| 1 | ١ | ۱ |
| 2 | ٢ | ۲ |
| 3 | ٣ | ۳ |
| 4 | ٤ | ۴ |
| 5 | ٥ | ۵ |
| 6 | ٦ | ۶ |
| 7 | ٧ | ۷ |
| 8 | ٨ | ۸ |
| 9 | ٩ | ۹ |
Dodatkowe znaki
edytujHamza
edytujHamza nie jest zazwyczaj uznawana za literę, mimo że służy do zapisu spółgłoski, jaką jest zwarcie krtaniowe: ؤ, ئ, إ, أ, ﺀ
Znaki samogłoskowe
edytujNa oznaczenie samogłosek oraz końcówek deklinacyjnych istnieją w piśmie arabskim dodatkowe, zwykle nieużywane znaki. Poniżej znajduje się tabela, uwzględniające niektóre z nich:
| znak | przykład | transkrypcja przykładu | nazwa | znaczenie |
|---|---|---|---|---|
| َ | بَ | ba | fatha | krótkie a |
| ِ | بِ | bi | kasra | krótkie i |
| ُُ | بُ | bu | damma | krótkie u |
| َ | بَا | bā | fatha + alif | długie ā |
| ِ | بِي | bī | kasra + j | długie ī |
| ُ | بُو | bū | damma + wāw | długie ū |
| ْ | بَيْ | baj | sukun | brak samogłoski |
| ّ | بَبَّ | babba | szadda | wydłużenie danej spółgłoski |
| ٌ , ُُ | بٌ | bun | nunacja; końcówka -un | I przypadek imienia w stanie nieokreślonym (podwojona damma) |
| ٍ | بٍ | bin | nunacja; końcówka -in | II przypadek (podwójna kasra) |
| ً | بَةً | batan | nunacja; końcówka -an | III przypadek (podwójna fatha) |
| اً | بًا | ban | III przypadek (podwójna fatha), z dodawaną na ogół literą alif |
Ligatury
edytujW alfabecie arabskim istnieją również ligatury. Ligatura powstająca z połączenia liter lām i ’alif (tzn. lā) jest obligatoryjna, inne (np. ﷲ dla Allah) można zastępować ciągiem liter.
- ﻻ – lā jedna z partykuł przeczących; także samodzielna jako nie (odpowiedź na pytanie ogólne)
- ﻼ – lā połączenie lā wewnątrz wyrazu
W innych językach
edytujPisma arabskiego używa się także do zapisu różnych języków w regionach zdominowanych przez islam, m.in. perskiego, urdu, kurdyjskiego, paszto, ujgurskiego, suahili (obok pisma łacińskiego), a do roku 1929 zapisywano nim także język turecki. W Azji Południowo-Wschodniej był wykorzystywany do zapisywania pewnej grupy języków austronezyjskich (m.in. malajskiego[1], aceh, minangkabau, bandżar[2], tausug[3] i maguindanao[4]) oraz języków ternate i tidore[2][5][6]. Pismo arabskie (w wariancie jawi) wciąż bywa stosowane w krajach malajskojęzycznych (zwłaszcza w Brunei i Malezji), aczkolwiek w ograniczonym zakresie; zostało w ogromnej mierze wyparte przez alfabet łaciński[1].
W przeszłości pismo to służyło także do zapisu języków muzułmańskich narodów Kaukazu i Azji Środkowej, np. czeczeńskiego i uzbeckiego, do lat 30. XX wieku, kiedy to Rosjanie wprowadzili tam cyrylicę. Służyło również do zapisu języka polskiego czy języka białoruskiego przez Tatarów oraz języka bośniackiego (tzw. arabica).
W niektórych językach, np. perskim czy kurdyjskim, używa się czterech dodatkowych liter na oznaczenie dźwięków obcych językowi arabskiemu:
| głoska | litera | nazwa |
|---|---|---|
| [p] | پ | pe |
| [t͡ʃ] (č) | چ | če |
| [ʒ] (ż) | ژ | że |
| [ɡ] | گ | gaf |
W języku paszto obok liter arabskich i perskich używane są litery modyfikowane przez dodanie małego kółeczka (zwanego پندك pandak), oznaczające spółgłoski szczytowe: ټ [ʈ], ډ [ɖ], ړ [ɺ̢], ڼ [ɳ]. Istnieją też litery będące wariantami liter arabskich z mniejszą lub większą liczbą kropek: څ [ʦ], ځ [ʣ], ښ [ʂ], ږ [ʐ], ې [e] i ئ [-əj].
W sztuce
edytujW krajach muzułmańskich powszechna jest sztuka kaligrafii, pismo jest także elementem zdobniczym w architekturze.
Przypisy
edytuj- ↑ a b Tadmor 2005 ↓, s. 646.
- ↑ a b Oman Fathurahman: Filologi Indonesia: Teori dan Metode. Jakarta: Prenada Media, 2015, s. 128. ISBN 978-623-218-153-3. OCLC 1001307264. [dostęp 2022-09-07]. (indonez.).
- ↑ Adelaar i in. 1996 ↓, s. 688.
- ↑ Annabel Teh Gallop. Two letters in Maguindanao. „Asian and African studies blog”, 2014-06-26. The British Library Board. [dostęp 2022-09-10]. [zarchiwizowane z adresu 2022-09-10]. (ang.).
- ↑ Taylor 1988 ↓, s. 430.
- ↑ Warnk 2010 ↓, przyp. 2, s. 112.
Bibliografia
edytuj- K. Alexander Adelaar, David J. Prentice, Cornells D. Grijns, Hein Steinhauer, Aone van Engelenhoven: Malay: its history, role and spread. W: Stephen A. Wurm, Peter Mühlhäusler, Darrell T. Tryon (red.): Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas: Vol I: Maps. Vol II: Texts. Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1996, s. 673–693, seria: Trends in Linguistics. Documentation 13. DOI: 10.1515/9783110819724.2.673. ISBN 978-3-11-081972-4. OCLC 1013949454. (ang.).
- Uri Tadmor: Malay-Indonesian and Malayic languages. W: Philipp Strazny (red.): Encyclopedia of Linguistics. T. 2: M–Z. New York: Fitzroy Dearborn, 2005, s. 644–647. DOI: 10.4324/9780203319208. ISBN 978-1-57958-451-1. OCLC 55679645. (ang.).
- Paul Michael Taylor. From mantra to mataráa: Opacity and Transparency in the Language of Tobelo Magic and Medicine (Halmahera Island, Indonesia). „Social Science & Medicine”. 27 (5), s. 425–436, 1988. DOI: 10.1016/0277-9536(88)90365-6. ISSN 0277-9536. PMID: 3067356. OCLC 115847538. (ang.).
- Holger Warnk. The coming of Islam and Moluccan-Malay culture to New Guinea c.1500–1920. „Indonesia and the Malay World”. 38 (110), s. 109–134, 2010. DOI: 10.1080/13639811003665454. ISSN 1363-9811. OCLC 4839504188. (ang.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Lekcja 1: Alfabet arabski (pol.)
- Rozmówki arabskie - alfabet arabski - głoski alfabetu arabskiego (pol.)