Język turecki
Język turecki (tur. ⓘTürkçe, IPA: [ˈtyɾct͡ʃɛ], Türk dili) – język należący do grupy oguzyjskiej języków tureckich, ojczysty dla ponad 83 mln ludzi na całym świecie[1][2][3], co czyni go najpowszechniejszym ze swojej rodziny językowej. Turecki używany jest przede wszystkim w Turcji i na Cyprze Północnym, mniejsze skupiska mówiących znajdują się w Iraku, Grecji, Bułgarii, Macedonii Północnej, Kosowie, Albanii i w innych częściach Europy Wschodniej. Turecki jest używany także przez wielu imigrantów w Europie Zachodniej, zwłaszcza w Niemczech. Turecki dzieli się na wiele dialektów; za podstawę języka literackiego i standard uważany jest turecki stambulski[4][5].
| Obszar |
Europa, Azja | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
83 mln | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy | Turcja, Cypr, Cypr Północny, język regionalny w Kosowie i Macedonii Północnej, uznawany za język mniejszościowy w Rumunii | ||||||
| Organ regulujący | Instytut Języka Tureckiego | ||||||
| UNESCO | 1 bezpieczny↗ | ||||||
| Ethnologue | 1 narodowy↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | tr | ||||||
| ISO 639-2 | tur | ||||||
| ISO 639-3 | tur | ||||||
| IETF | tr | ||||||
| Glottolog | nucl1301 | ||||||
| Ethnologue | tur | ||||||
| GOST 7.75–97 | тур 693 | ||||||
| WALS | tur | ||||||
| SIL | TRK | ||||||
| Występowanie | |||||||
| |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Korzeni języka należy doszukiwać się w Azji Środkowej, skąd wywodzą się pierwsze zapisy po turecku, datowane na prawie 1300 lat wstecz. Na zachód zasięg języka osmańskotureckiego (odmiany tureckiego używanej jako język administracji i literatury Imperium Osmańskiego) rozszerzył się w momencie ekspansji terytorialnej kraju. W 1928, w wyniku jednej z reform Atatürka w czasach wczesnej Republiki Tureckiej, pismo osmańskie zastąpiono alfabetem łacińskim w konwencji francuskiej[6]. Obecnie standaryzację i dalsze reformy tureckiego prowadzi Instytut Języka Tureckiego.
Cechą wyróżniającą język turecki jest harmonia samogłoskowa i silna aglutynacyjność. Podstawowy szyk zdania to podmiot–dopełnienie–orzeczenie. Nie rozróżnia się klasy rzeczownikowej ani rodzaju gramatycznego. Istnieje silne rozgraniczenie w tytułowaniu osób („ty” – „wy”) oraz rozbudowany system wyrazów grzecznościowych. Turecki używa zaimków w drugiej osobie zależnie od stopnia zażyłości, grzeczności, dystansu społecznego albo wieku. Zaimek osobowy drugiej osoby liczby mnogiej i formy czasowników używane są także w odniesieniu do pojedynczej osoby celem okazania szacunku. Okazjonalnie można także zastosować w liczbie mnogiej zaimek drugiej osoby liczby mnogiej (sizler), aby okazać jeszcze większy dystans i szacunek.
Klasyfikacja
edytujTurecki jest członkiem oguzyjskiej rodziny językowej, podgrupy języków tureckich. Pod wieloma względami pokrywa się z innymi językami oguzyjskimi, takimi jak azerski, turkmeński, kaszkajski, gagauski oraz bałkano-gagauski[7]. Rodzina języków tureckich zawiera około 30 języków używanych w Europie Wschodniej, Azji Środkowej i na Syberii. Według niektórych naukowców jest to podgrupa rodziny ałtajskiej[8], do której zalicza się między innymi także język mongolski oraz koreański. Około 40% użytkowników języka tureckiego to użytkownicy rodzimi, dla których jest on językiem ojczystym[2]. Cechy charakterystyczne tureckiego, takie jak harmonia samogłoskowa, aglutynacyjność i brak rodzaju gramatycznego są cechami uniwersalnymi pośród języków tureckich i ałtajskich[2].
Historia
edytujJęzyk turecki rozwijał się na terenie Anatolii od XI wieku, to jest od opanowania tych terenów przez plemiona tureckie pod wodzą Seldżuków.
- Etapy rozwoju języka tureckiego:
| Okres | Nazwa polska | Nazwa turecka |
|---|---|---|
| koniec XI w. – XIV w. | seldżucki (staroanatolijski, staroosmański) | Eski Anadolu Türkçesi = Eski Osmanlıca |
| koniec XIV w. – koniec XIX w. | osmański (osmańskoturecki) | Osmanlıca |
| od XX w. | współczesny turecki (turecki Turcji) | Türkiye Türkçesi = Öz Türkçe |
Od XIX wieku trwał proces dostosowywania języka pisanego do mówionego, oczyszczania go z zawiłych konstrukcji oraz słów pochodzących z arabskiego i perskiego. Poszukiwano przy tym słów rdzennie tureckich lub wykorzystywano zapożyczenia z języków zachodnioeuropejskich, między innymi z języka francuskiego. Proces ów, zwany „oczyszczaniem” (sadeleşme), przybrał na sile w latach 20. i 30. XX wieku, podczas rządów prezydenta Mustafy Kemala Atatürka.
Od 1928 język turecki zapisywany jest za pomocą alfabetu tureckiego, opartego na literach łacińskich. Alfabet turecki ma 29 liter.
Zarys fonetyki
edytujWspółczesny język turecki posiada 29 głosek. Większość liter oznacza jedną, określoną głoskę, poza paroma wyjątkami[9]. Większość z nich jest podobna do polskich.
| Głoska | Oznaczenie w alfabecie IPA |
Polski odpowiednik / wymowa |
|---|---|---|
| a | a | polskie a |
| b | b | polskie b |
| c | d͡ʒ | wymowa między dż a dź |
| ç | t͡ʃ | wymowa między cz a ć |
| d | d | polskie d |
| e | e | polskie e |
| f | f | polskie f |
| g | g, ɟ | polskie g (w otoczeniu samogłosek a, ı, o, u wymawia się twardo; w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü wymawia się miękko) |
| ğ | j, ː | (tzw. „miękkie g” – yumuşak ge) po samogłoskach: a, ı, o, u oznacza iloczas, tzn. wydłużenie poprzedniej głoski; e, i, ö, ü wymawiane jest jak polskie j[10] |
| h | h | wymawiane jako dźwięczne h, jak w wyrazie hak |
| ı | ɯ | wymawiane podobnie do rosyjskiego ы, tylko bardziej tylne[11] |
| i | i | polskie i |
| j | ʒ | wymowa między ż a ź |
| k | k, c | polskie k (w otoczeniu samogłosek a, ı, o, u wymawia się twardo; w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü wymawia się miękko) |
| l | ɫ, l | polskie l (w otoczeniu samogłosek a, ı, o, u wymawia się twardo; w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü wymawia się miękko) |
| m | m | polskie m |
| n | n | polskie n |
| o | o | polskie o |
| ö | œ | wymawiane jak e przy wargach ułożonych jak przy wymowie polskiego o |
| p | p | polskie p |
| r | ɾ | podobne do polskiego r |
| s | s | polskie s |
| ş | ʃ | wymowa między sz a ś |
| t | t | polskie t |
| u | u | polskie u |
| ü | y | wymawiane jako y przy wargach ułożonych jak przy wymowie u |
| v | v | polskie w |
| y | j | polskie j |
| z | z | polskie z |
Cyrkumfleks nad samogłoskami a, u (â, û) oznacza długość tych samogłosek i jednocześnie zmiękczenie wymowy poprzedzającej spółgłoski, np. kâr [kʲaːr] 'zysk'; î zaś oznacza długą samogłoskę, np. resmî [rɛsˈmiː] 'oficjalny', dinî [diˈniː] 'religijny'. Samogłoska i nie zmiękcza poprzedzającej ją spółgłoski s (jak w pol. sinus)[12].
Znak apostrofu ’ wskazuje granicę między nazwą własną a sufiksem, który jest do niej dołączony, np. İstanbul'da 'w Stambule', TRT'de 'w TRT (turecka telewizja)'[13].
W języku tureckim akcent pada z reguły na ostatnią sylabę.
Gramatyka
edytujLiczebniki
edytuj| Lp | Liczebnik główny | Liczebnik porządkowy |
|---|---|---|
| 0 | sıfır | (brak) |
| 1 | bir | birinci |
| 2 | iki | ikinci |
| 3 | üç | üçüncü |
| 4 | dört | dördüncü |
| 5 | beş | beşinci |
| 6 | altı | altıncı |
| 7 | yedi | yedinci |
| 8 | sekiz | sekizinci |
| 9 | dokuz | dokuzuncu |
| 10 | on | onuncu |
| 11 | on bir | on birinci |
| 20 | yirmi | yirminci |
| 30 | otuz | otuzuncu |
| 40 | kırk | kırkıncı |
| 50 | elli | ellinci |
| 60 | altmış | altmışıncı |
| 70 | yetmiş | yetmişinci |
| 80 | seksen | sekseninci |
| 90 | doksan | doksanıncı |
| 100 | yüz | yüzüncü |
| 200 | iki yüz | iki yüzüncü |
| 1000 | bin | bininci |
| 10000 | on bin | on bininci |
Miesiące
edytuj| Polski | Turecki |
|---|---|
| styczeń | Ocak |
| luty | Şubat |
| marzec | Mart |
| kwiecień | Nisan |
| maj | Mayıs |
| czerwiec | Haziran |
| lipiec | Temmuz |
| sierpień | Ağustos |
| wrzesień | Eylül |
| październik | Ekim |
| listopad | Kasım |
| grudzień | Aralık |
Dni tygodnia
edytuj| Polski | Turecki |
|---|---|
| poniedziałek | pazartesi |
| wtorek | salı |
| środa | çarşamba |
| czwartek | perşembe |
| piątek | cuma |
| sobota | cumartesi |
| niedziela | pazar |
Święta religijne i państwowe
edytuj| Polski | Turecki |
|---|---|
| Wszystkich Świętych | Azizler Günü |
| Święto Wniebowstąpienia | Miraç Kandili |
| Wigilia Bożego Narodzenia | Noel Arifesi |
| Boże Narodzenie | Noel Günü |
| Wielkanoc | Paskalya |
| Wielka Niedziela | Paskalya Pazartesi |
| Wielki Piątek | Mübarek Cuma Günü |
| wielki post | Büyük Perhiz |
| Niedziela Palmowa | Palmiye Pazarı |
| Nowy Rok | Yılbaşı |
| Ramadan | Ramazan |
| Święto Ofiary | Kurban Bayramı |
| Święta Noc | Kandil Gecesi |
| Święto Republiki | Cumhuriyet Bayramı |
| Dzień zwycięstwa | Zafer Bayramı |
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Komisja Europejska: Special Eurobarometer 243: Europeans and their Languages. Europa, 2010-02-14.
- ↑ a b c Kenneth Katzner: Languages of the World, Third Edition. Routledge, przedruk z Taylor & Francis Books Ltd.. ISBN 978-0415250047.
- ↑ Turkish Language Program. newlll.syr.edu. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-23)]., Uniwersytet w Syracuse
- ↑ Geoffrey Lewis, The Turkish Language Reform: A Catastrophic Success, Oxford University Press, 2002, str. 26
- ↑ Corpus analysis and variation in ... – Yuji Kawaguchi, Makoto Minegishi, Jacques Durand – Google Books. Books.google.com. [dostęp 2011-11-03].
- ↑ Hanioglu, Sükrü (2011). Ataturk: An Intellectual Biography. Princeton University Press. p. 153.
- ↑ Language Materials Project: Turkish. Międzynarodowy Instytut UCLA, Centrum Języków Świata, luty 2007. [dostęp 2007-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-11)].
- ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.): Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees – Altaic. 2005. [dostęp 2007-03-18].
- ↑ Stachowski 2007 ↓, s. 5.
- ↑ Göksel i Kerslake 2005 ↓, s. 7-8.
- ↑ Stachowski 2007 ↓, s. 6.
- ↑ Türk Dil Kurumu – Düzeltme İşareti [online], web.archive.org [dostęp 2023-01-23] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-21] (tur.).
- ↑ Stachowski 2007 ↓, s. 14.
Bibliografia
edytuj- Marek Stachowski, Gramatyka języka tureckiego w zarysie, Kraków 2007.
- B. Podolak, P. Nykiel: Kieszonkowy słownik turecko-polski polsko-turecki, Kraków 2008.