Edukira joan

Antzerki

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Antzerki

Antzerkia[1] edo teatroa[2] (greziera klasikoz "theatron", θέατρον, edo ikusteko lekua) arte eszenikoa da, non publikoaren aurrean istorioak kontatzen diren antzezpen baten bidez, hau da, hitzez eta imintzioz egindako ikuskizunaren bidez, batzuetan musikaz eta dantzaz lagunduta edo txotxongilo bezalako osagaiekin.

Antzezlanak arlo honetako egintzak dira, eta zatika banatuta daude normalean, eta zati horietako bakoitzak ekitaldi, ekinaldi edo gertaldi izena hartzen du.

Halaber, antzerkitzat hartzen da publiko baten aurrean antzeztutako edo zineman grabatu eta erreproduzitzeko antzezlanak biltzen dituen literatura-generoa. Narratiba arruntaz gain, elkarrizketa-estiloa, antzerkiak beste forma batzuk ere hartzen ditu, hala nola opera, balleta, zinema, opera txinatarra edo pantomima.

Antzerkiaren Mundu Eguna 1961az geroztik ospatzen da[3]. Zehazki, urte bakoitzeko martxoaren 27an ospatzen da data hori, Nazioarteko Antzerki Institutuak zehaztuta, antzerkiak kulturarentzat mundu osoan zer adierazten duen erakusteko arrazoia.

Azkenik, antzokiak[4] dira arte mota hau eskaintzeko leku fisikoak, kalean ere emankizunak burutzen diren arren.

Generoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hiru genero klasikoak Drama, Tragedia eta Komedia dira, Antzinako Greziatik datozenak.

Gaur egun, beste azpigenero batzuk ere lantzen dira, hala nola Mimoa, txotxongiloen antzerkia edo lan musikalak.

Hurbilketa historikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikerketa gehienen arabera, antzerkiaren jatorria ehizarekin lotutako erritual magikoen bilakaeran bilatu behar da, bai eta musika eta dantza sartu ondoren benetako zeremonia dramatikoetan sartu ziren labar-pinturetan edo nekazaritza-bilketan ere, non jainkoak gurtzen ziren eta komunitatearen printzipio espiritualak adierazten ziren. Adierazpen sakratuaren izaera hori antzerkiaren agerpenaren faktore komuna da zibilizazio guztietan.

Antzinako Egipto

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinako Egipton, kristau aroaren aurreko bigarren milurtekoaren erdialdean, Osirisen heriotza eta berpizkundeari buruzko dramak antzezten ziren. Antzerkia maskaren eta dramatizazioen bidez hasten da, eta aktoreen testigantzak aurkitu dira bidaiak egiten zituztela azalduz. Beraz, Driotton eta Vandier ikertzaileen arabera, litekeena da komiko talde ibiltariak egotea Inperio Ertainetik.

« Ugazabari lagundu nion bere biretan deklamazioan huts egin gabe. Bere parlamentu guztietan erantzun nion. Bera jainkoa bazen, ni subiranoa nintzen. Hark hiltzen bazuen, ni berpiztu egiten nintzen. »

Grezia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinako Greziako antzerkiaren sustraiak erritu orfikoetan eta Dionisorentzat ospatutako jaialdietan oinarritzen dira, non jainkoen bizitzaren eszenifikazioak egiten ziren dantza eta kantuekin batera (Ditiranboak). Geroago hasi ziren jada dramatikoak ziren lehen antzezpenak, herrietako plazetan, aktore bat eta abesbatza baino ez zuten konpainiek egindakoak. K.a. VI. mendearen bukaeran, ospe handia lortu zuen Tespis poeta eta interprete ospetsuak, zeinaren ohorez Tespisen gurdiak, gaur egun ere, antzerkiaren mundu osoa aipatzen duen.

Greziar antzerkia, izan ere, greziar arte eta zeremonien bilakaeraren ondoren sortu zen, hala nola mahats-bilketaren festa (Dionisiosi eskainia), non gazteak dantzan eta kantuan joaten ziren jainkoaren tenplurantz bizitzarik onenak eskaintzera. Ondoren, gazteen artean nabarmentzen zen gazte bat korifeo edo koruko maisu bihurtzen zen, taldea zuzentzen zuena. Denborarekin, bardoa eta rapsoda agertu ziren, errezitatzaileak, alegia.

K.a. V. mendean zehar. Greziaren aro klasikoan, tragediaren eta komediaren eredu tradizionalak ezarri ziren, eta Eskilo eta Sofokles antzerkigileek, hurrenez hurren, bigarren eta hirugarren aktore bana gehitu zioten ekintzari, eta horrek konplexutasun bat eman zion, eszenatoki handiagoak sortzea eskatzen zuena. Horretarako, harrizko antzoki handiak eraiki ziren, besteak beste, K.a. V. mendean Epidauron zutik dirauena eta 12.000 pertsona inguru hartzeko gai zena eta Dionisorena, Atenasen, K.a. IV. mendean eraikia.

Eraikuntza muino baten maldak aprobetxatuz gauzatzen zen; agertokiaren espazio zirkularra, non emanaldi gehiena jokatzen zen, zirkuluerdi forman antolatutako harmailak inguratzen zuten. Orkestraren atzean, skene izeneko eraikin bat zegoen, eszena, aktoreek arropa aldatzeko pentsatua. Haren aurrean, zutabedun horma bat altxatzen zen, proscenioa, ekintzaren eszena gogorarazten zuten gainazal margotuak eutsi zezakeena. Dekoratu horiek, aktoreek eta makinek erabiltzen zituzten jantzi eta maskarekin batera, aparatu eszeniko osoa osatzen zuten.

Antzerki grekoaren irudikapenak aire zabalean egiten ziren, abesbatza bat zuen (Korifeok edo koru-maisuak zuzendua) abesten eta aldare baten inguruan dantzatzen zuena. Antzerki grekoan, bi obra mota irudikatzen ziren: tragedia (amaiera zoritxarreko obra dramatikoa, kondaira heroikoen gaiak jorratzen zituena eta bere amaierarako jainkoak erabiltzen zituena), komedia (satirikoa, politikariak eta lanak umorez kritikatzen zituena eta satiroen koru batek hasitako mimetismoa sortzen zuena) eta eguneroko bizitzako gaiak gaitzat zituzten komediak. Guztiak bertsotan idatziak ziren, eta maskarak erabiltzen zituzten.

Erroma

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzoki erromatarrek greziarren oinarrizko ezaugarriak jaso zituzten, nahiz eta elementu bereizgarri batzuk sartu. Hasieran egurrez eraikiak, Ponpeiok Erroman altxatu zuen harrizko lehena K.a. 52. urtean. Beren eredu heleniarrak ez bezala, lur lauan zeuden, eta harlanduz eraikitako hainbat solairu zituzten. Akustika hobetze asmoz, erromatar arkitektoek agertokia zirkuluerdi batera murriztu zuten, eta ikuskizunak agertoki modernoen jatorria den eskene zaharraren aurrean altxatutako plataforma batean, pulpitumean, aurkezten ziren. Frons scaenae solairu anitzeko fatxada monumental bat zen, atze-oihal gisa balio zuena. Harmailak (cávea) 3 zatitan banatzen ziren: Ima, media eta sum; lehenengoan, beheko eremuan kokatuta, senatariak eta klase agintariak esertzen ziren; goian, emakumeak eta esklaboak, eta, erdian, jende arrunta. Osotasuna belu batekin estali zitekeen. Erromak komediaren aldeko apustua egin zuen, antzerkia ondo pasatzeko edo entretenitzeko modutzat hartu baitzuten.

Amerika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kultura amerikarretan, Hispaniar aurreko antzerkiak garapen nabarmena lortu zuen, bereziki maien artean. Antzerki maiaren obrarik adierazgarrienetako bat Rabinal Achí drama kitxua da. Antzerki maiak lotura partziala zuen nekazaritza-zikloekin eta haien gertaera historikoen epikarekin eta azteken eta inken artean, beren egitura teokratikoarekin bat etorriz beren antzerki-jarduerei ñabardura gerlari eta erlijioso nabarmena eman baitzieten. Aztarnategietako azken aurkikuntzen arabera, maien antzerki-espazioek, obrak antzezteko ez ezik, antzerki-ekitaldi politikoak erakusteko ere balio zezaketen, hala nola negoziazioak, aliantzak eta gatibuen umiliazioa[5].

India

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Rakshasa edo deabrua, Yakshaganan antzezten den bezala, dantza musikal bat da, Indiako Teatrokoa.

Indiar antzerkiaren lehen forma sanskritokoak[6] dira, baita bizirik dirauten lehenengo zatiak ere, I. mendekoak[7][8]. Greziar eta erromatar antzerkiaren garapenaren ondoren eta Asiako beste leku batzuetako garapenaren aurretik hasi zen[6]. K.a. II. eta I. mendeen artean sortu zen, eta I. eta X. mendeen artean loratu zen. Indiako historian, nola halako bake aldia izan zen, eta ehunka antzezlan idatzi ziren[8][8]. Aurreko garaietako ebidentzia arkeologikoen aberastasunak ez du erakusten antzerki-tradiziorik zegoenik[9]. Antzinako Vedak (K.a. 1500 eta 1000 urteen arteko ereserkiak, munduko literaturaren adibiderik goiztiarrenen artean daudenak) ez dute haren zantzurik (nahiz eta kopuru txiki bat dialogo moduan osatu), eta ez dirudi garai vedikoaren erritualak antzerkira garatu zirenik[9]. Patañjaliren Mahābhāṣyak ematen du lehen aipamena sanskritozko dramaren hazia izan zitekeenari buruz[10]. K.a. 140.eko gramatikari buruzko tratatu horrek eskaintzen du Indiako antzerkiaren hasierarako data egingarria[10].

Sanskritozko antzerkirako ebidentzia-iturri nagusia Nātyaīstra antzerkiari buruzko tratatua da, konposaketa data zehaztugabea duen bilduma (K.a. 200. urtetik K.o. 200. urtera arteko estimazioak) eta egilea Bharata Muni delarik. Tratatua antzinako munduko dramaturgiaren lanik osatuena da. Antzezpena, dantza, musika, eraikuntza dramatikoa, antzoki, jantziak, makillajea, atrezzoa, konpainien antolaketa, publikoa, lehiaketak, eta antzerkiaren jatorriari buruzko kontakizun mitologikoa eskaintzen du. Sanskritozko teatroa lur sakratuan egiten zuten apaizek, beharrezko trebetasunetan trebatuak (dantza, musika eta errezitazioa) herentziazko prozesu batean. Heztea eta entretenitzea zuen helburu.

Errege-auzitegien babespean, antzezleak konpainia profesionaletakoak ziren, eta eszena-zuzendari batek (sutradhara) zuzentzen zituen, eta baliteke haiek ere jardun izana[7][10]. Zeregin hori titiritero baten antzekoa zela pentsatu zen, sutradhara, esangura literala «harien edo harien jabe» baita[10]. Interpreteak zorrotz trebatzen ziren ahots eta teknika fisikoetan[11]. Emakumezkoen antzezleen aurkako debekurik ez zegoen; enpresak gizonezkoak ziren; emakumezkoenak, eta genero mistokoak. Hala ere, zenbait sentimenduak desegokitzat jo ziren gizonezkoentzat, eta hobeto egokitzen zitzaien emakumeei. Zenbait interpreteek beren adinako pertsonaiak jokatzen zituzten; beste batzuek, berriz, adin desberdineko rolak jokatzen zituzten (gazteagoak edo zaharragoak ziren ala ez). Antzerkiaren elementu guztien artean, tratatuak ematen zion arreta gehien antzezpenari (abhinaya), zeinak bi estilok osatzen zuten: errealista (Lokadharmi) eta konbentzionala (Natyadharmi), nahiz eta ardatz nagusia azken horretan egon[11][Oh 1].

Bere drama sanskrito literaturaren lorpenik altuena da[7]. ereduzko pertsonaiak erabiltzen zituen, hala nola heroia (Nayaka), heroina (Nayika), edo pailazoek (Vidusaka). Aktoreak mota jakin batean espezializatu egon zitezkeen. Kālidāsa I. mendean, dudarik gabe Antzinako Indiako dramagilerik handiena zela uste da. Kālidāsak idatzitako hiru antzezlan erromantiko ospetsuak dira: Mālavikāgnimitram (Mālavikā eta Agnimitra), Vikramuurvashiiya (Vikrama eta Urvashi-ri dagozkionak), eta Abhijñānaśākuntala (Shakuntalaren aitorpena). Azkena Mahabharatan gertatutako istorio batean inspiratu zen, eta ospetsuena da. Ingelesera eta alemanera itzuliko zen lehena izan zen. Śakuntalā-k (ingelesezko itzulpenean) Goethe-ren Fauston (1808-1832) eragina izan zuen[7].

Hurrengo Indiako dramagile handia Bhavabhuti izan zen (K.a. VII. mendea). Hiru antzezlan hauek idatzi omen zituen: Malati-Madhava, Mahaviracharita eta Uttar Ramacharita. Hiru horien artean, azken biek arteAN Ramayanaren epopeia osoa estaltzen dute. Harsha (606–648) Indiako enperadore boteretsuari hiru antzezlan idaztea egozten zaio: Ratnavali komedia, Priyadarsika eta Nagananda drama budista.

Ekialdeko Asiako antzerkia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Jendaurreko emanaldia Jade Dragon Snow Mountain Open Air Antzokian

Tang dinastia, batzuetan, 1.000 Entretenimenduen Aroa izenez ezagutzen da. Garai horretan, Ming Huang-ek The Pear Garden izenez ezagutzen den aktore eskola bat sortu zuen, batez ere musikala zen drama modu bat ekoizteko. Horregatik, aktoreei, Udarearen lorategiko seme-alabak deitu ohi zaie. Ling enperatriz dinastiaren garaian, itzalen txotxongiloak Txinan ezaguna den antzerki modu gisa sortu ziren. Itzalen txotxongiloetan, bi forma bereizten ziren: pekinekoa (iparraldean) eta kantonekoa (hegoaldean). Bi estiloak txotxongiloak egiteko metodoaren eta hagaxkak txotxongiloen gainean kokatzeko eraren arabera bereizten ziren, txotxongiloek egiten zuten antzezlan motaren aldean. Bi estiloek, oro har, abentura eta fantasia handiak irudikatzen zituzten antzezlanak antzezten zituzten; oso gutxitan erabiltzen zen oso estilizatutako antzerki forma hori propaganda politikorako.

Kabuki, Nō eta Kyōgen japoniar formak XVII. mendean garatu ziren[8].

Itzal txotxongilo kantondarrak ziren bietan handienak. Larru lodiarekin egiten ziren, eta horrek itzal nabarmenagoak sortzen zituen. Kolore sinbolikoa ere oso garrantzitsua zen: aurpegi beltz batek zintzotasuna adierazten zuen; gorri batek, berriz, ausardia. Txotxongilo kantondarrak kontrolatzeko erabilitako hagaxkak perpendikularki lotzen zitzaizkien txotxongiloen buruei. Hala, itzala sortzen zenean, ikusleek ez zuten ikusten. Txotxongilo pekindarrak, berriz, delikatuagoak eta txikiagoak ziren. Larru mehe-zeharrargiz (normalean asto baten sabeletik hartutakoak) egiten ziren. Margo biziekin margotuta zeuden, beraz, itzal oso koloretsua ematen zuten. Haien mugimenduak kontrolatzen zituzten hagatxo meheak larruzko lepoko bati lotuta zeuden txotxongiloaren lepoan. Hagatxoak txotxongiloaren gorputzekiko paralelo zihoazen, eta, gero, laurogeita hamar graduko angeluan biratzen ziren lepoarekin konektatzeko. Itzala egitean hagatxo horiek ikusten baziren ere, txotxongiloaren itzalaren kanpoaldean geratzen ziren; horrela, ez zuten figuraren itxura oztopatzen. Hagatxoak lepoetan lotzen ziren gorputz bakarreko hainbat bururen erabilera errazteko. Buruak erabiltzen ez zirenean, muselinazko liburu batean edo ehunez forratutako kutxa batean gordetzen ziren. Buruak beti kentzen ziren gauez. Hura osorik utziz gero, txotxongiloak gauez bizia hartuko zuelako sineskeria zaharrarekin bat egiten zuen. Titiritero batzuek buruak liburu batean eta gorputzak beste batean gordetzera iritsi ziren txotxongiloak berpizteko aukera gehiago murrizteko. Itzalen txotxongiloak bere garapen artistikorik gorenera XI.mendean iritsi omen ziren, gobernuaren tresna bihurtu aurretik.

Song dinastian, akrobaziak eta musikak zituzten antzezlan herrikoi asko zeuden. Horiek Yuan dinastian garatu ziren zaju izenez ezagutzen den forma sofistikatuago batean, lau edo bost emanaldiko egiturarekin. Yuan antzerkia Txinan zehar hedatu zen, eta eskualde forma ugaritan dibertsifikatu zen; ezagunenetako bat gaur egun oraindik ezaguna den Pekingo Opera da.

Xiangsheng txinatar tradiziozko komedia-emanaldi bat da, bakarrizketa edo elkarrizketa moduan ematen dena.

Indonesiako antzerkia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Rama eta Shinta emanaldian, Prambanan tenpluaren ondoan.

Indonesian, antzerki emanaldiak tokiko kulturaren zati garrantzitsu bihurtu dira, Indonesiako antzerki emanaldiak milaka urtez garatu dira. Indonesiako antzerki formarik zaharrenak zuzenean lotuta daude tokiko literatur tradizioekin (ahozkoa eta idatzia). Txotxongilo-antzerki nabarmenek (wayang golek (egurrezko hagaxka txotxongilo-antzerkia) sondatar eta wayang kulit (larruzko itzal-txotxongiloen antzezlana) javatar eta baliarren) Ramayana eta Mahabharatarenbertsio indigenizatuetatik ateratzen dute beren errepertorioaren zati handi bat. Ipuin horiek aktoreak erabiltzen dituzten Java eta Baliko wayang wong (giza antzerkia) jatorriko materiala ere eskaintzen dute. Wayang goleken emanaldi batzuek, ordea, istorio musulmanak ere aurkezten dituzte, menak izenekoak[12][13]. Wayang antzinako ipuin-kontaketa forma bat da, bere txotxongilo/gizaki landuengatik eta musika estilo konplexuengatik ezaguna[14]. Lehenengo frogak I. milurtekoaren amaierakoak dira, Erdi Aroko testuetan eta aztarnategi arkeologikoetan agertutakoak[15]. Wayangi buruz ezagutzen den erregistrorik zaharrena IX. mendekoa da. 840. urtearen inguruan, javera zaharreko (Kawi) inskripzio batek (Mataram Erresumako Erdialdeko Javako Maharaja Sri Lokapala ustezko egilearenak), hiru interpretatzaile mota aipatzen ditu: atapukan, aringgit eta abanol. Aringgit 'Wayang txotxongiloen ikuskizuna esan nahi du, Atapukan du maskaren dantza ikuskizuna esan nahi du, eta abanwalek txantxaren artea. Ringgit XI. mendeko javerazko poema batean larruzko itzal irudi gisa deskribatzen da.

Erdi Aroko tradizio islamiarrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erdi Aroko mundu islamikoko antzerkiak txotxongilo-antzerkia (esku-txotxongiloak, itzal-antzerkiak eta txotxongiloen ekoizpenak barne hartzen zituen) eta ta'ziya izenez ezagutzen diren zuzeneko pasio-antzerkiak barne hartzen zituen, non aktoreek musulmanen historiako pasarteak berregiten dituzten. Hain zuzen ere, xii islamiar antzezlanak Aliren semeen (Hasan ibn Ali eta Husayn ibn Ali) shaheed (martirioa) inguruan ziren. Antzerki sekularrak akhraja izenez ezagutzen ziren, Erdi Aroko adab literaturan grabatuak, nahiz eta txotxongiloak eta ta'ziya antzerkiak baino gutxiago izan[8].

Antzerki moderno goiztiarra Mendebaldean

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Pantalone eta Harlekinen estatuak, Commedia dell' arteko bi pertsonaia, Teatrale alla Scala museoan (Milan, Italia).

Antzerkiak forma alternatibo ugari hartu zituen Mendebaldean XV. eta XIX. mendeetan. Joera orokorra greziarren eta Errenazimentuko drama poetikotik urrundu zen, eta elkarrizketa-estilo naturalagoko prosarantz urrundu zen, batez ere Industria Iraultzaren ondoren[8].

Antzerkiak geldialdi handia izan zuen 1642 eta 1660 urteen artean, Ingalaterran, Puritan Interregnum delakoarengatik[16]. Puritanoen artean, antzerkiaren aurkako sentimenduaren gorakada William Prynnek Histriomastix (1633) idatzi zuen, debekuaren aurreko antzerkiaren aurkako erasorik ezagunena[16]. Antzerkia bekatu gisa ikusita, puritanoek Londresko antzokiak ixteko agindua eman zuten 1642an[17]. 1643ko urtarrilaren 24an, aktoreek debekuaren aurka protesta egin zuten aktoreen erreklamazioa edo kexa bat idatziz, beren lanbidea isilarazteagatik eta euren hainbat antzerki-etxeetatik erbestetzeagatik[18]. Geldialdi hori, 1660an, Karlos II.a tronura itzuli zenean amaitu zen, stuartarren berrezarkuntzan. Antzerkiak (beste arteen artean) eztanda egin zuen Frantziako kulturaren eraginez, Karlos, bere erregealdiaren aurreko urteetan, Frantzian erbesteratua izan baitzen.

Theatre Royal, Drury Lane, West End. 1663ko maiatzean inauguratua, Londresko antzokirik zaharrena da[19].

1660an, bi konpainiak lortu zuten baimena emanalditarako: Duke's Company eta King's Companyk. Antzoki bihurtutako eraikinetan egin ziren emanaldiak, Lisle's Tennis Courten adibidez. West Endeko lehen antzokia, Londresko Covent Gardeneko Theatre Royal izenez ezagutzen dena, Thomas Killigrew-ek diseinatu zuen, eta gaur egungo Theatre Royal dagoen Drury Lane-n eraiki zen[19].

Aldaketa handienetako bat antzoki berria izan zen. Isabeldar garaiko motaren ordez (Globe Antzokia adibidez, biribila eta aktoreek hurrengo ekitaldirako prestatzeko lekurik gabe eta antzerki-ohiturarik gabea), antzokia dotorezia-leku bihurtu zen, eszenatoki batekin aurrean eta estadio moduko eserlekuak hari begira. Eserlekuak, jada agertoki osoan zehar ez zeudenez, lehentasuna hartu zuten, eserleku batzuk beste batzuk baino hobeak baitziren. Erregeak etxeko eserlekurik onena izango zuen: antzokiaren erdialdea, eszenatokiaren ikuspegi zabalena eta baita eszenatokiaren inguruan eraiki zen ikus eta ihes puntua ikusteko modurik onena ere. Philippe Jacques de Loutherbourg garaiko eszenografia eragin handienetako bat izan zen zoruko espazioa eta paisaia erabiltzeagatik.

Garai horren aurreko zurrunbiloa zela eta, oraindik ere eztabaida zegoen zer jarri oholtza gainean eta zer ez. Jeremy Collier, predikaria, mugimendu horretako buruetako bat izan zen A Short View of the Immorality and Profaneness of the English Stage piezaren bidez. Artikulu horren sinesdunak antzerkizale ez zirenak, gainontzeko puritanoak eta garai hartan oso erlijiosoak zirenak ziren nagusiki. Galdera nagusia zen oholtza gainean zerbait inmorala ikusteak hori ikusten zutenen bizitzaren jokabidean eragiten ote zuen, gaur egun oraindik zabalik dagoen polemika[20].

XVII. mendean, emakumeak ere sartu ziren eszenatokira, lehenago desegokitzat jotzen zena. Emakume horiek ospetsutzat hartu ziren (kontzeptu berriagoa ere, Errenazimentuko Humanismoaren harira sortu ziren indibidualismoari buruzko ideiei esker), baina, bestalde, oraindik ere oso berria eta iraultzailea zen oholtza gainean egotea, eta batzuek ez zela oso femeninoa esan, eta gutxietsi egiten zituzten. Karlos II.ari ez zitzaion gustatzen gizon gazteek emakume gazteen paperak joka zezaten, eta, horregatik, emakumeek euren paperak jotzeko eskatu zuen[21]. Emakumeei agertokira igotzen uzten zietenez, antzerkigileek eskumen handiagoa zuten argumentuaren bihurguneekin, adibidez, emakumeak gizonez jantzita, eta egoera, moralki, itsaskorretatik ihesaldi estuak egiteko aukerak zituzten, komedia moduan.

Komediak gazteez beteta zeuden, eta oso modan zeuden, istorioak haien maitasun-bizitzen gorabeherak jarraitzen zutelarik: normalean, antzezlanaren amaieran, heroi maltzur gazte batek bere maitasuna aitortzen zion heroina garbi eta askeari, Sheridanen The School for Scandal lanean antzera. Komedia asko Frantziako tradizioaren arabera moldatu ziren, batez ere Molièrek (berriro ere erregeak eta erregezaleek erbesteratu ostean) ekarritako Frantziako eraginari esker. Molière, izan ere, garaiko komedia-egile nagusietako bat izan zen; komedia idatzi eta antzezteko modua irauli zuen Italiako commedia dell'arte eta komedia neoklasiko frantsesa konbinatuz komedia satiriko iraunkorrenetako eta eragin handienetako batzuk sortzeko[22]. Tragediak ere garaile izan ziren botere politikoa zuzentze zentzuan, bereziki hunkigarri Koroaren Berrezarkuntza berriaren ondorioz[23]. Frantziako tragediaren imitazioak ere baziren, nahiz eta frantsesen komedia eta tragediaren arteko bereizketa handiagoa izan; ingelesek, berriz, noizean behin, lerroak nahasten zituzten, eta, tragedietan, komedia-atal batzuk sartzen zituzten. Komediak ez ziren antzezlan forma arruntak komedia sentimentalak ziren, baita gero tragédie bourgeoise edo etxeko tragedia deituko zen zerbait ere (hau da, bizitza arruntaren tragedia) ezagunagoak ziren Ingalaterran, ingeles sentsibilitatea gehiago erakartzen baitzituzten[24].

Antzerki taldeak askotan bidaiatzen zuten bitartean, antzerki nazionalaren ideiak, Ludvig Holbergek inspiratuta, babesa lortu zuen XVIII. mendean. Alemaniako antzerki nazionalaren ideiaren eta baita Sturm und Drang poeten sustatzaile nagusia ere, Abel Seyler izan zen, Hamburgische Entreprise eta Seyler Theatre Companyren jabea[25].

Vanemuine Antzokiko 1918ko Etxe Txikia Tartu, Estonia[26].

XIX. mendean zehar, erromantizismoaren, melodramaren, burlesko biktoriarren eta Scribe eta Sardouren ongi egindako antzezlanek naturalismoaren eta errealismoaren antzezlan arazotsuei lekua eman zieten; Feydeauren fartsak; Wagnerren Gesamtkunstwerk opera; antzerki musikala (Gilbert eta Sullivanen operak barne), eta F.C. Burnand-en, W.S. Gilberten eta Oscar Wilderen egongelako komediak; sinbolismoa; August Strindberg eta Henrik Ibsen-en protoespresionismoa azken lanetan[23], eta komedia musikal edwardiarra.

XX. mendean zehar, joera horiek jarraitu zuten Stanislavski eta Lee Strasberg-en errealismoan; Erwin Piscator eta Bertolt Brecht-en antzerki politikoan; Samuel Beckett eta Eugène Ionescoren Absurdoaren Antzerkia deiturikoan; amerikar eta britainiarren musikaletan; sorkuntza kolektiboko aktore eta zuzendarien konpainietan; hala nola Joan Littlewood's Theatre Workshopean, Robert Wilson eta Robert Lepageren antzerki esperimental eta postmodernoan, August Wilson edo Tomson Highwayren antzoki postkolonialean eta Augusto Boal-en Theatre of the Opresseden.

Euskal antzerkia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Euskal antzerkigintza», «Pastoral» eta «Zuberoako maskaradak»

Euskal antzerkia, 1634an (gutxi gorabehera.) hasi zen.

Itzularri antzerki tailerra (Aiurri aldizkaria)

Euskal antzerkigintza, euskal antzertia edo euskal teatroa Euskal Herrian literatura arlo horretan egiten den jarduera da, eta, euskaraz, hizkuntza horretan egiten dena bakarrik eman dezake aditzera. Euskal antzerkigintzak fase historiko desberdinak izan ditu, pastoralen manikeismo tradizionaletik hasi eta nazioarteko ikus-entzunezkoen eragin zuzena duten joeretaraino.

Eñaut d'Elizagarai, pastorala, Gamere-Zihigan (2007)

Pastorala Zuberoan egiten den herri-antzerkia da, kanpoan, herriko plazan, hartarako nahita jarrita dagoen antzeztoki edo triate baten gainean ematen dena. Antzezpena, hasieratik amaiera arte bertsoz kantatzen da, Zuberoako euskaran.

2009ko Maskaradak Barkoxen.

Zuberoako maskaradak Zuberoako neguko inauteria dira, ikuskizun zehatz eta antzerkiko baliabidez osatua eta goizetik egun ia osoz luzatzen dena. Jatorri zahar bezain ezezagunekoa da.

Garai batean laurogei bat dantzarik parte hartzen bazuten ere, gaur egun, hogei batek osatzen dituzte maskaradak eta, lehen ez bezala, emakumeek ere parte hartzen dute. Dantzak, bertsoak eta kantuak leku berezia dute eta, pastoralean, bezala, beti errepikatzen diren pertsonaia finko batzuetan gorpuzten da ikuskizuna.

Antzerkigileak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Klasikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinako Grezian, azpimarratzekoak dira besteak beste Aristofanes eta Sofokles moduko egile ezagunak.

Aro modernoan, William Shakespeare handia, Victor Hugo eta Jean de La Fontaine frantziarrak eta Henrik Ibsen norvegiarra aipatzekoak dira beste askoren artean.

Garaikideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zuzendariak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nazioarteko Eguna

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Martxoaren 27a da mundu mailan Antzerkiaren Nazioarteko Eguna.

Euskal Herrian

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Euskal antzerkigintza»

Euskal Herriko aktoreak ordezkatzen duen elkartea, hala antzerkikoak nola zinemakoak, Euskal Aktoreen Batasuna sindikatua da.

Lagunarteak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Zerrenda:Antzerki konpainiak»

Antzerki konpainia edo lagunarte ezagunak Compañía Nacional de Teatro Clasico, Els Joglars, Teatre Nacional de Catalunya eta Tricicle ditugu espainiar estatuan,

Euskal Herrikoen artean, besteak beste hauek aritzen dira: Ados Teatroa, Antzerkiola Imaginarioa, Artedrama, Atx Teatroa, Axut, Beheko Larraine, Deabru BeltzaDejabu, Ez Dok Hiru Bikoteatroa, Gilkitxaro, Hika Teatroa, Horman Poster, Kamikaz kolektiboa, Kukubiltxo, Markeliñe, Maskarada, Metrokoadroka, Pez Limbo, Rouge Elea, Tanttaka Teatroa, Tartean Teatroa, Ttak teatroa, Txalo Produkzioak, Vaiven Produkzioak, Xake Produkzioak, eta Ze Onda.[9]

2010ean Euskal Herriko Antzerkizale Elkartea (EHAZE) sortu zen euskal eta euskarazko antzerkiari bultzada eman asmoz.

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Abhinaya ren esanahi literala aurrera eramateko da "

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Euskaltzaindiaren hiztegia, Euskaltzaindia
  2. ↑ Euskaltzaindiaren hiztegia, Euskaltzaindia
  3. ↑ (Gaztelaniaz) «27 de marzo, Día Mundial del Teatro» Muy Interesante 2017-03-22 (Noiz kontsultatua: 2023-03-15).
  4. ↑ Euskaltzaindiaren hiztegia, Euskaltzaindia
  5. ↑ (Gaztelaniaz) Marín, Bernardo; Santaeulalia, Inés. (2012-08-29). «Hallado en México un teatro maya de hace 1.200 años» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2023-03-16).
  6. ↑ a b (Ingelesez) Theatre. 2023-02-21 (Noiz kontsultatua: 2023-03-16).
  7. ↑ a b c d (Ingelesez) Theatre. 2023-02-21 (Noiz kontsultatua: 2023-03-16).
  8. ↑ a b c d e f (Ingelesez) Theatre. 2023-02-21 (Noiz kontsultatua: 2023-03-16).
  9. ↑ a b c Antzeztaldeak. «Estekak» EHAZE (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  10. ↑ a b c d (Ingelesez) Theatre. 2023-02-21 (Noiz kontsultatua: 2023-03-16).
  11. ↑ a b (Ingelesez) Theatre. 2023-02-21 (Noiz kontsultatua: 2023-03-16).
  12. ↑ (Ingelesez) Rubin, Don. (2001). The World Encyclopedia of Contemporary Theatre: Asia/Pacific. Taylor & Francis ISBN 978-0-415-26087-9. (Noiz kontsultatua: 2023-03-16).
  13. ↑ PENGETAHUAN TEATER" (PDF). Kemdikbud. Archived (PDF) from the original on June 3, 2021.
  14. ↑ (Ingelesez) «UNESCO - Intangible Heritage Home» ich.unesco.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-16).
  15. ↑ (Ingelesez) BRANDON, James R.. (2009-06-30). Theatre in Southeast Asia. Harvard University Press ISBN 978-0-674-02874-6. (Noiz kontsultatua: 2023-03-16).
  16. ↑ a b Beushausen, Katrin, ed. (2018). «From Audience to Public: Theatre, Theatricality and the People before the Civil Wars» Theatre and the English Public from Reformation to Revolution (Cambridge University Press): 80–112.  doi:10.1017/9781316850411.004. ISBN 978-1-107-18145-8. (Noiz kontsultatua: 2023-03-16).
  17. ↑ (Ingelesez) «From pandemics to puritans: when theatre shut down through history and how it recovered» The Stage (Noiz kontsultatua: 2023-03-16).
  18. ↑ The Actors remonstrance or complaint for the silencing of their profession and banishment from their severall play-houses in which is fully set downe their grievances for their restraint ... as it was presented in the names and behalfes of all our London comedians ... and published by their command in print by the Typograph Royall of the Castalian Province, 1643.. 2006-02 (EEBO-TCP Phase 1). (Noiz kontsultatua: 2023-03-16).
  19. ↑ a b (Ingelesez) «London's 10 oldest theatres» The Telegraph (Noiz kontsultatua: 2023-03-16).
  20. ↑ «English Theatre, 1642-1800» web.archive.org 2012-05-02 (Noiz kontsultatua: 2023-03-16).
  21. ↑ "Women's Lives Surrounding Late 18th Century Theatre". English 3621 Writing by Women. Retrieved August 7, 2012.
  22. ↑ «Biography of Moliere - French Dramatist» www.discoverfrance.net (Noiz kontsultatua: 2023-03-17).
  23. ↑ a b (Ingelesez) Theatre. 2023-02-21 (Noiz kontsultatua: 2023-03-17).
  24. ↑ «The Drama in the Eighteenth Century» www.imagi-nation.com (Noiz kontsultatua: 2023-03-17).
  25. ↑ Wilhelm Kosch, "Seyler, Abel", in Dictionary of German Biography, eds. Walther Killy and Rudolf Vierhaus, 9. lib. Walter de Gruyter argitaratzailea, 2005, ISBN 3-11-096629-8, 308. or.
  26. ↑ «7028 end. Tartu Saksa Teatrihoone Vanemuise 45a, 1914-1918.a. • Mälestiste otsing • Mälestised» register.muinas.ee (Noiz kontsultatua: 2023-03-17).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Antzerki&oldid=9426070"(e)tik eskuratuta