Barnsteen
Barnsteen of amber is 'n deursigtige, deurskynende of ondeursigtige, meestal goudgeel tot geelbruin edelsteen wat uit die verharde, gefossileerde hars van prehistoriese naaldbome gevorm is.
| Barnsteen | |
 | |
| Chemiese formule | Molekuulformule: C10H16O+(H2S) |
| Mineraalklas | geen (word deur die IMA nie erken nie) |
| Kristalsisteem | amorf |
| Kristalklas | amorf |
| Kleur | Heuninggeel, geelwit, oranje, rooi, groenerig, bruin, swart, selde bleek |
| Streepkleur | wit |
| Mohs-hardheid | 2 tot 2,5 |
| Digtheid (g/cm³) | 1,05 tot 1,096 |
| Glans | Vetterige glans, mat |
| Transparansie | deursigtig, deurskynend, ondeursigtig |
| Breuk | skelpvormig, bros |
| Splyting | geen |
| Habitus | onreëlmatige, ronderige korrels; stomp knolle; vloeiende vorme, korste; soms met gepreserveerde fossiele van insekte en plantdele |
| Kristalvlakke | |
| Tweelingsvorming | |
| Kristaloptiek | |
| Brekingsindeks | n = 1,540 (−0,001 tot +0,005) |
| Dubbelbreking (optiese oriëntasie) |
geen |
| Ander eienskappe | |
| Chemiese gedrag | reageer met suurstof, laag gekonsentreerde sure en basisse asook olies, bestand teen eter, asetoon en swaelsuur |
| Vergelykbare minerale | geen |
| Radioaktiwiteit | nie radioaktief |
| Magnetisme | nie-magneties |
| Besondere kenmerke | brandbaar, hoë elektriese weerstand (1018 Ohm), word deur wrywing elektrostaties gelaai |
Barnsteen het tussen 50 en 260 miljoen jare gelede uit die taai vloeiende hars van bome ontstaan waarvan die bas gewond en daarna met hars verseël is om dit teen skadelike mikro-organismes te beskerm. Die hars het geleidelik tot 'n vaste, amorfe (dit wil sê nie-kristalliene) materiaal ontwikkel. Alhoewel barnsteen geen mineraal of gesteente is nie (dit is van organiese oorsprong en brandbaar), word dit nogtans as edelsteen beskou waaruit reeds in die vroeë geskiedenis van die mensheid sierade of kunswerke vervaardig is. Sommige van die oudste voorwerpe uit barnsteen, wat in Egipte ontdek is, is meer as 6 000 jaar oud.
Die mees befaamde pronkstuk uit barnsteen was die sogenaamde Barnsteenkamer in die Katharina-paleis naby Sint Petersburg wat uit die goudgeel Baltiese barnsteen vervaardig is en waarna dikwels as die Agste Wonder van die Wêreld verwys word. Dit het gedurende die Tweede Wêreldoorlog spoorloos verdwyn, maar kon tussen 1979 en 2003 deur Russiese deskundiges met behulp van geskiedkundige foto's uit Baltiese barnsteen gerekonstrueer word.
Terwyl barnsteen vroeër ook vir geneeskundige doeleindes gebruik is, het dit veral vir paleontoloë wetenskaplike betekenis aangesien klein diere en plantstukkies dikwels in vloeibare boomhars vasgevang en gefossileer is. Hulle is oor 'n tydperk van miljoene jare in barnsteenklontjies gepreserveer.
Deskundiges klassifiseer die meer as 250 verskillende soorte barnsteen volgens hulle vindplek, ouderdom en veral volgens die plante wat dit geproduseer het.
Etimologie
wysigDie Afrikaanse benaming barnsteen is afgelei van die Laat-Middelnederlandse bernsteen, 'n ontlening aan Middelnederduits waar bârnsteen of bêrnsteen na die brandbaarheid van fossiele hars verwys het. Steen beteken hier edelsteen.[1]
Die Oud-Griekse term vir barnsteen is ḗlektron (ἤλεκτρον) en kan met "helder goud" of "wit goud" ('n 4:1 mengsel van goud en silwer) vertaal word. Die wortel van die Griekse woord élektron gaan terug op 'n vroeë Indo-Europese term wat "helder, glansend, stralend" beteken. Meer welvarende antieke huishoudings het dikwels 'n groot barnsteen as klereborsel ingespan – by wrywing met tekstiele word barnsteen elektries gelaai sodat stof op klere daarmee bygekom kan word. Die feit dat barnsteen statiese elektrisiteit opbou wanneer dit teen bepaalde materiale gevryf word, was reeds aan Thales van Miletus bekend. Uiteindelik het die term vir barnsteen ook die moderne naamgewer vir die elektron as subatomiese partikel en elektrisiteit geword. Die elektrostatiese eienskappe van barnsteen het daarnaas 'n beduidende rol by vroeë eksperimente rondom elektrisiteit gespeel.
Die antieke Romeine het na barnsteen as electrum ('n vreemde woord wat aan Grieks ontleen is) of succinum verwys. Succinum is blykbaar afgelei van sucus "dik vloeistof of sap". Die litologiese vakterm vir Baltiese barnsteen, succiniet, het sy oorsprong eweneens in hierdie Latynse woord. Die Germane het barnsteen glaes of glasaz genoem – 'n term waarvan ons huidige woord "glas" afgelei is.
Daarnaas het barnsteen in die klassieke oudheid ook as lyncirium (Latyn), lyngurion (Grieks) of lynx-urine bekend gestaan – daar is aangeneem dat barnsteen uit die urine van losse sou ontstaan wat deur sonstraling opgewarm en verhard word. Die Afrikaanse sinoniem amber is – net soos die Engelse term amber en die Franse ambre - uit 'n soortgelyke misverstand gebore. Aangesien ook amber, 'n welriekende substansie uit die derm van potvisse wat vir die vervaardiging van parfuum gebruik word, soms op strande gespoel word, is dit met barnsteen verwar.[2]
Eienskappe
wysigAlhoewel barnsteen gewoonlik lig- tot goudgeel of geelbruin is, kom 'n groot aantal variëteite voor waarvan die kleurskakerings van kleurloos of wit tot oranje, rooi en bruin kan strek. Afhangende van die soort en hoeveelheid plantmateriaal wat in 'n barnsteenklont gepreserveer is, is daar ook groenerige en selfs diepswart barnstene. Troebel barnstene bevat baie klein borreltjies lug wat selfs met 'n ligmikroskoop nie gesien kan word nie – hulle grootte wissel tussen 0,0002 en 0,0008 millimeter, en hul aantal kan tot by 900 000 per kubieke millimeter beloop. Skitterende blou barnstene is skaars en word veral in die Dominikaanse Republiek ontgin. Die buitengewone kleureffek word waarskynlik deur 'n besondere ligbreking veroorsaak.
In teenstelling met namaaksels, wat van kunshars vervaardig word, is barnsteen maklik ontvlambaar en brand met 'n helder vlam wat baie roet afgee tot 'n swart, bros materiaal wat weer verhard. Tydens die verbranding van sy vlugtige bestanddele – waaronder eteriese olies – word 'n aromatiese geur vrygestel sodat barnsteen byvoorbeeld in Indië ook in plaas van wierook vir godsdienstige rituele gebruik word.
Fisiese eienskappe
wysigMet 'n absolute hardheid van tussen 2 en 2,5 op Mohs se hardheidskaal is barnsteen 'n relatief sagte materiaal – 'n kopermunt is voldoende om 'n kepie in die oppervlak van 'n barnsteenklont te sny.
Barnsteen is effentjies digter as water – vanweë sy lae digtheid (omstreeks 1,07 g·cm−3) sink dit in vars water, maar dryf op soutwater (soos byvoorbeeld 'n versadigde soutoplossing wat ook gebruik kan word om die egtheid van 'n barnsteenklont te bevestig).
Barnsteen het geen presiese smeltpunt nie – teen temperature van tussen 170 en 200 °C word dit sag en vormbaar. Eers teen temperature van meer as 300 °C begin dit smelt en ontbind. Ná afkoeling ontstaan 'n materiaal wat baie soos kolofonium – 'n bros boomhars – lyk.
Barnsteen het 'n baie hoë elektriese weerstand en 'n baie lae permittiwiteit van respektiewelik 2,9 (natuurlike barnsteen) en 2,74 (geperste barnsteen). In 'n droë omgewing kan dit deur wrywing met tekstielmateriaal soos katoen, sy of wol elektrostaties gelaai word. Hierby verkry barnsteen 'n negatiewe lading, dit wil sê dit neem elektrone op. Die wrywingsmateriaal kry daarenteen 'n positiewe lading (dit gee elektrone af). Hierdie lading staan ook as wrywingselektrisiteit bekend.
Hierdie eienskap speel 'n rol by egtheidstoetse aangesien barnsteen hierdeur nie negatief geraak word nie, alhoewel die toets op kleiner barnsteenklontjies nie maklik toegepas kan word nie. Elektries gelaaide barnsteen trek klein stukkies papier, tekstiel- of wolvesels aan – 'n effek wat reeds in die antieke oudheid bekend was en wat deur die werke van Plinius die Ouere tot in die laat Middeleeue oorgelewer is. Die Engelse natuurvorser William Gilbert (1544–1603) het in sy werk De magnete magneticisque corporibus, wat in 1600 verskyn het, 'n eie hoofstuk daaraan gewy en dit van magnetisme onderskei. Gilbert het ook die wetenskaplike term elektrisiteit, 'n afleiding van die Griekse woord vir barnsteen, ingevoer.
In UV-straling (met 'n golflengte van tussen 320 en 380 nanometer) skitter onverweerde of vars geslypte barnsteen blou, in 'n verweerde toestand het dit 'n mat olyfgroen kleur. Dit glans wanneer dit vogtig, vettig of geslyp is aangesien dit met 'n geslote oppervlak 'n hoë ligbreking het. X-strale kan lae met 'n dikte van tot 10 millimeter byna sonder verlies deurdring.
Chemiese eienskappe
wysigBarnsteen bestaan hoofsaaklik uit koolstof (tussen 67 en 81 persent) en daarnaas uit waterstof en suurstof, soms ook uit klein hoeveelhede swael (1 persent). Indien mineraliese bestanddele ingesluit is, kan ook ander elemente in barnsteen voorkom. Barnsteen is 'n mengsel van verskillende stowwe en hul oksidasieprodukte wat in lang polimere aan mekaar gebind is. Bestanddele, wat in barnsteen gevind word, sluit byvoorbeeld abiëtiensuur, isopimaarsuur, agathendisuur asook sandraracopimarsuur in. Barnsteen se onoplosbare bestanddeel, 'n ester, word succinien (of reseen, sucinoreseen) genoem. Tot dusver is meer as 70 organiese verbindings gevind wat by die vorming van Baltiese barnsteen (succiniet) betrokke is.
Barnsteen is haas nie in organiese oplosmiddels oplosbaar nie. Nogtans verweer dit, veral wanneer dit aan die suurstof in die lug of aan UV-straling blootgestel word. Sy buitenste lae word dan donker. In droë omstandighede begin op sy oppervlak en in holle ruimtes klein, byna ronde skeure vorm, die sogenaamde sonflinte, wat barnsteen mettertyd 'n broos en ru oppervlak gee. Fossiele, wat moontlik in amberstukke aanwesig is, word hierdeur vernietig.
Natuurlike barnsteen reageer net aan sy oppervlak met eter, asetoon en swaelsuur. Indien hierdie soort stowwe oor 'n langer tyd daarop inwerk, word die oppervlak mat. Geperste barnsteen is minder bestand teen hierdie soort inwerking. Indien dit langer in aanraking met die bogenoemde stowwe kom, word dit deegagtig en sag. Dieselfde geld in prinsipe ook vir kopal en kunshars, alhoewel hier al 'n baie korter aanraking voldoende is.
Verspreiding
wysigOossee- en Baltiese gebied
wysigDie belangrikste voorkomste van barnsteen in Europa is oor die hele Oosseegebied verspreid en word hier veral in Samland, tussen die Wisla-haf en die Koerse Haf in die Kaliningradse Gebied ('n eksklawe van die Russiese Federasie tussen Pole en Litaue), in Pole en in Litaue aangetref. Hierdie Baltiese barnsteen (succiniet) het tussen 40 en 50 miljoen jaar gelede ontstaan, en die heersende opvatting is dat dit op 'n boomspesies teruggaan wat nou verwant aan die huidige goudlariks is.
Vanweë sekere ooreenkomstige eienskappe, wat onder meer met behulp van analitiese tegnieke soos massaspektrometrie bepaal is, neem wetenskaplikes aan dat ook 'n uitgestorwe verwant van die Agathis-spesies (Araucariaceae), waarby ook die Nieu-Seelandse kauriboom (Agathis australis) gereken word, as moontlike harsprodusent vir Baltiese barnsteen beskou moet word.
Baltiese barnsteen neem 'n besondere plek in die kultuurgeskiedenis in – geen ander ambersoort is beter geskik vir die vervaardiging van sierade as hierdie variant nie, en geen ander soort word in vergelykbare hoeveelhede en gehalte aangetref nie. Die barnsteen-voorkomste in die Oosseegebied het reeds in die antieke 'n beduidende ekonomiese rol gespeel – die Romeinse skrywer Tacitus verwys na die Aesti, 'n volk wat met barnsteen handel gedryf het.
Ander Europese vindplekke
wysigBarnsteen word eweneens in die oostelike Sentraal-Europa (Tsjeggië, Hongarye, Roemenië, Bulgarye en Oekraïne) aangetref. Die bekendste soorte is die Morawiese barnsteen, die Roemeense barnsteen (roemeniet) en die Oekraïense barnsteen wat almal omstreeks 100 miljoen jaar oud is.
Barnsteen kan ná hewige storms ook langs die Nederlandse, Duitse en Deense Noordseekus, in die Deense Jutland, op die Deense eilande asook langs die Sweedse kus deur strandwandelaars gevind word. Daarnaas word binnelandse voorkomste in die Duitse deelstaat Brandenburg (byvoorbeeld in die Natuurpark Barnim tussen Berlyn en Eberswalde), in Switserland, Oostenryk, Frankryk en Spanje asook op die Italiaanse eiland Sisilië aangetref.
Barnsteen uit die Switserse Alpe is tussen 55 en 200 miljoen jaar oud, barnsteen uit Golling tussen 225 en 231 miljoen jaar. Die bekende Sisiliaanse barnsteen (simetiet) het daarenteen eers tussen tien en twintig miljoen jaar ontstaan.
Afrika
wysigIn Afrika word kopal in die kusgebiede van Oos- en Wes-Afrika gevind, veral op Madagaskar. Hierdie sogenaamde Madagaskar-barnsteen het egter eers tussen 1 000 en 100 000 jaar oud en bestaan uit verharde boomhars van die barnsteendenneboom. Barnsteen met 'n ouderdom van sowat 60 miljoen jaar word in Nigerië aangetref.
Amerika
wysigBarnsteen uit die Dominikaanse Republiek is danksy sy helderheid en sy rykdom fossiele insluitings die gewildste variant in die westelike hemisfeer.[3] Ander bekende voorkomste sluit dié van Cedar Lake in Kanada en dié van die Amerikaanse deelstaat New Jersey in.
Asië en Oseanië
wysigIn Asië word barnsteen-voorkomste veral in die Nabye Ooste en in Myanmar (die vroeëre Burma) aangetref. Libanon-barnsteen is tussen 130 en 135 miljoen jaar en Burma-barnsteen (burmiet) sowat 50 miljoen jaar oud.
Die beduidendste vindplekke in Australië en Oseanië is in Nieu-Seeland en op die Maleisiese gedeelte van die eiland Borneo (Sarawak-barnsteen) geleë. Borneo-barnsteen is tussen 15 en 17 miljoen jaar en Nieu-Seelandse barnsteen tot 100 miljoen jaar oud.
Ontstaansgeskiedenis
wysigBaltiese barnsteen het sowat 40 tot 50 miljoen jaar gelede in die Eoseen in Fennoscandia ontstaan – 'n subtropiese bosgebied wat destyds die suidelike Skandinawië en die Oosseestreek beslaan het en waar die tans uitgestorwe barnsteen-dennebome (Latyns Pinus succinifer - "sappige denneboom") gefloreer het.
Groot hoeveelhede boomhars, wat uit gewonde bas gesypel en in die grond – die sogenaamde blou aarde wat een kilogram barnsteen per kubieke meter bevat – vasgevang is, het geleidelik begin verhard en is deur tektoniese verskuiwings onder die seebodem van die Oossee en sy kusgebiede verplaas. Net wanneer sterk stormwinde waai, word die barnsteenklontjies deur die onstuimige see uitgewas en – aangesien hulle 'n laer digtheid as soutwater het – kus toe gespoel.
Die Barnsteenwoud
wysigDie ontstaansgeskiedenis van barnsteen strek terug tot in die Eoseen sowat 50 miljoen jaar gelede – 'n tyd toe Eurasië en Amerika nog deur 'n landbrug verbind was en die noordwaartse verskuiwing van die Afrika-plaat 'n proses van bergvorming aan die gang gesit het waardeur die Alpe sou ontstaan. In klimatiese opsig het die aarde een van sy warmste fases nóg beleef – Sentraal-Europa was destyds in 'n tropiese klimaatsone geleë.
Die Oossee het in hierdie periode nog nie bestaan nie. 'n Uitgestrekte oerwoud het groot dele van noordelike Europa bedek – met naaldbome soos denne- en spaarbome, seders, sipresse, gingko's en eikebome wat uiteindelik die bakermat van Europese barnsteen sou vorm: die Barnsteenwoud.
Die hars van tersiêre naaldbome was – in teenstelling met huidige konifere – baie dun en meer vloeibaar. Veral uit Pinites succinifera, 'n destyds wydverspreide denneboomsoort, het groot hoeveelhede hars uitgesypel sodra sy bas gewond of 'n tak gebreek is. Bome gebruik hars dan as 'n soort pleister waarmee die wond verseël word. Pinites succinifera se boomsap het dikwels langs die boomstam na benede gevloei en tot 'n klewerige massa verdik.
Die hars se heldergeel kleur en aromatiese geur was 'n trekpleister vir gevleuelde insekte soos vlieë, muggies en bye. Maar sodra 'n insek in aanraking met die hars gekom het, het dit vas gekleef. Die boomhars was 'n dodelike lokval waarin die gogga's geleidelik versink het. Binne sekondes was hulle dood en is onder nuwe lae hars volledig begrawe. Sodra die hars tot 'n groter brokkie gevorm het, het dit na benede op die woudbodem geval.
Die Barnsteenwoud was met talle druppel- of naaldvormige hars-brokkies bedek – sommige brokkies het enkele kilogram geweeg. Hulle is in holtes onder die bas gevorm en is vrygestel sodra 'n dooie boom geval het. Die hars was in hierdie fase nog sag en ietwat klewerig met 'n aromatiese geur. Die lug, waaraan dit blootgestel was, het dit geleidelik gedroog en sy vlugtige bestanddele onttrek. Uiteindelik het sy molekule tot lang koolstofkettings gepolimeriseer – die hars het tot kopal ontwikkel en vaster geword. Kopal, wat aan lug en sonlig blootgestel is, verweer binne enkele eeue, droog uit, krake begin vorm, dit oksideer, bars en verval.
Van boomhars tot kopal en barnsteen
wysigDie Barnsteenwoud het miljoene ton barnsteen bevat waarvan die grootste deel weens die invloed van lig en son verval het. Alleen in water is hars en kopal onoplosbaar en kan oor 'n lang tydperk gekonserveer word. Die Barnsteenwoud se skatte is sodoende ten minste gedeeltelik in moerasse, riviere en die Eoseen-see bewaar – 'n uitgestrekte see wat destyds as voorloper van die huidige Noordsee noordwes van die Europese vasteland geleë was. Dié see was 'n opvangbekken vir al die riviere wat deur die Barnsteenwoud gevloei en hars en kopal uit die woudbodem gespoel het.
Toe die Eoseen-see verder ooswaarts begin uitbrei het, is groot dele van die Barnsteenwoud oorstroom. Nog eens is talle bome en groot hoeveelhede hars en kopal met water bedek en lugdig verseël om in die mariene sedimente bewaar te word. Oor 'n paar honderdduisend jaar het die harsmassa se molekule steeds meer verknoop, die kopal het glaserig, deurskynend en bros geword totdat dit uiteindelik tot barnsteen ontwikkel het.
Ná sowat tien miljoen jaar het die Europese Barnsteenwoud die slagoffer van 'n klimaatsverandering met aansienlik laer temperature geword. Aan sy wyd uitgestrekte oppervlak het Europa die grootste barnsteenvoorkomste ter wêreld te danke – die Baltiese barnsteen wat vandag veral langs die Ooseekus gevind word. 98 persent van die wêreld se barnsteen word hier ontgin.[4]
Kultuurgeskiedenis
wysigMites en legendes
wysigMense het van oudsher geprobeer om die geheim van die oorsprong van barnsteen te ontrafel. Volgens 'n ou Litause legende, wat deur die Litause digter Maironis (1862–1932) as literêre bron gebruik is, was barnsteenklonte splinters van die seegodin Jūratė se paleis, terwyl deurskynende barnsteendruppels as haar trane beskou is.
Die Romeinse digter Ovidius het 'n soortgelyke verklaring in sy Metamorfose verwerk. Volgens het die moeder en suster van Phaeton, die seun van die Songod, sy afsterwe met baie trane betreur, en hierdie trane is deur 'n rivier na die see gespoel waar hulle tot barnsteen geword het.
Die Romeinse natuurkundige Plinius het die voorkeur aan 'n minder poëtiese hipotese gegee – in sy Naturalis historia het hy barnsteen as die verharde hars van naaldbome in die noorde van Europa beskryf. 'n Ander Romein, Servius, het vermoed dat barnsteen uit die amber van potvisse sou ontstaan wat in die water verandering ondergaan.
In die beskawings van die Mediterreense wêreld en Mesopotamië het barnsteen dikwels ook 'n kultiese betekenis gekry – dit is byvoorbeeld as grafgif gebruik, terwyl Arabiese stamme bose geeste met barnsteenamulette verdryf het. Welvarende Romeine het met die gewig van bekoorlike slawinne aan barnsteen betaal om die vroue te besit.
Middeleeuse alchemiste het barnsteen as 'n mengsel van sout, steenkool, bitumen, olie en seeskuim bepaal.[5] Maar eers in 1767 het Friedrich S. Bock, 'n veelsydige teoloog en historikus uit Koningsberg, daarin geslaag om 'n wetenskaplike analise van barnsteen deur te voer. Hy het dit as 'n fossiele boomhars gedefinieer wat onder invloed van mikro-organismes en deur oksidasie, polimerisasie ('n verbinding tot groot molekules), hidratasie ('n volume-vergroting as gevolg van die absorpsie van water) en dehidratasie (onttrekking van waterstof) verander is.[6]
Ontginning
wysigDie ontginning van barnsteen langs die Baltiese kus was in die Middeleeue 'n voorreg van plaaslike heersers – die hertoë van Pomerelle – wat later aan die Duitse Orde en – onder andere – die biskop van Samland oorgedra is. Gedurende die 14de en 15de eeu het die ridderordes jaarliks tientalle ton barnsteen ontgin en met die inkomste, wat daaruit voortgespruit het, onder meer die bou van hul kastele gefinansieer.
Volgens die sogenaamde "barnsteeneed" was die kusbewoners verplig om alle barnsteenklontjies aan die orde en later aan die Pruisiese kroon te oorhandig. Die privaat besit van barnsteen was verbode. Werkers, wat onwettig barnsteen versamel of daarmee handel gedryf het, is onmiddellik opgehang. Die eed is eers in die 19de eeu afgeskaf.
Ná die ondergang van die Duitse Orde in 1525 is die voorreg van barnsteenontginning aan die keurvors van Pruise oorgedra. Later het die Duitse Ryk tot 1945 die uitsluitlike reg gehad om barnsteen te ontgin, handel daarmee te dryf en dit te verwerk.[7] Ook op barnsteen, wat langs die Samlandse kus versamel is, het die Pruisiese monarge aanvanklik 'n monopolie gehad. In 1837 het koning Frederik Willem III die reg op ontginning van barnsteen vir 30 000 mark aan die stranddorpe tussen Danzig en Memel verkoop.
Aanvanklik was die barnsteenklontjies, wat op die strande gespoel is, voldoende. Nog in 1862 het barnsteenvissers naby die Litause dorp Pilvininkai binne die bestek van een enkele nag twee ton barnsteen versamel. Later is nette en spesiale lepels ingespan om barnsteenklontjies uit die see te vis, en uiteindelik het die bedryf sowel van duikers gebruik gemaak asook ondergrondse mynbouaktiwiteite in Oos-Pruise begin. Op die Semba-skiereiland is barnsteen vanaf die vroeë 19de eeu ook deur middel van dagmynbou ontgin – met 'n jaarlikse opbrengs van tussen 400 en 500 ton.
Sedert 1872 was meer as 90 persent van die internasionale jaarlikse barnsteen-ontginning in die wêreld se enigste barnsteen-dagboumyn in Palmnicken (tans Jantarni in die Kaliningradse gebied) gekonsentreer. Barnsteen-namaaksels, wat uit epoksiedharse vervaardig en in groot hoeveelhede bemark is, het later sommige ondernemings uit die natuurbarnsteenbedryf in bankrotskap gedompel.
Ekonomiese betekenis
wysigIn die historiese tydperk, toe die beskawings in die Mediterreense wêreld en die Nabye Ooste – die Egiptiese, Hetitiese en Mikeense ryke – hul kulturele en ekonomiese bloeitydperk beleef het, het ook Europa voordeel getrek uit sy handelsbetrekkinge met hierdie lande. Natuurlike hulpbronne, wat vir die vervaardiging van brons, koper en tin benodig is, maar in die noorde van Europa nie beskikbaar was nie, is in ruil vir barnsteen uit die suide ingevoer.
Aanvanklik is barnsteen in 'n mindere mate vir sierade gebruik, alhoewel dit in die Steentydperk reeds tot amulette en halskettings verwerk is. Eers in die Romeinse periode het barnsteen 'n gewilde en kosbare goed geword – dit was dikwels duurder as 'n slaaf. Welvarende vroue het hul hare met 'n barnsteenoplossing blond gekleur. Die Romeine het die handel met barnsteen met die bou van hul netwerk van handelspaaie aansienlik vergemaklik sodat Baltiese barnsteen in groot hoeveelhede na bestemmings soos Marseille, die Adriatiese Seegebied, die Bosporus en selfs Egipte vervoer kon word. Barnsteen, wat deur die Romeine nie na ander gebiede verkoop is nie, is tot dekorasies en sierade verwerk.
Daarenteen het die Wikings het barnsteen as alledaagse materiaal beskou – dit was orals langs die kuste in groot hoeveelhede beskikbaar en kon ondanks sy hardheid maklik verwerk word. Dit is selfs vir verwarmingsdoeleindes gebruik en verbrand.
Vandag speel barnsteen veral in die chemiese bedryf nog 'n beduidende rol omdat dit vir die vervaardiging van verwe en olies gebruik kan word. Die oorblyfsels van hierdie produksieprosesse word onder hoë druk en hoë temperatuur tot geperste barnsteen verwerk – 'n materiaal wat 'n hoër elektriese weerstand as porselein het en sodoende as isolator kan dien.
Huidige marksituasie
wysigIn die vroeë 21ste eeu is jaarliks onbewerkte barnsteen ter waarde van sowat 15 miljoen € uitgevoer – veral uit die Russiese Federasie. Na gelang van die barnsteenstukke se grootte het pryse vir een kilogram onbewerkte Russiese barnsteen in 2008 tussen 30 € (290 ZAR) vir klein korrels barnsteen met 'n deursnee van 1 sentimeter, 150 € (1 470 ZAR) vir stene met 'n gewig van meer as 100 gram en maksimaal 830 € (8 130 ZAR) vir stene van beste gehalte tussen 500 en 1 000 gram beloop. Hierdie pryse is deur Russiese bewerkers en uitvoerders van barnsteen betaal, terwyl invoerders en bewerkers in die buiteland aansienlik hoër pryse moes betaal.
Barnsteen word tans veral in Pole en Litaue tot sierade verwerk. Dié twee lande se jaarlikse verkope van verwerkte barnsteen beloop sowat 400 miljoen € (3,9 miljard ZAR).
Let wel
wysig- Die Engelse woord amber het twee betekenisse. Ambergrys is in Engels bloot amber. Barnsteen is in Engels ook amber.
Verwysings
wysig- ↑ J. de Vries/F. de Tollenaere: Waar komen onze woorden vandaan? Dertiende druk. Utrecht/Antwerpen: Aula/Het Spectrum 1983, bl. 60
- ↑ Scinexx – das Wissensmagazin: Vom Börnstein zur Elektrizität – Kleine Etymologie des Bernsteins. Besoek op 30 Desember 2009
- ↑ Manuel A. Iturralde-Vennet: Geology of the Amber-Bearing Deposits of the Greater Antilles. In: Caribbean Journal of Science, vol. 00, nommer 0, 141–167, 2001
- ↑ Gunnar Strunz: Königsberg entdecken. Berlyn: Trescher 2006, bl. 174
- ↑ Günther Schäfer: Litauen. Bielefeld: Peter Rump 2009, bl. 28
- ↑ Friedrich Samuel Bock: Versuch einer kurzen Naturgeschichte des preussischen Bernsteins und einer neuen wahrscheinlichen Erklärung seines Ursprunges. Königsberg: Zeise / Hartung 1767
- ↑ Schäfer (2009), bl. 30
Eksterne skakels
wysigWikimedia Commons het meer media in die kategorie Barnsteen.