Bulgarye

Bulgarye (Bulgaars: България, Balgarija, [bɐɫˈɡarijɐ]), amptelik die Republiek Bulgarye (Република България, Republika Bălgarija, [rɛˈpublikɐ bɐɫˈɡarijɐ]), is 'n land in Suidoos-Europa. Dit word begrens deur die Swartsee in die ooste, Griekeland en Turkye in die suide, Serwië en Noord-Masedonië in die weste, en Roemenië in die noorde.

Republiek Bulgarye
Република България
Republika Bălgarija (Bulgaars)

Vlag Wapen
Nasionale leuse: Съединението прави силата (tr.: Saedinenieto pravi silata) (Bulgaars vir: "Eendrag Maak Mag")
Volkslied: Мила Родино (tr.: Mila rodino) (Bulgaars vir: "Geliefde Moederland")
Hoofstad	Sofia 42°41′N 23°19′O
Grootste stad	Sofia
Amptelike tale	Bulgaars
Regering • President • Adjunkpresident • Eerste minister	Unitêre parlementêre grondwetlike republiek Rumen Radef Iliana Iotowa Dimitar Glawtsjef
Onafhanklikheid Vorming • Eerste Bulgaarse Ryk • Tweede Bulgaarse Ryk • Prinsdom Bulgarye • Koninkryk Bulgarye • Huidige grondwet	681–1018 1185–1396 3 Maart 1878 22 September 1908 13 Julie 1991
Oppervlakte  - Totaal    - Water (%)	110 993,6 km2  (103de) 42 854,9 myl2 2,16
Bevolking  - 2022-skatting  - 2016-sensus  - Digtheid	6 447 710 (109de) 7 101 859 63 / km2 (154ste) 163,2 / myl2
BBP (KKP)  - Totaal  - Per capita	2024-skatting $228,402 miljard (73ste) $35 853 (55ste)
BBP (nominaal)  - Totaal  - Per capita	2024-skatting $110,336 miljard (69ste) $17 320 (60ste)
MOI (2021)	0,795 (68ste)  –  hoog
Gini (2023)	37,2 –  medium
Geldeenheid	Lef, meervoud: lewa (BGN)
Tydsone  - Somertyd	OET (UTC+2) OEST (UTC+3)
Internet-TLD	.bg
Skakelkode	+359

Die Mandrenskomeer naby Boergas

Die Rilaklooster is een van die belangrikste historiese, kulturele en godsdienstige monumente van Bulgarye

Bulgarye is genoem na 'n Turkse volk wat die land tydens die 7de eeu verower en later met die Slawiese en Trakiese bevolking vermeng het. In die Middeleeue het Bulgarye tot 'n magtige ryk ontwikkel wat oor groot dele van Suidoos-Europa gestrek het. In die 11de eeu is Bulgarye vir 'n tydperk van sowat 100 jaar by die Bisantynse Ryk ingelyf, en teen die einde van die 14de eeu het die land onder Turkse heerskappy gekom.

Bulgarye vorm ten opsigte van sy landskappe en sy kultuur 'n oorgangsgebied tussen Europa en die Ooste, maar ook tussen die Mediterreense en vastelandse gebiede van Oos-Europa. Tydens die Middeleeue het die sogenaamde Slaweapostels Cyrillus en Methodius 'n aantal Christelike Griekse tekste na Oud-Bulgaars vertaal, 'n taal wat in die Goue Tydperk tydens die bewind van tsaar Simeon die basis van 'n veelsydige godsdienstige en wêreldse literatuur gevorm het. Alhoewel die literêre bloeitydperk met die begin van die Turkse heerskappy tot 'n einde gekom het, het Oud-Bulgaars steeds die taal van die Slawies-Ortodokse Kerk gebly, en sy literêre werke word deur die Slawiese volke as 'n gemeenskaplike kulturele erfenis beskou.

Bulgarye het sy bevryding vyf eeue later veral aan Rusland te danke, en die noue politieke en kulturele bande tussen die twee lande het in 1945 die inlywing van Bulgarye by die Sosialistiese Oosblok bevorder. Onder die bewind van die Kommunistiese Party het die oorwegend agrariese land tot 'n moderne staat met 'n verskeidenheid nywerhede ontwikkel. Sy belangrikste uitvoere is egter nog steeds landbouprodukte, waaronder ook roosolie, 'n kosbare eteriese olie.

Die agteruitgang van die Sosialisme en die oorgang na 'n vrye markekonomie het die lewensstandaard van groot dele van die bevolking swaar geraak. Na ramings het dit in die jare negentig met sowat veertig persent gedaal. Die Bulgaarse ekonomie het intussen oortuigend herstel, en die lewenstandaard het in 2004 weer die vlak van die tydperk voor die negentigerjare bereik.

Bulgarye het op 29 Maart 2004 'n lidstaat van die NAVO en op 1 Januarie 2007 'n lidstaat van die Europese Unie geword.

Etimologie

Die naam "Bulgarye" is ontleen aan die Proto-Bulgare, 'n stam van Turkse oorsprong wat die Eerste Bulgaarse Ryk gestig het. Die betekenis van hul naam is nie heeltemal duidelik nie en dit is moeilik om dit vroeër as die 4de eeu terug te dateer, maar dit is dalk afgelei van die Proto-Turkse woord bulģha ("om te meng", "skud", "roer") en die afgeleide vorm bulgak ("opstand", "wanorde"). Die betekenis kan verder uitgebrei word na "rebellie", "aanhits" of "'n toestand van wanorde veroorsaak", en in die afgeleide vorm "versteurders". Stamgroepe in Sentraal-Asië met fonologies verwante name, soos die Buluoji (een van die "Vyf Barbare") wat gedurende die 4de eeu beskryf is as beide 'n "gemengde ras" en "moeilikheidmakers", is gereeld met soortgelyke terme beskryf.

Geografie

Nasa-Satellietbeeld van Bulgarye in Desember 2001

Die hoofstad Sofia, met die Vitosja-bergspits in die agtergrond

'n Winterlandskap naby die Sjipka-bergpas

'n Bergmeer in die Pirinberge

'n Uitsig oor die dorp Vrata in die Rhodope

Bulgarye beslaan dele van die historiese gebiede Thracië, Moesië en Masedonië. Sy huidige grense is ná die einde van die Tweede Balkanoorlog in 1913 vasgelê, toe Bulgarye sy toegang tot die Egeïese See verloor het.

Die land word deur groot klimatiese verskille tussen die Donauvallei in die noorde met sy kleiagtige lössgrond en die beboste Rhodope-bergreeks in die suide gekenmerk. Die Balkan, 'n bergreeks, wat oor 'n lengte van sowat 600 kilometer in wes-oostelike rigting deur Bulgarye loop, vorm die sentrale landskap van die land. Hierdie gebergte het sy naam ook aan die hele skiereiland verleen.

In noord-suidelike rigting is daar vier groot landskappe:

• die Donauvallei en die Donauplato in Donaubulgarye,
• die Balkanbergreeks met die Sredna Gora-gebergte, wat parallel loop,
• die vlaktes en heuwels van Roemelië en
• die bergmassiewe van Rila, Pirin en die Rhodope.

Die sogenaamde Donaubulgarye is 'n gebied van vlaktes en heuwels, wat deur 'n eskarp of platorand met steil wande en 'n hoogte van tussen 100 tot 150 meter bo die riviervallei begrens word. 'n Aantal valleie met steil hellings sny deur die plato. In die droë platolandskappe word veral mielies en koring verbou, terwyl die gras- en bosvelde in die noord-ooste geskik is vir skaapteelt. Die valleie kry meer reënval en is relatief dig bevolk; hier oorheers die wyn-, vrugte- en groentebedryf. Die hawestad Roese teen die Donau is die belangrikste binnelandse nywerheidsentrum in Donaubulgarye, terwyl Warna aan die Swartsee die grootste van 'n hele reeks bekende vakansieoorde is, wat jaarliks miljoene besoekers uit ander dele van Europa lok.

Met die oorgangsgebied van die Voorbalkan begin die landskap geleidelik styg na die Balkanbergreeks (Bulgaars: Stara Planina), wat met 'n wydte tussen dertig en vyftig kilometer dwarsdeur Bulgarye loop. Die Balkan het net soos die Alpe tydens die Tersiêr ontstaan, maar bereik net in sy sentrale gedeelte, die Hoë Balkan, waar ondergrondse gesteentes soos graniet na die oppervlak geskuif is, hoogtes van meer as 2 300 meter bo seevlak. Met sy talryke bergpasse en klein plato's verskil die Balkan se karakter duidelik van dié van die Alpe. Die Westelike Balkan, wat ook die grenslyn met Serwië vorm, word deur gesteentes uit die Trias- en Juratydperk oorheers en bereik 'n hoogte van maksimaal 2 168 meter. Die Oostelike Balkan, wat tot by die Kaap Emine aan die Swartsee loop, is die laagste gedeelte van die bergreeks.

In die suide word die Balkan deur 'n steil eskarp begrens. Hier loop kleiner bergreekse parallel met die Balkan, met die Sredna Gora of Bulgaarse Middelgebergte suid van die Hoë Balkan as die bekendste. Tussen die Balkan en die laer bergreekse lê 'n aantal bekkens, wat deur berge omring word en dus 'n baie gematigde klimaat het. Hier het van die oudste nedersettings in Bulgarye ontstaan, en ook die hoofstad Sofia is reeds in die antieke tydperk teen 'n hoogte van 550 meter in een van hierdie bekkens aangelê. Die bekkens speel 'n groot rol in die Bulgaarse landbou as belangrike verskaffers van roosolie en wyn.

Die Maritsarivier vloei deur die sentrale gedeelte van die Roemeese landskap, wat hoofsaaklik uit vlaktes en heuwelagtige gebiede bestaan en tussen die Balkan en die Rhodopebergreeks lê; die gebied word dus dikwels ook Maritsabekken genoem. In een van die groter vlaktes lê Plovdiv, een van die oudste stede in Bulgarye, wat in die antieke tydperk as Philippolis bekend gestaan het. Ander bekende stede is Dimitrofgrad, 'n nywerheidsentrum, wat sedert 1947 teen die Maritsarivier ontwikkel is, en Boergas, 'n nywerheidstad, seehawe en vakansieoord aan die Swartsee. Die digbevolkte vlaktes van Roemelië is geskik vir die verbouing van wyn, sonneblomme, tabak, katoen, groente, mielies en ander graangewasse, alhoewel die meeste aanplantings in teenstelling met die noorde van die land onder besproeiing is.

Die Thrakiese Massief in die suide word deur drie bergreekse gevorm – Rila, Pirin en die Rhodope. Die Rilaberge is 'n kristalliene bergreeks, wat veral bekend staan vir die Middeleeuse klooster Rila. Sy hoogste bergspits is die Moesala (2 925 meter bo seevlak). Ook die Pirinbergreeks, wat in die suide by Rila aansluit, verrys tot hoogtes van meer as 2 900 meter. Tussen die hoë bergspitse van albei reekse lê bekkens, wat geskik is vir die verbouing van graan en groente.

Die beboste Rhodope, wat tot by 2 191 meter bo seevlak verrys, vorm 'n natuurlike grens met die suidelike buurstaat Griekeland en die Middellandse Seegebied, veral omdat bergpasse hier skaars is. Net die laer geleë oostelike gedeelte het danksy die invloed van die Middellandse See 'n gematigde bergklimaat. Die res van die Rhodope is 'n barre berglandskap, en die landbou is beperk tot veeteelt en die verbouing van aartappels, linne en klein hoeveelhede tabak. Damme in die Ardawallei lewer hidroëlektriese krag op.

Geskiedenis

Antieke tydperk

'n Rhyton (houer vir drankoffers) uit die Thrakiese "Goudskat van Panagjoerisjte"

Die oudste menslike nedersettings in Bulgarye het in die Balkanberge ontstaan. Die eerste staat in die gebied van die huidige Bulgarye is deur 'n Thrakiese stam gestig wat hom omtrent 500 v.C. teen die Maritsarivier gevestig het. 'n Ryke kulturele erfenis dateer uit hierdie tydperk, soos byvoorbeeld die goudskatte van Warna, Valtsji Tran en Panagjoerisjte wat tans in die Argeologiese Museums van Sofia en Plovdiv vertoon word.

Philippos II, die vader van Alexander die Grote, het die Thrakiese gebiede op die Balkanskiereiland in 342 v.C. verower. In hierdie tydperk het nedersettings soos Philippolis (die huidige Plovdiv) ontstaan. Griekse setlaars het hulle langs die Swartseekus gevestig en stede soos Warna en Nesebâr gestig.

Die gebied is verskeie kere deur Keltiese invallers bedreig, maar het uiteindelik het die Romeine daarin geslaag om die hele Balkanskiereiland te verower. Dit is as Provincia Thracia in 46 v.C. by die Romeinse Ryk ingelyf.

Eerste Bulgaarse Ryk

Die Eerste Bulgaarse Ryk onder Tsaar Simeon I

Vanaf die 6de eeu het Slawiese stamme Bulgarye binnegedring, en sedert 680 het ook die Proto-Bulgare, 'n Turkse volk, wat oorspronklik uit die gebiede langs die Swart en Kaspiese See afkomstig was, begin om hier nedersettings te vestig. Die Bulgare het daarin geslaag om hulle onafhanklikheid teen die magtige Bisantynse Ryk, destyds die belangrikste groot moondheid in die Balkangebied, te bewaar.

Met die stigting van die Eerste Bulgaarse Ryk (680–1018) het bykans die hele Balkanskiereiland binne die Bulgaarse magsgebied geval. Pliska en later Preslaf het as administratiewe sentrums gedien. Onder die heerskappy van Boris I (852–889) het die Bulgare die Christelike Ortodokse geloof, en die Oud-Bulgaars taal het amptelik in die land geword. Die Slawiese apostels Cyrillus en Methodius het 'n Slawiese skrif en literatuur ontwikkel.

Die belangrikste Bulgaarse heerser tydens die Middeleeue was Simeon I (893–927). Hy staan as die stigter van die Bulgaarse Patriargaat bekend en het ook die kunste bevorder. In 927 het hy die titel tsaar aangeneem. Die heerskappy van sy seun, tsaar Pieter, is deur boereopstande en die uitbreiding van die Bogomielse geloofsleer gekenmerk. Die Bogomiele het 'n maatskaplike en teologiese dualisme tot die grondbeginsel van hul leerstellings gemaak en moontlik ook groot invloed uitgeoefen het op die Kathare van Wes-Europa.

In 969 is die Bulgaarse Ryk in Wes-Bulgarye (met Serwië, Albanië en Noord-Masedonië en die hoofstad Ohrid) en Oos-Bulgarye met die hoofstad Preslaf verdeel. Die Eerste Bulgaarse Ryk het in 972 'n neerlaag teen die strydmagte van die Bisantynse keiser Basileios II Bulgaroktonos ("die Bulgareslagter") en die Prins van Kiev gely. Oos-Bulgarye is onmiddellik by die Bisantynse Ryk ingelyf, terwyl Wes-Bulgarye eers in 1018 volledig verower is.

Tweede Bulgaarse Ryk

Desislava, die eggenote van Kalojan. Fresko uit die kerk van Bojana (1259)

Bulgarye was tydens die Kruistogte van die 11de en 12de eeu 'n belangrike deurgangsgebied vir 'n aantal Christelike leërs op pad na die Heilige Land. 'n Aantal opstande teen die Bisantyne is maklik neergeslaan, en eers in 1185 het twee bojare of adellikes, Pieter en Asen, daarin geslaag om Bulgarye van Bisantynse bewind te bevry.

In 1185 het Pieter en Asen die Tweede Bulgaarse Ryk gestig wat tot 1393 sou bestaan, met Tirnowo (die huidige Weliko Tarnowo) as nuwe hoofstad. Tirnowo het vinnig tot die sentrum van die Oud-Slawiese kuns en kultuur ontwikkel. Die belangrikste heerser van die Tweede Ryk was Kalojan wat deur die pous as koning gekroon is. In 1205 het hy naby Adrianopolis 'n oorwinning oor 'n kruisvaardersleër behaal en Boudewyn van Vlaandere, die destydse heerser van die Latynse Koninkryk, gevange geneem.

Turkse heerskappy

Ná die dood van Iwan Asen II in 1241 het die Bulgaarse Ryk begin verbrokkel. Kleiner deelstate is gevorm.

Die Ottomaanse Ryk, wat destyds in Klein-Asië tot 'n groot moondheid ontwikkel het, het sy kans waargeneem. Turkse leërs het die gebied binnegeval en een deelstaat na die ander verower. Die hoofstad Tirnowo is in 1393 deur die Turke ingeneem, en Bulgarye het vyf eeue lank onder Turkse bewind gebly. As Ottomaanse provinsie is die land nou Roemelië genoem, en Sofia het as regeringsetel van 'n Turkse stadhouder (beglerbeg) gedien.

Die Bulgare het verskeie kere in opstand teen die Turkse bewindhebbers gekom, maar kon die Ottomaanse juk nooit afskud nie. Die kloosters, veral Rila, het tydens die Turkse heerskappy as geestelike, kulturele en godsdienstige sentrums gedien waar die Bulgaarse taal, kultuur, tradisies en nasionale identiteit steeds met trots bewaar is. Die kloosters het ook 'n belangrike rol by die ontwikkeling van die nasionale bewussyn van Bulgarye en gewapende opstande gespeel.

Die hergeboorte van die Bulgaarse nasie het sy aanvang tydens die tweede helfte van die 18de eeu geneem. Met die stigting van 'n selfstandige Bulgaarse Eksargaat in Konstantinopel het die Ortodokse Kerk van Bulgarye onafhanklik van die Griekse moederkerk geword. Die Eksargaat is in 1878 na Sofia verskuif.

Vryheidsoorlog

Die grense van Bulgarye volgens die Verdrag van San Stefano (1878)

Sedert die middel van die 18de eeu was Rusland een van die grootste teenstanders van die Turkse Ottomaanse Ryk. Met die Vrede van Kütsjük Kainardji in 1774 het Rusland uiteindelik ook as beskermheer van die Balkanstate opgetree.

Die vryheidsbeginsels van die 18de eeu, wat in die Franse Rewolusie en die Vryheidsoorlog van die Verenigde State 'n groot rol gespeel het, het saam met die gedagtes van die liberalisme en romantiek van die 19de eeu ook invloed op die vryheidsstryd van kleiner volke soos die Bulgare begin uitoefen.

Die meeste Europese groot moondhede het probeer om voordeel te trek uit die agteruitgang van die Ottomaanse Ryk. Rusland het hom ten gunste van die stigting van 'n onafhanklike Groot-Bulgaarse Ryk uitgespreek. In die Slag van die Sjipkabergpas het die Russe in hul oorlog teen die Ottomaanse Ryk (1877–1878) 'n oorwinning behaal, en op die Berlynse Kongres van 1878 is die noordelike Bulgarye met die hoofstad Sofia as 'n selfstandige vorstedom erken, al het dit skatpligtig aan die Turkse Ryk gebly.

Die Duitse Prins Alexander von Battenberg, 'n neef van die Russiese tsarin, het in 1879 vors van Bulgarye geword. Onder sy heerskappy het Bulgarye Masedonië en Oos-Roemelië (Thrakië) kwytgeraak. Die laasgenoemde, suidelike deel van Bulgarye het met die hoofstad Plovdiv weer 'n selfregerende gebied met 'n Turkse stadhouder gevorm. Oos-Roemelië is in 1885 weer deur Bulgarye verower, en in 1886 het Prins Alexander afstand van die troon gedoen ten gunste van Ferdinand van Sakse-Coburg (1887–1918).

Koninkryk Bulgarye

Die Koninkryk Bulgarye tydens die Eerste Wêreldoorlog

Die Koninkryk Bulgarye tydens die Tweede Wêreldoorlog

In 1906 het Ferdinand die titel "Tsaar van Bulgarye" aanvaar. Vier jaar later het Bulgarye in die Eerste Balkanoorlog saam met Serwië, Griekeland en Montenegro 'n oorwinning oor Turkye behaal. Bulgarye en Serwië het nou albei aanspraak op 'n aantal voormalige Turkse gebiede gemaak. Die politieke dispuut daaroor het tot die uitbreek van die Tweede Balkanoorlog tussen Serwië en Bulgarye in 1913 gelei. In die Vrede van Boekarest moes Bulgarye Masedonië aan Griekeland en Dobroedja aan Roemenië afstaan.

Tydens die Eerste Wêreldoorlog het Bulgarye hom by die Sentrale Moondhede Duitsland en Oostenryk-Hongarye aangesluit. Ná dié lande se gemeenskaplike neerlaag in die Vredesverdrag van Neuilly in 1919 moes Bulgarye verdere gebiede afstaan: Suid-Thrakië aan Griekeland, Suid-Dobroedja aan Roemenië en 'n aantal gebiede aan die nuutgestigte Joego-Slawië. Tsaar Ferdinand het reeds in Oktober 1918 afstand van die troon gedoen, en sy seun het as Tsaar Boris III tot en met 1943 geregeer.

Die tydperk tussen die twee wêreldoorloë is deur politieke instabiliteit en staatsgrepe gekenmerk. In 1919 het die leier van die Rewolusionêre Boereparty, Aleksander Stamboliski, eerste minister van Bulgarye geword. Gedurende sy regeringstyd van vier jaar, wat deur etniese spanninge tussen die Bulgaarse meerderheidsbevolking en die Masedoniese minderheid oorskadu is, het hy die boerderye van groot grondbesitters aan arm boeregesinne herverdeel. In 1923 is Stamboliski deur 'n staatsgreep uit die kussings gelig en vyf dae later vermoor.

Die parlementêre bedeling het in die volgende jare voortbestaan, waarby militariste en rojaliste beslissende invloed op swak regerings uitgeoefen het. Bulgarye se ekonomie het in dié periode gestagneer nadat buitelandse beleggings sterk afgeneem het. Die krisis is gedurende die Groot Depressie nog vererger namate die Bulgaarse landbousektor sy mededingendheid op internasionale markte weens hoë produksiekoste ingeboet het. Vanaf 1933 het Nazi-Duitsland sy handelsbande met Bulgarye uitgebrei. As een van die belangrikste invoerders van Bulgaarse goedere het die Duitse Ryk ook sy politieke betrekkinge met Sofia versterk. In 1934 het Bulgaarse offisiere ná nog 'n staatsgreep 'n outoritêre bewind onder tsaar Boris III gevestig.

In 1941 het tsaar Boris III 'n geallieerde van die Spilmoondhede geword. Met Duitse toestemming en volgens die sogenaamde Tweede Weense Ooreenkoms het die land Nieu-Bulgarye, wat gebiede in die Joego-Slawiese deelstaat Masedonië en die Griekse Thrakië ingesluit het, geannekseer. Daarnaas is Roemenië deur Nazi-Duitsland en Italië gedwing om Suid-Dobroedja aan Bulgarye af te staan. Boris III het nogtans moeite gedoen om Bulgarye se politieke onafhanklikheid te handhaaf. So het die land byvoorbeeld nie aan die Duitse inval in die Sowjetunie in Junie 1941 deelgeneem nie. Twee jaar later is Boris III kort ná 'n ontmoeting met Adolf Hitler, waardeur hy volgens berigte baie ontsteld geraak het, oorlede. Moontlik het hy weens stres aan 'n beroerte gesterf, maar indertyd het ook gerugte die ronde gedoen dat die tsaar vergiftig is. Die minderjarige Simeon II het sy vader in 1943 as Tsaar van Bulgarye opgevolg; die land is deur 'n regentskapsraad onder die leiding van Prins Kirill geregeer.

Die Sowjetunie het op 5 September 1944 oorlog teen Bulgarye verklaar en die land beset. Bulgarye het sy politieke bande met die Spilmoondhede verbreek. Enkele dae later het Bulgarye oorlog teen die Duitse Ryk verklaar. Die Vaderlandse Unie, 'n koalisie van die Bulgaarse Boerevereniging, die Sosiaal-Demokratiese Party, die Radikaal-Demokratiese Zveno-Bond en die Kommunistiese Party, wat as 'n ondergrondse beweging ontstaan het, het op 9 September 1944 daarin geslaag om die regering omver te werp en die monargie af te skaf.

Volksrepubliek Bulgarye

Todor Sjiwkof, President van 1954 tot 1989

Die Volksrepubliek Bulgarye is op 15 September 1946 uitgeroep, en in November het Georgi Dimitrof, die leier van die destydse Bulgaarse Arbeidersparty (wat in 1948 tot Kommunistiese Party van Bulgarye hernoem is), die Eerste Minister van die land geword. Ná sy afsterwe in 1949 is hy opgevolg deur W. Tsjerwenkof wat tydens sy regering (1950–1956) 'n onverdraagsame Stalinistiese beleid sou volg.

Ná die dood van Stalin in 1953 is Todor Sjiwkof in 1954 as nuwe partyleier verkies, en twee jaar later het hy Tsjerwenkof ook as Eerste Minister opgevolg. Vanaf 1971 het hy as Voorsitter van die Staatsraad ook die amp van staatshoof van Bulgarye beklee. Sjiwkof het 'n einde aan die internasionale isolasie van Bulgarye gemaak en nouer politieke bande met Westerse lande begin smee. Terselfdertyd is die dispute met die buurstate Griekeland, Joego-Slawië en Turkye oor gebiedsaansprake (Masedonië en Thrakië) vreedsaam opgelos. Bulgarye het egter steeds 'n noue vennoot van die Sowjetunie gebly. In 1949 het Bulgarye 'n lidstaat van die Raad vir Onderlinge Ekonomiese Bystand (ROEB, Engelse afkorting: COMECON) geword en in 1955 van die Verdrag van Warschau onderteken.

In 1981 is Bulgare van Turkse afkoms gedwing om Bulgaarse vanne aan te neem, en byna 400 000 van hulle het verkies om liewer na Turkye te emigreer.

Die nuwe beleid van glasnost en perestroika in die Sowjetunie het in die tagtigerjare vinnig ook Bulgarye geraak. Ná massabetogings in 1989 en 'n kortstondige ampstermyn van Sjiwkof se opvolger Petar Mladenof het die kommunistiese regering in Februarie 1990 bedank. Die eerste demokratiese verkiesing is in Junie 1990 gehou.

Republiek Bulgarye

Volgens die nuwe grondwet, wat in Julie 1991 aanvaar is, is Bulgarye 'n demokratiese en parlementêre republiek met 'n verkose President en 'n Eerste Minister, wat aan die Parlement verantwoordelik is.

Die politieke en ekonomiese transformasie is soos elders in Oos-Europa as 'n moeilike proses ervaar. Die anti-kommunistiese Unie van Demokratiese Magte (UDM) het hom as regeringsparty tussen 1992 en 1994 op die privatisering van die voormalige staatsbedrywe en landhervorming gekonsentreer. Die meeste bedrywe was egter nie meer in staat om op die wêreldmark mee te ding nie, en ook die Bulgaarse infrastruktuur het geblyk om te swak te wees vir 'n vinnige modernisering van die ekonomie. Die hervormings het dus tot grootskaalse werkloosheid gelei.

Nasionale Volkspelefees in Rosjen (2006)

Die Bulgaarse Sosialistiese Party (BSP), wat veral deur werkers ondersteun word, het onder die leierskap van Djan Widenof in die tweede demokratiese verkiesing van 1995 'n oorwinning behaal. Die nuwe regering het met sy ekonomiese beleid toestande nog vererger, en in 1996 het die land onder 'n hiperinflasie van meer as 260 persent en die bankrotskap van groot dele van die banksektor gebuk gegaan.

Die UDM het die verkiesing van 1997 gewen, tog het ook die nuwe regering onder die Eerste Minister Iwan Kostof nie daarin geslaag om die ekonomiese vraagstukke aan te pak nie. Korrupsie het die aansien van die politieke partye verder ondermyn.

Die voormalige Tsaar Simeon II, wat Bulgarye as 'n negejarige moes verlaat, het in 1996 as 'n welvarende sakeman onder die burgerlike naam Simeon Sakskoburggotski (die Bulgaarse skryfwyse van die Huis Sakse-Coburg-Gotha) na sy geboorteland teruggekeer en met sy nuwe politieke party, die Nasionale Beweging Simeon II (NBS2), 'n oortuigende oorwinning in die verkiesing van Junie 2001 behaal. As Eerste Minister het hy 'n vasbeslote Westerse beleid gevolg.

Vlae van NAVO, Bulgarye en die Europese Unie langs mekaar voor die Militêre Klub van Plowdif

Bulgarye het in 2004 by die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie (NAVO) aangesluit en in 2007 'n lidstaat van die Europese Unie (EU) geword. Volgens die EU moes Bulgarye nog hervormings in sy regstelsel en maatreëls teen georganiseerde misdaad instel. Die internasionale dwelmhandel gebruik die land as een van sy hoofpyplyne – volgens die International Narcotics Control Board se jaarverslag van 2005 is sowat tagtig persent van alle heroïen wat op die Europese mark verhandel is, vanuit Bulgarye na die EU gesmokkel.

Alhoewel die ekonomie begin herstel het, bly naas misdaad werkloosheid, korrupsie, en die gebrekkige onderwysstelsel en gesondheidsorg die grootste vraagstukke. Honderdduisende goed opgeleide Bulgare het die land verlaat om 'n beter heenkome in Wes-Europa en oorsee te vind.

In die verkiesing van 2005 het geen van die partye daarin geslaag om 'n volstrekte meerderheid van setels in die parlement te wen nie; die Sosialiste en NMB2 het die meeste stemme op hulle verenig. Ná sowat 'n maand van onderhandelinge is 'n koalisie gevorm wat uit die BSP, NMB2 en die Beweging vir Regte en Vryhede bestaan het. Ondanks hulle ideologiese verskille was die drie partye vasbeslote om die hervormings aan te pak wat vir die land se toetrede tot die Europese Unie in 2007 nodig was. Wanbestuur en korrupsie bly nogtans die grootste struikelblokke.

Administratiewe streke

Bulgarye bestaan uit 27 provinsies en die metropolitaanse hoofstadprovinsie Sofia-Grad. Elke provinsie is genoem na sy hoofstad. Die provinsies is onderverdeel in 265 munisipaliteite.

Bulgarye se 27 provinsies

Blagoefgrad Burgas Dobrich Gabrowo Haskowo Kardzhali Kyustendil Lowetsj Montana

Pazardzhik Pernik Plewen Province Plowdif Razgrad Ruse Sjoemen Silistra Sliwen

Smoljan Sofia Stara Zagora Targowisjte Warna Weliko Tarnowo Widin Wratsa Jambol

Bevolking

Weliko Tarnowo

Meer as 85 persent van die bevolking is etniese Bulgare. Die Turke is met sowat tien persent die grootste etniese minderheid in Bulgarye, alhoewel Bulgare en Turke nie altyd duidelik van mekaar onderskei kan word nie. Baie Islamitiese Bulgare, waaronder die Pomake in die Rhodope-berggebiede, beskou hulself as Turke. As gevolg van die twee Balkanoorloë en die Bulgariseringsbeleid van die Kommunistiese Party in die jare 1950, 1969 en 1981 het honderdduisende Turke na Turkye geëmigreer. Ook baie Joodse burgers het ná die Tweede Wêreldoorlog 'n nuwe heenkome in Israel gevind. Weens die moeilike ekonomiese situasie in die land het ook honderdduisende Bulgare die land sedert die negentigerjare verlaat. Daarnaas het die lae geboortekoers die bevolking van Bulgarye van sowat 8,8 miljoen in 1980 tot 8,4 miljoen in 1995 en 7,4 miljoen in 2011 laat krimp.

Ander belangrike minderhede sluit Roma (4,6 persent, volgens ander skattings 750 000), Russe, Armene, Roemene, Grieke en Walagyers in.

Die meerderheid van die bevolking (85 persent) is Bulgaars-Ortodokse Christene. Die grootste godsdienstige minderhede is Moslems (13,1 persent), Rooms-Katolieke, Protestante en Jode.

Bulgaars is die amptelike taal van Bulgarye. Saam met Serwo-Kroaties, Masedonies en Sloweens behoort Bulgaars tot die Suid-Slawiese groep van tale, maar net Bulgaars en Masedonies is nou verwant. Albei tale word deur nie-Slawiese, veral Roemeense, Albanese, Griekse en Turkse invloede, gekenmerk en verskil nou duidelik van die ander Slawiese tale. Die hoofdialekte van Bulgaars is Wes- en Oos-Bulgaars, waarby die laasgenoemde die basis vir die huidige standaardtaal gevorm het. Bulgaars word met die Cyrilliese alfabet geskrywe.

Masedonies word in Bulgarye dikwels as 'n Bulgaarse dialek beskou; gevolglik is daar byna geen onderwys in dié taal nie. Turks is wél toegelaat as 'n skoolvak, maar mag sedert die amptelike Bulgariseringsveldtogte van die tagtigerjare nie meer as onderrigtaal gebruik word nie.

Ekonomie

Industrialisering ná 1945

Akkerbou en nywerhede in die Provinsie Boergas, met die petrochemiese aanleg Neftochim in die agtergrond

Bulgarye het ná die Tweede Wêreldoorlog as 'n agrariese staat tot die Raad vir Onderlinge Ekonomiese Bystand toegetree en sy industrialisering aan hierdie ekonomiese gemeenskap van Oosbloklande te danke gehad. Naas swaar nywerhede is ook masjienbou en die vervaardiging van elektronika en farmaseutiese produkte stelselmatig ontwikkel sodat hierdie sektore relatiewe sukses op Oos-Europese markte kon behaal.

Bulgaarse rekenaar-handelsmerke soos Pravetz, Izot, IMKO en ES EVM het rekenaars van Amerikaanse vervaardigers (veral Apple en IBM) as voorbeelde geneem om eie modelle te ontwerp wat ondanks hul laer gehalte in tot veertig persent van die Oos-Europese vraag na rekenaars voorsien het.

Ekonomiese krisis ná 1989

Die verbrokkeling van die Sowjetunie het Bulgarye in die vroeë 1990's van sy belangrikste handelsvennoot ontneem en sy ekonomie in 'n swaar krisis gedompel waarvan die land eers vanaf 2004 herstel het. Die goed ontwikkelde Bulgaarse rekenaarbedryf het heeltemal verdwyn. Die tydperk tussen 1989 en 1995 was deur krimpende reële inkomste en 'n laer lewenspeil vir die grootste deel van die bevolking gekenmerk. Bulgarye se sosiale en welvaartstelsel – waaronder sy staatsbeheerde gesondheidssorg en pensioenfonds – het grotendeels ineengestort.

Die destydse sosialistiese regering onder Sjan Widenof het eerder na die belange van Bulgarye se ou politieke elites omgesien en was uiteindelik nie in staat om die land se ekonomiese vraagstukke aan te pak nie. Vroeg in 1996 het die hoë publieke skuldlas die land in 'n nuwe krisis gedompel. Banke het ineengestort, terwyl Bulgarye sy buitelandse skuld begin wanbetaal het. Om aan die vereistes vir lenings deur die Wêreldbank en die Internasionale Monetêre Fonds (IMF) te voldoen, het die regering 'n program van ekonomiese herstrukturering van stapel gestuur. 134 staatsondernemings sou gesluit en buitelandse beleggings deur belastingvoordele aangewakker word.

Makro-ekonomiese ontwikkeling sedert 1997

Die makro-ekonomiese beleid van die Bulgaarse regering was sedertdien veral daarop gemik om stabiliteit en ekonomiese groei te handhaaf. Die lef (meervoud: lewa), Bulgarye se geldeenheid, is volgens die IMF se voorvereistes vir nuwe lenings in 1997 aan die Duitse Mark (in 'n 1:1-verhouding) en later aan die Euro (in 'n 1:1,9558-verhouding) gekoppel, en 'n lae inflasiekoers het die vertroue in die land herstel. Nogtans is die groot vraagstukke van die land soos korrupsie, die swak regstelsel en georganiseerde misdaad nog nie werklik aangespreek nie.

Die Bulgaarse ekonomie het tot in die jaar 2008 met jaarliks meer as ses persent gegroei, terwyl ook die land se finansiële konsolidering gevorder het. Die gemiddelde inkomste van Bulgare beloop tans 'n derde van die gemiddeld in die Europese Unie (EU), en Bulgarye sal nog baie jare benodig om hierdie agterstand in te haal. Die land bly sodoende die armste lidstaat in die EU.

Die banksektor en staatsfinansies het tydens die wêreldwye finansiële en ekonomiese krisis stabiel gebly. Die Bulgaarse regering het in Februarie 2009 met 'n aantal maatreëls op die globale krisis gereageer, waaronder die skepping van 50 000 nuwe werkgeleenthede, 'n bykomende beleggingsprogram van 700 miljoen lewa, subsidies ter waarde van 211 miljoen lef vir die landboubedryf, lenings ter waarde van 500 miljoen lewa wat aan klein en middelgroot ondernemings toegestaan is, beleggings van ses miljard lef in die energiebedryf, 'n staatswaarborg vir spaargeld van burgers met 'n maksimumwaarde van 100 000, 1,25 miljard lewa vir 'n verhoging van pensioene en 95 miljoen lewa vir sosiale welsyn. Die werkloosheidsyfer het in Junie 2012 sowat 11 persent beloop.

Ekonomiese sektore

Strand naby Djuni. Die vakansieoorde langs die Swart See is gewilde toeristebestemmings

Tot by die Tweede Wêreldoorlog was die landbou die belangrikste sektor van die Bulgaarse ekonomie, wat ook meer as 90 persent van die land se uitvoere opgelewer het. Die bewerkbare grond was oorwegend in die besit van meer as een miljoen klein plasies met 'n gemiddelde oppervlak van vier hektaar. Byna vier vyfdes van die beroepsbevolking het op hierdie klein boerderye gewerk, wat weens die gebrek aan landboumasjiene en ander uitrusting nie baie produktief was nie.

Die hoofsaaklike landbouprodukte is koring, mielies, gars, aartappels, rys, groente, vrugte, sonneblome, wyn, beet, katoen en tabak. Die Toendjavallei naby Karlowo en Kasanlak staan bekend vir sy kosbare roosolie, wat veral in die parfuumbedryf, in fynbakkerye en vir likeure benodig word.

Danksy verbeterde metodes, die meganisering en besproeiing is die landbou se opbrengste duidelik verhoog. Ook die veeteelt is gemoderniseer; veetelers spits hulle toe op varkens, pluimvee, beeste, skape en bye. Akkerbou en veeteelt vorm die basis van 'n veelsydige voedselbedryf, wat die plaaslike produkte verwerk.

Ná die oorlog is landbesit van meer as twintig hektaar herverdeel, en in 1947 is die mynbou, nywerhede, bankbedryf en groothandel genasionaliseer.

Die belangrikste grondstowwe is steen- en bruinkool, lood, sink, yster, koper, mangaan, aardgas en ru-olie. Die sekondêre sektor verwerk naas die landbouprodukte, waaronder voedsel en tabak, ook inheemse grondstowwe. Ander belangrike bedrywe is chemie, staalvervaardiging en metaalverwerking, masjienbou, tekstiele, glas- en porseleinvervaardiging en kragopwekking. Die hoofuitvoerprodukte is tekstiele, skoene, yster en staal, masjiene en toerusting en brandstowwe.

Die toerismebedryf is veral langs die kuslyn van die Swartsee goed ontwikkel en 'n belangrike bron van buitelandse valuta. Die landbou se bydrae tot die bruto binnelandse produk beloop tans 11,5 persent, terwyl die nywerheidsektor 30,1 persent en die dienstesektor 58,4 persent oplewer.

Buitelandse beleggings

'n Aantal multinasionale ondernemings het begin om in Bulgarye te belê. So het die Amerikaanse rekenaarreus Hewlett-Packard een van sy globale dienssentrums in Sofia geopen waar dienste aan klante uit Europa, die Midde-Ooste en Afrika voorsien word. Die Chinese motorvervaardiger Great Wall het 'n fabriek naby Lowetsj opgerig wat in 2011 ingewy is. Die Britse beleggingsfonds Quorus Ventures het 'n vervaardigingsaanleg vir elektriese motors in Stara Sagora gebou. Daarnaas produseer 'n aantal motorvervaardigers uit België, Duitsland, Turkye en Japan onderdele in Bulgarye.

Die Duitse groothandelsreus METRO was een van die eerste internasionale ondernemings wat in die Bulgaarse handelsbedryf begin belê het. Intussen het ook Duitse winkel- en supermarkkettings soos Penny, Lidl, Kaufland en dm Bulgaarse filiale gestig.

Kultuur

Musiek

Die harpspeleres Anna-Maria Ravnopolska-Dean

Die zurna of keëlhobo het sy oorsprong in Turkye

Koorsang het 'n lang tradisie in die musieklewe van Bulgarye. Die Staatskoor van Bulgarye het met sy eie kenmerkende styl internasionale bekendheid verwerf, terwyl ook ander kore soos die vrouekoor Angelite by gehore in die buiteland gewild geraak het.

Bulgarye se nasionale musiekinstrumente sluit die fluit kaval en die doedelsak gaida in. Die hoog gestemde Thrakiese gaida (djura gaida) word in die meeste landsdele gespeel, veral in die konteks van dansmusiek, terwyl die diep gestemde kaba gaida in die Rhodope-gebergte gebruik word om die dikwels treurige ballades te begelei.

Ander belangrike instrumente in die tradisionele Bulgaarse volksmusiek is die langhalsluit tambura, die viool gadulka, die tromme tapan (davul) en tarambuka (darbuka) en die blaasinstrument zurna.

Bekende Bulgaarse sangers sluit onder meer Ari Lesjnikof, wat vanaf 1928 tot by hulle ontbinding in die dertigerjare as tenoor deel uitgemaak het van die gewilde Duitse sanggroep Comedian Harmonists, en die operasanger Boris Christof, wat as een van die beste bassiste ter wêreld beskou word. Die Bulgaars-gebore mezzosopraan Wesselina Kassarowa tree dwarsoor die wêreld in operahuise op, terwyl Anna-Maria Ravnopolska-Dean haar as 'n internasionaal gewilde harpspeler bekwaam het.

Een van die opvallende kenmerke van die Bulgaarse volksmusiek is sy ritmiese veelsydigheid. Die gebruik van oneweredige mate (soos 5/8, 7/8 en 9/8) maak dit vir musici moeilik om hierdie musiek te bemeester. Fragmente van tradisionele Bulgaarse volksmusiek word nogtans deur musici dwarsoor die wêreld in verskillende musiekstyle gebruik.

Kookkuns

Banitsa, 'n pastei van geklitste eiers, wit kaas en bladerdeeg

Tarator is 'n koue sop wat onder meer van jogurt en komkommers gemaak word

Net soos die kookkuns in ander Balkanlande word ook Bulgarye se kulinêre tradisie deur Griekse, Turkse en Levantynse, maar ook Italiaanse, Mediterreense en Hongaarse invloede gekenmerk. Danksy die redelik warm klimaat word 'n groot verskeidenheid groentes, kruie en vrugte verbou, wat tot die veelsydigheid van die Bulgaarse kookkuns bydra.

Slaaie soos sopka salata (gemengde slaai met skaapmelkkaas) word gedurende elke maaltyd bedien, net soos die groot verskeidenheid suiwelprodukte, inheemse wyne en plaaslike alkoholiese dranke soos rakia (brandewyn), mastika (anyslikeur) en menta (pepermentlikeur). Koue en warm soppe soos tarator, wat onder meer van komkommers gemaak word, is steeds gewild.

Pasteie soos banitsa of moessaka (met maalvleis, eiers, aartappels en eiervrugte), bredies soos gjoevetsj (met vleis en groente), piperki palneni (met rys en maalvleisgevulde rissies), sjisjtsjeta (stukkies vleis wat op die spit gebraai word) en telesjko (kalfsvleis met groenboontjies, tamaties en sous) is bekende geregte.

Podkwassa (jogurt) is moontlik 'n Bulgaarse uitvinding, wat net soos melk, kwark (vars wit kaas) en kaas 'n groot rol in die plaaslike kookkuns speel. Ajrjan, met water vermengde jogurt, is 'n verfrissende drank.

Sport

Hristo Stoichkof in 2016

Grigor Dimitrof tydens die Italiaanse Ope in 2015

Bulgarye het deelgeneem aan die eerste moderne Olimpiese Somerspele 1896, toe dit deur die gimnas Charles Champaud verteenwoordig is. Sedertdien het Bulgaarse atlete al 55 goue, 90 silwer- en 85 bronsmedaljes gewen, waarmee hulle die 25ste plek in die algehele tabel beklee. Gewigoptel is 'n belangrike sportsoort in Bulgarye. Die afrigter Iwan Abadzhief het innovatiewe afrigtingsmetodes ontwikkel wat sedert die 1980's verskeie Bulgaarse wêreld- en Olimpiese kampioene in gewigoptel opgelewer het. Bulgaarse atlete het ook uitgeblink in stoei, boks, gimnastiek, vlugbal en tennis. Stefka Kostadinowa is tans die wêreldrekordhouer in hoogspring vir vroue met 2,09 m, wat sy tydens die Wêreldatletiekkampioenskap 1987 aangeteken het. Grigor Dimitrof is die eerste Bulgaarse tennisspeler onder die beste drie in die ATP-ranglys.

Sokker is by verre die gewildste sportsoort in die land. Die nasionale span se beste uitslag was die halfeindrondte tydens die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 1994, toe die span aangevoer is deur Hristo Stoichkof. Stoichkof is die suksesvolste Bulgaarse speler van alle tye; hy het die goue skoen en die goue bal ontvang en is in die 1990's as een van die bestes beskou, toe hy vir FC Barcelona gespeel het. CSKA en Lefski, albei gebaseer in Sofia, is die suksesvolste Bulgaarse sokkerklubs en hulle handhaaf 'n strawwe wedywering. Ludogorets is ook noemenswaardig, aangesien hulle in 'n tydperk van nege jaar van die plaaslike vierde afdeling na die UEFA Champions League 2014–15 se groepfase deurgedring het. In 2018 was hulle met hul 39 plek Bulgarye se beste klub in UEFA.

Rugby word ook in Bulgarye gespeel, maar die Bulgaarse nasionale rugbyspan kon tot dusver nog nie vir 'n rugbywêreldbekertoernooi kwalifiseer nie. Hulle ding in die Europese Rugbykampioenskap met ander opkomende rugbyspanne mee.

Bronnelys

Algemeen

• (en) "Bulgaria". Encyclopædia Britannica. Besoek op 6 Maart 2024.
• (en) "Bulgaria". Central Intelligence Agency. Besoek op 6 Maart 2024.

Eksterne skakels

• (en) Toerisme-inligting oor Bulgarye op Wikivoyage
• Essential History of Bulgaria in Seven Pages
• Guide to Bulgaria
• Bulgarian Photo Album
• Bulgaria – Panoramas & QTVR Geargiveer 14 Februarie 2007 op Wayback Machine