Immanuel Kant

Immanuel Kant

Immanuel Kant (* 22. April 1724 in Königsbarg; † 12. Februar 1804 ok dor) weer een vun de wichtigsten düütschen Philosophen. Sien Wark „Kritik der reinen Vernunft“ is en Dreihpunkt in de Geschicht vun de Philosophie un to glieke Tiet de Anfang vun de moderne Philosophie. In düt Wark geiht dat üm de Fraag, wat de Minsch mit sien Verstand överhaupt rutfinnen kann un wat nich (Kennistheorie). Man nich bloß mit so’n Saken hett he sik befaat, man ok mit de Fraag, wat de Minsch doon schall (Ethik). Dor hett he sien fundamentaal Wark „Kritik der praktischen Vernunft“ över utarbeit’. Bavenhen hett he sik in de „Kritik der Urteilskraft“ dormit ut’neen sett’, wie een dor över ordelen kann, wat schöön un passlich is (Ästhetik). Man ok mit siene Schriften över de Philosophie vun de Religion, vun dat Recht un vun de Historie hett he för de Philosophie en Licht upsteken un ganz nee Wegen wiest. Bit in dat 21. Johrhunnert warrt in de Gemarken vun de Philosophie över sien Gedanken un Ideen snackt.

Leven

Immanuel (in dat Doopregister heet he Emanuel) Kant weer dat veerte Kind vun den Riemermeester Johann Georg Kant (1683-1746) un den siene Fro Anna Regina, borene Reuter (1697- 1737). Alltohopen hett he acht Bröder un Süstern harrt, man bloß veer vun jem sünd groot wurrn. Na sien Vadder siene Siet stammt Kant vun en kuursche Familie af, de vun Lettland toeerst na Kantwaggen, denn na Kantweinen in Memelland utwannert weer. Kant siene Öllern hefft dat bannig mit den Pietismus harrt. Vunwegen dat siene Mudder sik dorachter klemmen dö, keem he 1732 as Schöler up dat Collegium Fridericianum. Dor hefft se em Wind vun achtern geven un dor konn he al 1740 mit dat Studeern in Königsbarg losleggen. Fröher is mol seggt wurrn, he weer toeerst för Theologie inschreven. Man in de Ünnerlagen vun de „Albertina“ is dor nix mehr över rut to finnen.. Kant hett sik bannig för de Naturwetenschoppen intresseert. He studeer unner annern Philosophie, klassische Naturwetenschoppen, Physik un Mathematik. Sien Perfesser för Logik un Metaphysik, dat weer Martin Knutzen, de hett em bekannt maakt mit dat, wat Leibniz un Newton lehrt harrn.

1746 hett Kant sien Schrift „Gedanken von der wahren Schätzung der lebendigen Kräfte“ rutgahn laten. Perfesser Knutzen hett düt Wark avers nich as Afslussarbeit gellen laten. Dorto keem noch, dat sien Vadder just storven weer. So hett Kant sien Studium eerst mol afbraken. He is ut Königsbarg weggahn un hett sien Geld as Huuslehrer verdeent. Toeerst weer he bit ca. 1750 bi den reformeerten Prediger Daniel Ernst Andersch in Judtschen bi Gumbinnen. Dor hannel sik dat bi um en Kolonie vun Swiezers, de tomeist Franzöösch snacken döen. 1748 is he dor in dat Karkenbook as Paat bi en Kindsdööp uptekent. As Beroop is dor „studiosus philosophiae“ angeven. Later weer he bit gegen 1753 Huuslehrer up dat Goot vun Major Bernhard Friedrich von Hülsen up Groß- Arnsdorf bi Mohrungen. Siene drüdde Stell hett he nich wiet af vun Königsbarg funnen up de Familie Keyserlingk ehr Slott Waldburg-Capustigall. Dör düsse Familie hett he ok Togang funnen to de „betern Lüde“ in Königsbarg.

Slott Waldburg-Capustigall

1754 güng Kant torüch na Königsbarg un fung wedder mit dat Studeern an. Perfesser Knutzen weer midderwielen al doot. Al 1755 hett Kant de „Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels“ an dat Licht kamen laten. Dat weer siene eerste wichtige Schrift. In datsülbige Johr keem noch de Habilitatschoon achterher: „Die ersten Grundsätze der metaphysischen Erkenntnis“. So is he 1755 Privatdozent in Königsbarg wurrn un hett glieks anfungen mit en ganze Masse vun Unnerricht. He geev Stunnen in Logik, Metaphysik, Anthropologie, Moralphilosophie, Natüürliche Theologie, Mathematik, Physik, Mechanik, Geographie, Pädagogik un Naturrecht.

To siene Vörlesungen sünd oorntlich Lüde hengahn. Johann Gottfried Herder höör 1762 – 64 bi em. Later besinne he sik up Kant as enen Philosophen un Humanisten, de sien Denken upweckt harr.

1759 hett he sik to’n eersten Mol dorachter klemmt, den Lehrstohl för Logik un Metaphysik intonehmen. Man dor is nix vun wurrn. Denn hefft se em 1762 den Lehrstohl för Dichtkunst (Poetik) anbaden. Den wull he avers nich annehmen. Vun 1766 bit 1772 hett he sien eerste richtige Arbeitsstell hadd as Ünnerbibliothekar an de Königliche Slottbibliotheek. He hett woll 1769 Gelegenheit hadd, in Erlangen to lehren un 1770 wünschen se sik in Jena, dat he dor henkeem. Man dor wull he nix vun weten. In datsülbige Johr 1770 kreeg he denn endlich de Stell as Perfesser för Logik un Metaphysik in Königsbarg. Dor harr he dat jummers up afsehn. Midderwielen weer he 46 Johre oolt.

Ok 1770 hett he noch mol en Dokterarbeit vörleggt, dat weern de „Formen und Gründe der Sinnes- und Verstandeswelt“. 1778 hett de dormols beröhmte Universität vun Halle em ropen: He scholl dor ok düütlich mehr Geld verdenen. De Kultusminister vun Zedlitz hett em extra beden, he scholl annehmen. Man Kant lehn af. 1786 un 1788 is he Rekter vun de Universität in Königsbarg ween. 1787 wurr he in de Berliner Akademie vun de Wetenschoppen upnahmen.

In de lesten 15 Johr vun sien Leven hett he jummers mehr Striet harrt mit de Zensurbehöörd. De preuß’sche König Frederik Willem II. harr an de Spitz vun düsse Behöörd den nee’en Kultusminister Johann Christoph vun Wöllner stellt. Kant lehr noch bit 1796, man he stünn unner de Order, he scholl sik siene Schriften över de Religion begeven. Dor stünnen nämlich Gedanken in to lesen, de mit de Bibel nich overeen to bringen weern, besunners deistische un soziniaansche Ansichten weern dor to höörn. Kant sien Fründ Johann Erich Biester, dat weer de Rutgever vun de Berlinische Monatsschrift, hett sik doröver bi’n König beklaagt, man de König wull vun düsse Klaag nix weten.

Kant sien Graffsteen neven den Königsbarger Dom

Faken warrt Kant henstellt as en stieven un afsunnerlichen Minschen, en Perfesser, wiet af vun de Welt un ehr Vergnögen, dreven vun sien Plicht, de bloß up siene Arbeit keek un elkeen Dag as en Klockwark afspulen dö. Man so weer dat nu doch nich. As Student weer he en goden Kaartspeeler, un mit Billardspelen hett he sik wat toverdeent to’n Studium. Wenn he mank de „Betern Lüde“ in Königsbarg weer, un dat weer he geern, denn kleih he sik torecht mit Kledaasch na de neeste Mood un he wurr allgemeen as en „galanten Fent“ ansehn.

He ünnerscheedt sik vun de Annern vunwegen, dat he wunnerlich veel leest harr un veel Döntjes vertellen kunn, de he med sienen drögen Humor vertell.

Herder is vun Kant upfoddert wurrn, he scholl man nich so veel över de Böker to bröden sitten. Un Johann Georg Hamann weer bange, Kant keem ja gor nich genug to’n Arbeiden, vunwegen dat he dör „en Küsel vun Klöönsnack un Tüdelee in’e Sellschop wegreten“ weer. Eerst as Kant över 40 Johre oolt weer un he mitkreeg, dat dat ut gesundheitliche Grünn nich mehr so güng mit siene Kräft, dor güng he bi un plaan siene Dage so regelmotig, as besunners Heinrich Heine dat rutstreken hett.

An’n Morgen Kloch 4.45 leet he sik vun sien Huusdener wecken mit de Woor: „Dat is Tiet!“. Klock 10 an’n Avend güng he na Bett. To’n Middageten hett he meist Frünnen inlaadt un pleeg de Geselligkeit. Bloß üm Philosophie scholl dat dor nich gahn. Jeden Dag möök he to desülvige Tiet sien Gang üm’n Pudding.

In Kultusminister Wöllner sien Edikt vun 1794 is Kant vörsmeten wurrn, he scholl „allerhand Hööft- un Grundlehren vun de Hillge Schrift un vun dat Christendom minnachtig maakt“ hebben.

Kant hett de meiste Tiet vun sien Leven in Königsbarg tobröcht. Dat weer dortomolen en Hannels- un Koopmannsstadt, de na de Welt hen open stünn. Dor is he 1804 mit meist 80 Johren storven. Sien Graff finnt sik an den Königsbarger Dom. An de Butensiet vun den Dom finnt sik sien Kenotaph.

Philosophie

Bi Kant füng dat Denken mit egen Gedanken an. „Sapere aude“!, meen he, dat heet: „wees nich bang un maak di dien egen Gedanken“! To allens, wat gellen dö, schollen de Lüde, so meen he, sik ehre egen Gedanken maken. Elkeen Minsch kann süms nadenken un schall dat ok doon. So steiht allens, „wat de Lüde seggt“ unner de Kritik vun dat egen Denken. Mit düssen Ansatz is Kant woll de wichtigste Philosoph in dat Tietöller vun de Opklärung in Düütschland.

Bi den Weg, den he mit siene Philosophie gahn is, warrt normolerwiese unnerscheden twuschen de „vörkritische“ un den „kritische“ Phaas. Wat he seggen dö, weer laatstens bi dat Rutgeven vun de „Kritik der reinen Vernunft“ af an ganz wat anners, as vördem. Noch bit in de 1760er Johren kann man seggen, dat Kant to den Ratschonalismus tohören dö, so as Leibniz un Wolff dat lehrt harrn.

In siene Dissertatschoon in dat Johr 1770 is dor en düütlichen Bröök to spören. Nun meen he, nich bloß de Verstand, man ok dat Ankieken is en Born för dat Begriepen. Dat güng ok üm dat Sehn un nich bloß üm dat Nadenken. Wenn een seggen dö, wat he mit sien Verstand begrepen hett, dat weer ok wat, wat ankeken weern kann, denn so weer dat Sliekeree. De Relatschoon twuschen dat, wat in den Verstand klaar to begriepen is un dat, wat in Würklichkeit dor is (un dorüm ok „ankeken“ weern kann), dor möss över nadacht weern. För veel Fragen, besunners in de ole Wetenschop vun de Metaphysik, bedüüd dat, dat över de Wohrheit un den Grund vun veel Sätz un Lehren ganz nee nadacht weern möss.

De Dissertatschoon un sien Roop an de Universität hefft denn eerst mol to de beröhmte Phaas vun dat Swiegen föhrt. In düsse Tiet hett he sien nee Theorie vun dat Begriepen rutarbeit’. Düsse Theorie is unner den Naam „Kritizismus“ bekannt wurrn. Noch hüdigendags warrt dor an wichtige Steden över snackt. Eerst na ölben Johr mit veel Mööh hett Kant siene Ideen denn in de „Kritik an der reinen Vernunft“ openboor maakt. Nadem he de Grundfraag na de Mööglichkeit vun dat Begriepen klaar stellt harr, konn Kant sik nu in dat Oller vun 60 Johren mit de Saken befaten, de för em an un for sik wichtig weern. Dat weern de Fragen vun de praktische Philosophie un vun de Ästhetik.

Vörkritische Tiet

Bit to siene Promotschoon 1755 arbeit Kant as Huuslehrer. In düsse Tiet verfaat he ok siene eersten Schriften, dormank de „Gedanken von der wahren Schätzung der lebendigen Kräfte“ vun 1746/1749 un siene „Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels“. In düt Book vun 1755 stellt he „na Newton siene Grundsätz“ en Theorie up, wo dat System vun de Planeten tostanne kamen is. Düsse Theorie kriggt den Naam „Theorie vun Kant un Laplace“. In datsülbige Johr promoveert he mit ene Arbeit över dat Füer („De Igne“) un he schrifft siene Habilitatschoon to’n Perfesser över „De eersten Grundsätz vun dat, wat een in de Metaphysik rutfinnen kann“ („Nova dilucidatio“).

Denn folgt en Reeg vun lüttje Schriften un 1762 kümmt „Der einzige mögliche Beweisgrund zu einer Demonstration des Daseins Gottes rut. Dor hannelt Kant in af, dat al Bewiesen, de bither to överleggt wurrn sünd dorför, dat dat Gott gifft, nix döögt. He snittjert dorbi nu an en egen Version vun den Ontoloogschen Gottsbewies ut dat Middelöller un meent, dat he süms dat beter henkriggt.

In de Johren, de nu kaamt, begrippt he jummers mehr, dat dat mit de Methoden vun de bitherige Metaphysik so nich mehr geiht. Dor kann een allerhand vun faten, wenn een sik Kant siene Schrift „Träume eines Geistersehers, erläutert durch Träume der Metaphysik dörlesen deit. Düt Book vun 1766 ünnerhöllt sien Leser mit en Kritik an de Gedanken vun den Spökenkieker un Philosophen Emanuel Swedenborg.

1770 lett he siene Schrift „De mundi sensibilis atque intelligibilis forma et principiis“ an dat Licht. Up Platt heet dat: „Över de Formen un Grundlagen vun de Welt, de een föhlen un verstahn kann“. Hier maakt he to’n eersten Mol een scharpen Unnerscheed twuschen dat sinnliche Begriepen vun de Saken, so, as se to sehn sünd (Phaenomena) un dat Begriepen vun de Saken dör den Verstand, so, as se an sik sünd (Noumena). Bavenhen begrippt he Ruum un Tiet as „schiere Ankieksels“ de to den Minschen tohören doot. Se gifft dat nich an sik, man se sünd nödig dormit allens, wat to sehn is, up’e Rege bröcht weern kann. Hier dükert al fröh twee Grundlagen vun siene latere kritische Philosophie up. Man in düsse Johren glöövt Kant noch, dat een de Saken, so, as de an sik sünd, mit den Verstand to faten kriegen kann. Bloß, wenn een seggen dö: „Ik hebb de Saak sehn, dorüm hebb ik ehr begrepen“ – un in Würklichkeit hett he ehr begrepen, weil he mit sien Verstand dorover nadacht hett, denn so weer dat Sliekeree (latiensch vitium subreptionis. An düsse Fragen denkt un fummelt Kant in de neegsten 10 Johren wieter rüm, ohn dat en wichtig Book dorbi rutkümmt (de „stummen Johre“). Man in düsse Johren suert denn doch de kritische Philosophie bi rut.

Kant siene veer Fragen

Kant hett sik veer Fragen stellt un versöcht, dor en Antwoort up to finnen:

1. Wat kann ik weten? – In siene Kennistheorie
2. Wat schall ik doon? – In siene Ethik
3. Wat draav ik hopen? – In siene Religionsphilosophie
4. Wat is de Minsch? – In siene Anthropologie

De Kritik vun de schiere Vernunft

As he 1781 de Kritik der reinen Vernunft]] rutgahn laten hett, dor harr siene Philosophie sik vun Grund up wannelt. Ehr een an de Fragen vun de Metaphysik rangahn konn, möss doch eerst mol fraagt weern, wie dat denn överhaupt mööglich ween scholl, Metaphysik as Wetenschop to bedrieven. In düt Book hannelt he de Kennis af, de a priori mööglich is, d. h., vör al empirische Insichten. He geiht dor in veer Afsnitten bi.

Toeerst schrifft he över dat, wat use Sinn a priori to faten kriegen kann, över de schieren Insichten vun Ruum un Tiet. Dor hett de Mathematik ehrn Grund in as apriorische Wetenschop. Bloß mit Hölp vun dat Denken „seht“ wi, wat dat mit Ruum un Tiet up sik hett. Anners könnt use Sinnen jem nich begriepen oder to faat kriegen.

De tweete Deel is de „transzendentale Logik“. Dor gifft he sik af mit de Kategorien. De Wohrheit vun düsse Kategorien hangt nich an use Insichten. Man se mütt bruukt weern för al Gegenstänn, wo wi mit to doon hefft. Kant meent, de Kategorien, dat weern man bloß Regeln, de nödig sünd, dormit allens, wat to sehn is, tohopen knütt weern kann. Düsse Kategorien sünd denn avers nich Utdruck för dat, wat „achter“ en Saak steken deit un könnt de Saken „an sik“ (Noumena) nich faten. Wenn een avers de Kategorien bruken deit, denn kümmt dor en System vun Grundsätz bi rut, up de een sik a priori verlaten kann. So en Grundsatz weer t.B., dat allens tosamenhangt, wat wi mit use Sinnen to faten kriegt. Dor kann denn de Philosophie worraftig allerhand över rutfinnen, wat denn de Grundlaag is för de Naturwetenschoppen.

De drüdde Deel nümmt sik nu de Metaphysik vör. Dat geiht gor nich anners, as dat de minschliche Verstand versöken deit, över de lesten Grenzen rut to gahn. Minschen wüllt begriepen un verstahn, wat dat mit dat „Unbedingte“ up sik hett un mit dat, wat „an sik“. Wenn nu de Verstand weten will, wo de Sinnen keen Insichten in hefft, denn vertüdelt un verheddert he sik. Wenn alleen de Verstand spekuleern deit, denn fehl, meent Kant, de Grundlaag för dat Oordeel, ob en Saak Wohrheit is oder nich. Eenfach rut: Wat een nich anfaten un nich sehn un nich höörn kann, ok anners noch rein gor nich beleevt hett, wo een bloß ummer över nadenken deit, dor kann nümms seggen, ob dat dat överhaupt gifft. Dat gellt nu, so meent Kant, besunners för allerhand Fragen vun de „schiere Ontologie“. De Bewiesen för en Seel, de nich starven kann, för de Unendlichkeit vun de Welt oder ok dorför, dat dat Gott gifft, weern in Würklichkeit gor keen Bewiesen. Dat weer bloß Spekulatschoon vun den Verstand, de amenne doch bloß Wedderwöör na sik trecken dö. Düsse Wedderwöör (Antinomien) weern nich uptolösen.

Een versteiht goot, dat Kant vunwegen düsse Ansichten faken ankeken wurrn is as de Philosoph, de mit de Theologie un mit de Metaphysik na al de Johrhunnerten en Enne maakt hett.

In den lesten Deel befaat sik Kant mit de Methodenlehr un sunnerlich mit de Moral. Düsse Moral sett sik nu up den Stohl vun de öllere Metaphysik.

Dat Book is 1827 vun den Vatikan up den Index vun verbadene Böker sett wurrn.

Kennistheorie

„Wat kann ik weten?“ An un for sik is Kant en Vertreder vun de School vun den Ratschonalismus. Allens weer amenne doch mit den Verstand alleen in to sehn. Eerst, as he sik mit den schottschen Philosophen David Hume befaten deit, waakt he up ut sien „dogmaatschen Slaap“, schrifft he later in siene Inföhren in de „Prolegomena“. He begrippt, dat Hume mit siene Kritik an den Ratschonalismus Recht hett. D. h., he begrippt: Dat is nich mööglich, to wohre Kennis to kamen bloß dör den schieren Verstand, ohn dat de Sinnen wat to faten kriegt. Up de annere Siet is he avers mit Hume sien Empirismus ok nich inverstahn. Wenn bi Hume bloß wohr ween kann, wat de Sinnen worraftig to faten kregen hefft, denn kann över en ganze Reeg vun wichtige Fragen rein gor nix seggt weern un denn gifft dat dor keen Antwoorden to. Amenne gifft dat överhaupt keen sekere Kennis un wi lannt al bi den Skeptizismus. Kant meent nu, dat konn ok nich angahn. Ganz ohn Insichten weer nu ok de schiere Vernunft nich. He seggt, dat geev nu up jeden Fall wecke syntheetsche Ordelen, vun de kann een a priori (bloß mit Hölp vun den Verstand, ohn sinnliche Insichten) weten, dat se richtig sünd. So’n Ordelen geev dat besunners in de klassische Physik un in de Mathematik. Dat 7 + 5= 12 stimmt, dat is a priori antonehmen. Man, dat weer doch nich af to strieden, meen Kant, Hume sien Skeptizismus, de harr bi em in sien Denken „doch en Funken slahn“. An düssen Funken, dor konn he nu doch en kennistheoreetsch „Licht ansteken“.

Dat apriorisch Kennis mööglich is, dat is för Kant vunwegen de Mathematik un de Physik wiss wohr. Man nu geiht he bi un överleggt: Up wat for’n Aart un Grundlaag is Kennis mööglich? Kant süms fraagt: „ -: Wat sünd de Bedingen vun de Mööglichkeit vun Kennis?

In sien „Kritik vun de schiere Vernunft (KsV)“ sett Kant sik ut’neen up de ene Siet mit de Philosophie vun den Ratschonalismus, up de annere Siet mit den Empirismus. Düsse beiden Ansichten stünnen in dat 18. Johrhunnert gegenanner. Ok de traditschonelle Metaphysik ünnersöcht Kant un ehre Konzepten un Modellen to’n Verklaren vun de Welt güntsiet vun use Insichten. Gegen de Lehr vun so’n Ratschonalisten as Christian Wolff un Alexander Gottlieb Baumgarten steiht, dat Kennis ohn sinnliche Insichten nich mööglich is. Gegen den Empirismus steiht, dat al sinnliche Insichten ohn Schick un Struktur blievt, wenn nich de Verstand bigeiht un dor Begrepen hento föögt un wenn desülvige Verstand nich mit Hölp vun Ordelen un Slüss en vernünftig System dorvun maken deit.

För Kant is dat de Schandaal vun de Philosophie, dat de Metaphysik bitherto jummers noch nich free is vun Striet. He hett sik vörnahmen, he wull ok in de Metaphysik bloß gellen laten, wat as Wetenschop ansehn weern kann. So weer dat in de Mathematik ja al vun Thales af an un in de Naturwetenschoppen vun Galilei af an. Dorto mutt he in de Metaphysik „dat Weten wegnehmen, dormit Platz to’n Gloven dor is“. D. h. he mutt klaar maken, dat allerhand Insichten vun de Metaphysik Insichten vun’n Gloven sünd un nich vun dat Weten. Dat gifft en Barg vun Ideen, de ehr Inholt güntsiet vun al Möglichkeiten vun den Verstand is, dor wat över to weten. So hett dat Weten sien Grenzen, dorachter fangt de Gloven an.

Kant seggt, Kennis keem dör „Ordelen“. In düsse Ordelen weert de empirschen Insichten vun de Sinnen tohopenknütt mit dat, wat de Verstand sik vörstellen deit (Synthesis). De Sinnen un de Verstand sünd de beiden eenzigen Borns vun al Kennis. Se hefft beide lieken Weert un hangt beide vun’nanner af. He meent: „Gedanken ohn Inholt sünd leddig, Insichten ohn Begreep sünd blind“.

Wo kaamt wi nu avers to empirsche Insichten? Kant schrifft dor in den Afsnitt över de Transzendentale Ästhetik över. Dat is de Lehr vun de Grundlagen vun allens, wat use Sinnen faten könnt. Up de ene Siet hefft wi en Sinn na buten hen. De gifft us Biller vun allens, wat wi seht, in’n Ruum. Up de annere Siet hefft wi en Sinn na binnen hen. De maakt, dat wi us allens, wat wi to sehn kriegt, in de Tiet vörstellt. Sunner Ruum un Tiet könnt use Sinnen nix to faten kriegen, vunwegen dat wi us keen Gegenstänn sunner Ruum un Tiet vörstellen könnt. Dorbi dröövt wi nich vergeten, dat use Sinnen „rezeptiv“ sünd. Dat heet, se weert „in Gang bröcht“ vun en Butenwelt, de nich in Begreep tohopenfaat weern kann. Düsse Butenwelt, de use Sinnen „affizeert“, nömmt Kant „dat Ding an sik sülvst“.

Nu kümmt Kant siene beröhmte kopernikaansche Wenn: Wi kriegt nich dat Ding an sik to faat, man bloß sien Utsehn oder dat Ding för us. Düt Utsehn kümmt avers tostanne vunwegen de verscheden Formen vun use Sinnen, so as de (a priori) al dor sünd. Anners rüm: Wi seht un begriept un verstaht nich, wat „würklich dor is“ (dat „Ding an sik“), man bloß dat, wat use Sinnen us wiest. Un dat is so to seggen de Indruck vun dat, wat würklich dor is up use subjektiven Sinnen. Beides kümmt tohopen.

Wi stellt us dat so vör: In de Butenwelt, dor gifft dat Saken, de weert vun use Sinnen upnahmen – se „affzeert“ dor use Sinnen bi. Wat use Sinnen nu upnehmt, dat kriegt se bloß as „Gegenstänn in’n Ruum“ to faat. Dat de Gegenstänn vun de Butenwelt „in’n Ruum“ sünd, dat geiht gor nich anners, man wi könnt jem nich „an sik“ to faten kriegen, man bloß „subjektiv“, dat heet „in’n Ruum“.

Wat also nu empiersch ankeken warrt, is ut verscheden Elementen tohopensett’. Kant nömmt dat Wohrnehmung. Ruum un ok Tiet weert nu bi dat, wat wi wohrnehmt (bi de Materie) hentoföögt vun use Sinnen. „An sik“, d. h. ohn keen Ruum un Tiet könnt wi nix kennen. Bi jede „Wohrnehmung“ bringt use Sinnen Ruum un Tiet sotoseggen mit. Vunwegen dat wi reinweg gor nix, wat wi wohrnehmt, ohn Ruum un ohn Tiet wohrnehmt, bedutt dat, dat all Kennis jummers afhängig is vun’n Subjekt. „Objektiv“ könnt wi rein gor nix wohrnehmen. Dat liggt, so meent Kant, avers nich an de Gegenstänn an sik, man bloß dor an, dat wi so dummerhaftig sünd. Rein gor nix könnt wi dor över weten, of dat, mal afsehn vun use Wohrnehmung, Ruum un Tiet in de Saken „an sik“ överhaupt gifft.

Wat wi wohrnehmt, maakt avers noch keene Begrepen ut. In den Afsnitt över de transzendentale Logik (de Lehr vun de Grundlagen vun dat Denken), seggt Kant, wat he sik dor to överleggt hett. De Begrepen sünd nich „an sik“ dor, man se kaamt ut den Verstand. He „maakt“ de Begrepen up’n Stutz dör de Kraft vun’n Inbillen. Dor gellt Regeln bi. Wenn dat klappen schall, denn so is, as Grundlaag vun all Denken, de transzendentale Sülvstbewusstsien nödig. De Dreihpunkt vun Kant siene Kennistheorie is dat schiere Bewusstsien, dat, ganz af vun allens, wat de Sinnen faat, süms denken deit. Düt „Ik denk“ kann een ok dat nömen, wat de Verstand sik süms toschrieven deit.

Ut düt Sülvstbewusstsien kaamt nu al schier Begrepen, de de Verstand upstellen deit. Düsse Begrepen heet bi Kant (un ok in de öllere Philosophiee) de Kategorien. Kant nömmt de Quantität, de Qualität, de Relatschoon un de Modalität de veer Funktschonen vun den Verstand, up de ehrn Grund de Kategorien anleggt weert.

Kant siene Kategorientafel

Quantität	Qualität	Relatschoon	Modalität
Eenheit	Würklichkeit	Substanz un Akzidens	Mööglichkeit
Veelheit	Negatschooon	Uursaak un Anslag	Existenz
Allheit	Limitatschooon	Inwarken hen un her	Nödigkeit

De Verstand geiht nu bi un knütt mit Hölp vun de Oordeelskraft allens tohopen, wat he wohrnahmen hett. He stellt so nömmte „Schemata“ up. Dor bruukt he de Kategorien för. En Schema is nu de Kraft vun’n Inbillen ehr allgemeen Verfahren, to en Begreep en Bild to kriegen. Bispeel: Ik seh up de Straat en Deert mit veer Been un begriep: Dat is en Teckel. Ik weet: en Teckel is en Hund, is en Söögdeert, is en Deert, is en lebennig Wesen. Schemata sünd also Allgemeenbegreep, de en Struktur rinbringt, in allens, wat wi kennen doot. Unner Umstänn faat so’n Schemata en Reeg vun Stopen üm. Up jeden Fall kaamt se nich vunwegen empiersch Ankieken tostanne, man se sünd „tohuse“ in den Verstand, hefft avers to kriegen mit de Wohrnehmung.

So hett Kant unnersöcht, wo dat mit de Kennis överhaupt vör sik geiht. Nu kummt de Fraag, wo he up af will: Könnt wi wat utseggen, wat klorstellen deit, dat de Metaphysik en Wetenschop is? Könnt wi so’n Utsagen, de to us Weten un use Kennis wat bistüürt, reinweg ut’n Verstand herkriegen? Kant stellt de Fraag so: „Sünd syntheetsche Kennissen a priori mööglich?“

Kant siene Antwoort is „Ja“. Vunwegen de Kategorien schafft wi dat un winnt Kennissen a priori. So sünd unner den Begreep vun de Relatschoon düsse Kategorien tohopenfaat: Substanz, Kausalität un Inwarken hen un her. Wenn wi nu dat Bispeel vun de Kausalität nehmt, denn so könnt wi sehn: In use Wohrnehmung kriegt wi twee Phänomenen to faat, de een up dat annere folgt. Dat de tohopenhöörn doot as Oorsaak un Anslag, dat könnt wi avers nich wohrnehmen, dat mütt wi us denken. Kausalität kriegt wi also mit us Denken to faat un twaars ganz allgemeen un ohn Utnahm. Wi verstaht Oorsaak un Anslag (Kausalität) as en vun de Grundlagen vun de Natuur. Man wi verstaht de bloß, vunwegen dat wi jem „rindenken“ doot in dat, wat wi seht un wat use Sinnen us wiest. Man Kant stellt sik glieks gegen de Ratschonalisten un maakt kloor, dat Kategorien ohn Wohrnehmung un ohn dat, wat de Sinnen upnehmen könnt, schiere Formen sünd. Dor meent he mit: Se sünd leddig un bruukt de Wohrnehmung ut de Empirie. Hier staht wi an de Grenz vun use Kennis.

Man wo kaamt denn nu de Theorien vun de Metaphysik vun her? Dat is en Fraag vun de Vernunft. Vernunft is de Deel vun den Verstand, de ut Begrepen un Ordelen siene Slüss trecken deit. In de Vernunft is dat nu anleggt, dat se jummers wieter rutgahn will mit dat Verstahn un mit de Kennis. Amenne versöcht se noch, dat „Afsolute“ to verstahn un dat, wo dat nix mehr achter gifft. Man wenn se dor mit togange is, denn hett se de Kennis al verlaten, de up den Grund vun Sinn un Verstand steiht. Denn flüggt se al rüm in dat Riek vun de Spekulatschoon. Ohn Utnahm kümmt se dor denn bi up de dree transzendentalen Ideen vun Unstarvlichkeit (Seel), Freeheit (Universum) un Unendlichkeit (Gott). In siene Dialektik wiest Kant nu, dat en Minsch nich bewiesen kann, ob dat düsse groten Ideen in Würklichkeit överhaupt gifft oder nich.

Ethik

De „Kritik vun de schiere Vernunft“ warrt man bloß trüchhöllern upnahmen. Un bavenhen sütt dat so ut, as wenn se faken ganz verkehrt verstahn warrt. Dorüm hett Kant 1783 siene Prolegomena rutgahn laten. Se schöllt inföhren in siene kritische Philosophie up en Aart, de elk un een verstahn kann. 1785 bringt he denn de Grundlegung zur Metaphysik der Sitten rut. In de Kritik vun de schiere Vernunft harr he siene Ethik in de lesten Kapitels bloß even andüüdt, man nu befaat he sik dor gründlich mit. As Grundlaag vun de Ethik stellt he hier den Kategoorschen Imperativ up. Un de Idee vun de Freeheit kriggt nu ehr Recht un warrt vörutsett’ vör all praktische Vernunft. In siene eerste Kritik harr he ehr för de theoreetsche Vernunft nich bewiesen konnt. Kant befaat sik nu ok wedder mit Fragen vun de Naturphilosophie un 1786 gifft he de Metaphysischen Anfangsgründe der Naturwissenschaft rut. Dor kriggt Newton siene Physik en Grund in de kritischen Grundsätz. Kant wiest so, up wat vun Aart genau de Transzendentalphilosophie bruukt weern kann.

He geiht denn noch mol an siene Kritik vun de schiere Vernunft ran un nümmt sik enkelte Stücken noch mol vör för de tweete Uplaag. De kümmt 1787 rut. 1788 is dat denn so wiet un de Kritik vun de praktische Vernunft kümmt an dat Licht. Dor hett he sik den Ansatz vun de „Grundlegung der Sitten“ noch mol vörnahmen un de ehre Moralphilosophie verklaart un utarbeit’.

1793 folgt de Kritik vun de Kraft to’n Ordelen. In dat Vörwoort maakt Kant stolt kunnig, dat he nu fardig is mit siene Kritiken un dat he nu „gau mit de Doktrin (Lehr) anfangen“ will. He hett sik also vörnahmen, sik up’n Mors to setten un en Transzendentalphilosophie ut to arbeiden. Toeerst kümmt avers noch De Religion binnen de Grenzen vun de blote Vernunft (1793). Dor ünnersöcht Kant, wo veel Vernunft denn bi de Religion bi is, un he verklaart noch fudder, wo he sik dat vörstellen deit mit en Vernunftreligion. De schall sik besunners mit Moral un mit dat praktische Doon befaten. So harr he dat al in de Postulatenlehr in siene tweede un drüdde Kritik ut’neenleggt. 1797 kümmt denn de eerste Deel vun dat System rut, dat is de „Metaphysik vun de Seden“.

Mit sien Naturphilosophie is he nich mehr to Enne kamen. As he noch bi de „Metaphysik vun de Seden“ bi weer, füng he al an mit en „Übergang von den metaphysischen Anfangsgründen zur Physik“ (Övergang vun de metaphysischen Anfäng na de Physik hen). Dor hett he an rümfummelt, bit he 1804 storven is. Kant siene Manuskripten wiest, dat he ok as en olen Mann dor noch Lust to harr un dat ok henkregen hett, mit siene kritische Philosophie in Swung to blieven.

De Fraag: „Wat schall ik doon?“ is de Grundlaag vun Kant siene ganze Ethik. Man en Antwoort weer eerst mööglich, nadem Kant in de „Kritik vun de schiere Vernunft“ sik de Kennistheorie oorntlich vörnahmen harr. Dor harr he en theoreetsch Fundament för de praktische Philosophie mit leggt. Un dor güng he nu up dal.

Nu unnersöcht he toeerst mol in de „Grundlaag för en Metaphysik vun de Seden“, unner wat för Umstänn dat överhaupt mööglich is, dat utseggt warrt, wat Minschen doon schöllt. In de Kritik vun de praktische Vernunft hett he dor noch mehr to seggt. He meent: Bloß de schiere Vernunft kann dor en Antwoort up finnen. Na den so nömmten Gesunnen Minschenverstand, oder na de Religion oder na „dat, wat begäng is“ (de empiersche Praxis) woll he gor nich utkieken bi düsse Fraag. Wat Kant to de Ethik seggt, dreiht sik üm düsse dree Grundstoffen: Dat sittlich Gode, den Fre’en Willen un den Kategoorschen Imperativ. Kant meent, to de Vernunft, dor höört ok Sittlichkeit (Anstännigkeit) to. Dat is de Deel vun de Vernunft, de sik mit dat praktische Doon befaten deit. A priori is de bi jeden Minschen to finnen.

De Minsch, so meent Kant, is en „intelligibel“ Wesen. Wat versteiht he dor nu unner? Nu, he seggt, de Minsch kann mit siene Vernunft denken un besluten, ohn dat de Sinnen em dor twuschenkaamt un ohn dat he sik vun Drift un Jieper dorvun afbringen lett. Al Wesen, de en Vernunft hefft, un dormank de Minsch, könnt sülvst bestimmen un mütt sik nix seggen laten. Se sünd autonom un nich heteronom:

Mit Hölp vun den Willen kann alleen utwählt weern, wat na dat Ordeel vun de Vernunft goot is, egolweg, wat een geern hebben müch.

Dor meent he mit, dat dat Subjekt dat Seggen hett bi de Ethik. Kant maakt sik dor nix vör un weet, dat weer en Idealtostand, wat he mit de Minschen ehre Sittlichkeit foddern deit. Keeneen kann dat jummers schaffen. Man he meent doch, dat elk een Minsch bi sik süms weten deit, wat Sittlichkeit is un wat he na dat Gesett vun de Sittlichkeit doon scholl. De sülvstännige Willen (vun de Vernunft) befehlt, dat Gode to doon. Just vun de Vernunft her is den Minschen de Plicht upleggt, na dat Gebot vun de Sittlichkeit (Anstännigkeit) to leven.

Jeedeen kennt den Kategoorschen Imperativ:

„[…] handle nur nach derjenigen Maxime, durch die du zugleich wollen kannst, daß sie ein allgemeines Gesetz werde.

„Legg bi allens, wat du maakst, bloß de Maxime togrunne, de di as allgemeen Gesett to dögen dücht“.

(Immanuel Kant: AA IV, 421)

He faat dat ok mol anners na de Siet vun de Naturgesetten hen:

„[…] handle so, als ob die Maxime deiner Handlung durch deinen Willen zum allgemeinen Naturgesetze werden sollte.“

„Maak allens so, as wenn de Maxime vun dien Doon dör dien Willen to en Naturgesett weern scholl.“

(Immanuel Kant: AA IV, 421)

Literatur

För’n Anfang

• Jean Grondin: Kant zur Einführung. 3. Uplaag Junius, Hamborg 2004, ISBN 3-88506-363-8
• Otfried Höffe: Immanuel Kant. 7. Upl. Beck, München 2007, ISBN 3-406-45977-3
• Roger Scruton: Kant. Panorama-Verlag, Wiesbaden 2004, ISBN 3-926642-43-2

Biographien

• Steffen Dietzsch: Immanuel Kant. Eine Biographie. Reclam, Leipzig 2004, ISBN 3-379-00806-0
• Manfred Geier: Kants Welt. Eine Biografie. Rowohlt, Reinbek 2005 ISBN 3-499-61365-4
• Arsenij Gulyga: Immanuel Kant. Suhrkamp, Frankfort/M. 2004, ISBN 3-518-45568-0
• Manfred Kühn: Kant. Eine Biographie. Beck, München 2004, ISBN 3-406-50918-5
• Mortensen, Hans und Gertrud: Kants väterliche Ahnen und ihre Umwelt, Reed vun 1952 in dat Jahrbook vun de Albertus-Universität to Königsbarg / Pr., Holzner- Verlag Kitzingen/ Main 1953 Bd. 3
• Uwe Schultz: Immanuel Kant in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. Neeuplaag, wieter maakt, Rowohlt, Reinbek 2003, ISBN 3-499-50659-9

Allgemeen

• Josef Bohatec: Die Religionsphilosophie Kants in der Religion innerhalb der Grenzen der blossen Vernunft mit besonderer Berücksichtigung ihrer theologisch-dogmatischen Quellen. Olms, Hildesheim 1966 (Reproduktschoon vun de Utgave Hamborg 1938)
• Orlando Budelacci: Kants Friedensprogramm. Das politische Denken im Kontext der praktischen Philosophie. Athena Verlag, Oberhausen 2003, ISBN 3-89896-137-0
• Ernst Cassirer: Kants Leben und Lehre (Gesammelte Werke; 8). Meiner, Hamburg 2001, ISBN 3-7873-1408-3 (Repr. V. d. Upl. Berlin 1921)
• Volker Gerhardt: Immanuel Kant. Vernunft und Leben (UB; 18235). Reclam, Stuttgart 2002, ISBN 3-15-018235-2
• Dietmar Heidemann, Kristina Engelhard (Hrsg.): Warum Kant heute? Systematische Bedeutung und Rezeption seiner Philosophie in der Gegenwart. De Gruyter, Berlin 204, ISBN 3-11-017477-4
• Johannes Heinrichs, Das Geheimnis der Kategorien, Die Entschlüsselung von Kants zentralem Lehrstück. MAAS, Berlin 2004, ISBN 3-929010-94-1
• Otfried Höffe (Hrsg.): Immanuel Kant, Kritik der praktischen Vernunft. Akademie-Verlag, Berlin 2002, ISBN 3-05-003576-5
• Otfried Höffe: Königliche Völker. Zu Kants kosmopolitischer Rechts- und Friedenstheorie. Suhrkamp, Frankfort/M. 2001, ISBN 3-518-29119-X
• Otfried Höffe: Kants Kritik der reinen Vernunft, Die Grundlegung der modernen Philosophie, Verlag C.H. Beck oHG, München 2003, ISBN 3-406-50919-3
• Dieter Hüning, Burkhard Tuschling (Hrsg.): Recht, Staat und Völkerrecht bei Immanuel Kant. Marburger Tagung zu Kants „Metaphysischen Anfangsgründen der Rechtslehre“. Duncker & Humblot, Berlin 1998, ISBN 3-428-09602-9
• Karl Jaspers: Kant. Leben, Werke, Wirkung. 2. Upl. Piper, München 1985, ISBN 3-492-00424-5
• Darius Koriako: Kants Philosophie der Mathematik, Grundlagen-Voraussetzungen-Probleme, Felix Meiner Verlag, Hamborg 1999, ISBN 3-7873-1429-6
• Günter Lottes/Uwe Steiner (Hrsg.): Immanuel Kant. German Professor and World-Philosopher. Deutscher Professor und Weltphilosoph. Wehrhahn, Hannober 2007, ISBN 978-3-86525-214-2
• Desiré Nolen: Die Lehrer Kants, Ut dat Franzöösche vun Klaus H. Fischer, Wissenschaftlicher Verlag, Schutterwald/Baden 2005, ISBN 978-3-928640-80-0
• Walter Patt: Kants Kritik der Praktischen Vernunft. Eine Einführung. 2. Upl., wieter maakt, Turnshare, London 2005, ISBN 1-903343-78-X
• Günther Patzig: Wie sind synthetische Urteile a priori möglich? In: Josef Speck (Hrsg.): Grundprobleme der großen Philosophen. Philosophie der Neuzeit II. Vandenhoeck & Ruprecht, Chöttingen 1988, ISBN 3-525-03306-0
• Giovanni Sala: Kants „Kritik der Praktischen Vernunft“. Ein Kommentar. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2004, ISBN 3-534-15741-9
• Dieter Sturma, Karl Ameriks (Hrsg.): Kants Ethik. Mentis Verlag, Patterbuorn 2004, ISBN 3-89785-308-6
• Karl Vorländer: Immanuel Kant. Der Mann und das Werk. Fournier, Wiesbaden 2003, ISBN 3-932412-18-4 (Repr. V. d. Utgave Leipzig 1924)online

Kritik

• Gottlob Ernst Schulze: Aenesidemus oder über die Fundamente die von dem Herrn Professor Reinhold in Jena gelieferten Elementar-Philosophie. Meiner, Hamborg 1996, ISBN 3-7873-1280-3 (Repr. v. d. Utg. Jena 1792; geiht an un for sik gegen Rheinhold sien Vernunftkritik, man just so gegen Kant siene)
• Arthur Schopenhauer: Die Welt als Wille und Vorstellung, Voltmedia, Patterbuorn 2005, ISBN 3-938478-71-3 (kiek: „Erster Band. Anhang. Kritik der Kantischen Philosophie“)

Hölpsmiddel

• Rudolf Eisler: Kant-Lexikon. Nachschlagewerk zu Kants sämtlichen Schriften, Briefen und handschriftlichem Nachlaß. Olms, Hillmessen 1984, ISBN 3-487-00744-4 (Repr. v. d. Utg. Berlin 1930) (ok online)
• Gerd Irrlitz: Kant-Handbuch. Leben und Werk. Metzler, Stuttgart 2002, ISBN 3-476-01234-4

Weblenks

Bi’n Wikiborn gifft dat Originalschriften över dat Thema oder vun den Schriever: Immanuel Kant.

Op Wikiquote gifft dat Zitaten to, över oder vun „Immanuel Kant“ (hoochdüütsch).

Immanuel Kant. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

Primärtexten

• Kant-Informationssystem: Al Warken un Breven in’n ganzen Text – Vun dat „Institut für Kommunikationsforschung und Phonetik und der Abteilung Kantforschung des Philosophischen Seminars der Universität Bonn“
• Kant ut Originalborns (u. a. „Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung?“ in Originaltext)
• Zum ewigen Frieden (Eersttext) (1795)
• Över Pädagogik (1803)
• Kant siene Schriften, tohopensammelt Dokumentatschoon vun de Akademie vun de Wetenschoppen Berlin-Brannenborg

Sekundärtexten

Allgemeen

• Immanuel Kant – Leven un Warken, Tietgenoten un Tietgeschicht, dorto Billergalerie, Zitaten un Lenks, de noch wieter föhrt
• Paul Guyer: Kant, Immanuel, in E. Craig (Hg.): Routledge Encyclopedia of Philosophy, London 1998.
• Immanuel Kant (korten Togang to Kant up Engelsch)

Sünnerliche Saken

• Benjamin Jörissen: Anthropologische Hinsichten, pragmatische Absichten. Kant und die ›Chicago School‹ (pdf)

Linksammlungen/Archiven/Forschungsstellen

• Kant-Forschungsstell vun de Universität Mainz
• Marborger Kantarchiv
• Kant up de Philosophie-Sieten (düütsch)
• Kant on the Web (engelsch)

Multimediadateien

• Feernsehsendung in fiev Delen as Inföhren in Kant siene Philosophie Online RealVideo bi br-alpha (5*15 Minuten)