Planta (bostg)

Tigl

Sco planta – en il senn da bostg, planta da lain – designesch’ins ina planta lignifitgada che consista d’ina ragisch, d’in bist aut e d’ina curuna cun feglia. Sche betg numnà autramain, vegn il term ‹planta› (che stat er per il reginavel da las plantas en sia totalitad) duvrà qua en quest senn.

Definiziun e derasaziun taxonomica

Plantas pon crescher sut cundiziuns fitg differentas (Namibia)

La botanica definescha plantas sco plantas da sem perennas che daventan lainusas e ch’èn segnadas d’in’axa da chatsch principala, da la quala la grossezza s’augmenta tras creschientscha secundara. Tras questas caracteristicas sa differenziescha ina planta da chaglias, feleschs, palmas e d’autras plantas che lignifitgeschan/daventan lainusas. En cumparegliaziun cun lur antecessurs entaifer l’evoluziun dispona la gronda part da las plantas ultra da quai d’organs da feglia bundant pli differenziads che creschan sin chatschs laterals (chatschs lungs e chatschs curts) diromads fermamain. Il bist, la roma e las frastgas (romins) sa prolungheschan mintg’onn cun agid da brumbels finals e brumbels laterals, lignifitgeschan ed augmentan cuntinuadamain lur circumferenza. Ina caracteristica che differenziescha plantas da chaglias è il fatg ch’ils brumbels finals domineschan tar las plantas sur ils brumbels laterals, uschia ch’i sa furma in chatsch principal dominant.

Furmas da vita cun caracteristicas da planta – en il senn da bostg, planta da lain – cumparan entaifer il reginavel da las plantas en differentas gruppas: Plantas ‹per propi› furman d’ina vart las plantas da feglia entaifer ils angiosperms, da l’autra vart ils gimnosperms en furma da planta, als quals appartegnan las coniferas, ma er il ginkgo e numerus represchentants dals angiosperms plimads (Cycadophytina). Bain la planta la pli particulara furma Welwitschia mirabilis, ina spezia che crescha en la Namibia, da la quala il bist resta en la terra. Daspera pon er las palmas ed ina part dals feleschs sviluppar furma da planta; questas gruppas na disponan però da nagin lain per propi (xilem secundar) e na vegnan perquai betg attribuidas a las plantas da lain. En ina posiziun speziala sa chatta il gener Dracaena: Quel tutga bain tar las monocotiledonas, è però segnà – quai ch’è atipic per questa gruppa – d’in augment secundar cuntinuant da la grossezza.

Furmas cun caracter da planta da lain cumparan surtut en radund 50 famiglias da plantas superiuras. Percunter manca questa furma tar algas, mistgels, Liliaceae, Iridaceae, Hydrocharitaceae, orchideas, Chenopodiaceae, Primulaceae e per il pli er tar Convolvulaceae, Campanulaceae, Cucurbitaceae, Umbelliferae, Saxifragaceae, Papaveraceae, Ranunculaceae u Caryophyllaceae.

Entaifer ils gimnosperms cumparan plantas da lain d’ina vart en furma da la spezia ginkgo, da l’autra vart en la gruppa da las plantas da guglias u coniferas. Entaifer questas ultimas domineschan surtut las spezias ch’appartegnan a l’urden Pinales cun las famiglias Pinaceae (pigns, tieus, aviezs, douglasias, lareschs), Cupressaceae (cipressas, tuias, ginaiver, plantas gigantescas), Podocarpaceae, Araucariaceae, Taxaceae (taischs) e Cephalotaxaceae.

Bleras differentas spezias da plantas datti però er entaifer ils angiosperms. Las differentas sutclassas han sviluppà qua differents tips da plantas da feglia. Tar ils pli impurtants tutgan Fagaceae (faus, ruvers, chastagners), Betulaceae (badugns, ogns), Juglandaceae (nuschers), Ulmaceae (ulms) e Moraceae (murers). A las rosidas appartegnan ils tigls or da la famiglia Malvaceae, la pumera or da la famiglia Rosaceae sco er las leguminosas (Fabales) cun fitg bleras spezias, surtut tropicas. En questa gruppa tutgan er ils geners dals palissanders e da las robinias. Da muntada economica èn en pli la famiglia da las Dipterocarpaceae sco er las Meliaceae, a las qualas appartegnan tranter auter las plantas da mahagoni.

Las caracteristicas da las plantas

Areguard lur statura (morfologia) èn las plantas da lain segnadas d’ina gronda variaziun. Cun la noziun ‹planta› vegn associada la construcziun da las ragischs, dal bist e da la curuna. Tar ils feleschs en furma da planta e la gronda part da las palmas èn percunter be avant maun simpels bists che na portan nagina roma, mabain feglia, savens plimada, ordinada en furma da tschof. Plinavant n’enconuschan feleschs e palmas – sco monocotiledonas – nagin augment secundar da la grossezza e na furman perquai naginas plantas da lain per propi.

Creschientscha

Bist d’ina planta

Tar las plantas per propi sa sviluppa il bist successivamain d’in scherm, e quai tras creschientscha en lunghezza e creschientscha secundara en grossezza. Tras il brumbel final che sa renovescha cuntinuadamain, sa sviluppa il chatsch ad aut e daventa in bist che tanscha fin il piz da la curuna. Substanzas da creschientscha (auxins) che vegnan furmadas en il brumbel final suppriman l’activitad en ils brumbels laterals. Tar bleras spezias da plantas lascha questa dominanza dal chatsch principal suenter en la vegliadetgna ed i sa furma ina tipica curuna da planta da feglia diromada fermamain.

Tar autras spezias sco fau u charpin surpiglia in brumbel lateral la direcziun; tar talas plantas sa sviluppa uschia in’‹axa apparenta› ordinada a dretg si. En l’ulteriur decurs tschessa la dominanza dal brumbel directiv e d’auters brumbels laterals sa sviluppa roma pli ferma che furma la finala ina curuna. Quai succeda savens pli baud che tar plantas che s’orienteschan en lur creschientscha tenor in brumbel final.

Tar chaglias percunter manca la dominanza d’in brumbel principal u lateral; enstagl sa sviluppa nà dal terren cun agid da numerus chatschs laterals ina fisionomia diromada fermamain.

Durant la perioda da vegetaziun sa furma mintgamai vi da las axas da creschientscha in ulteriur segment (chatsch annual), dal qual il cumenzament resta visibel sur lung temp. In ulteriur chatsch suenter la perioda da vegetaziun numn’ins chatsch da son Gion. Spezias tropicas chatschan per ordinari pliras giadas ad onn.

Vegliadetgna

La vegliadetgna d’in rom sa lascha eruir a basa dals chatschs annuals e dal grad da diromaziun. Questa determinaziun da la vegliadetgna è però nunprecisa, damai che numerusas spezias (p.ex. pign u aviez) e plantas pli veglias sviluppan, tras brumbels ‹che dorman›, chatschs supplementars che servan a renovar la curuna, a remplazzar roma veglia u er sco reacziun sin stress (naiv, insects e.a.).

Plantas pon cuntanscher ina vegliadetgna da plirs 100 onns, en tscherts cas schizunt da plirs millis onns. Sco pli veglia planta dal mund (situaziun dal 2008) vala il pign Old Tjikko en il parc naziunal Fulufjället, situà en la part centrala da la Svezia. En tut èn enconuschents var 20 pigns, dals quals la vegliadetgna surpassa 8000 onns. Il pign po pia vegnir radund duas giadas uschè vegl sco il tieu american che valeva fin qua cun 4000 fin 5000 onns sco planta cun la pli auta vegliadetgna. Las pli veglias plantas da l’Europa Centrala, da las qualas la vegliadetgna è cumprovada, han ina vegliadetgna da radund 600 fin 700 onns.

Crescha la planta sut cundiziuns climaticas che sa midan en il decurs da l’onn, sa furma durant la perioda da vegetaziun in rintg annual. Cun agid da quests rintgs sa laschan leger giu la vegliadetgna da la planta e las cundiziuns sut las qualas quella è creschida. La dendrocronologia sa serva da quai per datar lain vegl e per reconstruir il clima d’ina regiun, e quai sur in spazi da temp da plirs millis onns.

Da l’autra vart po la creschientscha specifica da las plantas da lain esser colliada cun donns che pon pertutgar plantas giuvnas (p.ex. rusignadas da selvaschina) u er plantas pli grondas (chametg, vent, naiv). Ulteriurs privels furman schelira, infestaziuns d’insects ubain infecziuns da bulieus.

Construcziun dal bist

Tagl traversal tras il bist d’in tieu

Cun far in tagl traversal tras in bist vegnan visiblas differentas zonas da quel. Amez sa chatta il lain da cor mort, enturn quel il lain alv che serva sco conduct e magasin. Tar bleras spezias (p.ex. ruver, taisch, robinia) sa differenziescha la colur dal lain da cor cleramain da quella dal lain alv; tar autras (p.ex. il pign) n’è quai percunter betg il cas.

La stresa exteriura furma la scorsa. Quella sa cumpona da la rasada da bast che transporta substanzas nutritivas schliadas en l’aua e da la scorsa sco tala che protegia il bist d’influenzas exteriuras (radiaziun ultravioletta, chalur, donns mecanics u biotics).

Tranter la rasada da bast ed il lain sa chatta il cambium. Questa stresa furma tras creschientscha en ladezza vers anen lain (xilem) e vers anora bast (folem). La structura lainusa resulta dal process da magasinar lignin en la membrana cellulara. Tras quai daventan las cellas airias e sviluppan in tessì permanent cumpact e ferm. L’augment secundar da la grossezza, la lingificaziun da la membrana cellulara e la multiplicaziun tras sems han furmà en blers bioms da la terra in avantatg envers autras plantas, uschia ch’igl èn sa sviluppads vasts guauds. Excepziuns furman ils deserts, las tundras arcticas e las steppas a l’intern dals continents.

Il cambium, che sa cumpona da cellas ritgas da suc che sa dividan permanentamain, furma pia er il lieu nua ch’ha lieu l’augment secundar da la grossezza. Qua sa furman oramai ils rintgs annuals, e quai tant tar il bist, sco er tar tut la roma e las ragischs.

Ragischs

Er areguard la furmaziun da las ragischs sa differenzieschan las plantas tranter pèr. Sper las determinaziuns geneticas vegn l’intensitad e la moda da sviluppar las ragischs influenzada dal basegn da fixar la planta en la terra e da proveder la planta cun aua e substanzas nutritivas, pia da facturs che pon sa differenziar vaira ferm d’in lieu a l’auter.

Areguard la furma dal tschep vegn distinguì tranter ragisch a pal (u ragisch verticala), ragisch pauc profunda e ragisch en furma da cor (vul dir cun pliras ragischs da differenta fermezza vi dal tschep). Tar la ragisch a pal crescha la ragisch principala a moda verticala en il terren, quai ch’è surtut caracteristic per il ruver. Sin terrens pauc profunds resp. sche la planta frunta sin grip ni aua sutterrana, alura sa furma savens ina structura da ragischs pauc profundas. Terrens sitgs promovan la furmaziun d’ina ragisch a pal. Per lunschor la gronda massa da las ragischs d’ina planta na furman però betg las parts da las ragischs ch’èn daventadas lainusas, mabain il sistem da ragischs finas che vivan en simbiosa cun ina micoriza (micels da bulieus): Las plantas retiran dals bulieus minerals sco fosfor, entant che quels retschaivan da las plantas ils products d’idrats carbonics che servan a la fotosintesa. Ils bulieus pon colliar pliras plantas ina cun l’autra ed i sa furma uschia ina rait che stgomia substanzas alimentaras e signals. La massa totala da las ragischs n’è savens betg main gronda che quella da las parts da la planta situadas sur la terra.

Plantas pli veglias sviluppan stedi uschenumnadas ragischs adventivas, vul dir ragischs giuvnas che remplazzan las ragischs veglias, daventadas ineffizientas. E d’intginas spezias da plantas pon sa sviluppar da ragischs che sa chattan datiers da la surfatscha fadetgnas da la ragisch sco furma da multiplicaziun vegetativa. Surtut en lieus abitads pon donns vi da las ragischs (p.ex. tras lavurs da construcziun) avair per consequenza che bulieus che destrueschan il lain penetreschan en la planta; quai maina savens a donns irreparabels.

Feglia

Feglia dal ginkgo

Plantas portan feglia ubain guglias; en omadus cas datti plantas semperverdas e plantas che bittan giu la feglia a la fin d’ina perioda da vegetaziun. Tranteren sa chattan las spezias che perdan a la fin d’ina perioda da vegetaziun be ina part da la feglia e che remplazzan alura cun chatschar da nov er la feglia da l’onn precedent. Tar las plantas da guglias u coniferas sa tracti cun excepziun dals geners Larix (t.a. cun il laresch europeic) e Pseudolarix da spezias semperverdas. En ils bioms boreals ed en il stgalim montan superiur han pudì sa far valair las coniferas semperverdas. Al cumenzament da la perioda da vegetaziun pon quellas numnadamain, apaina che la temperatura è suffizienta, cumenzar immediat cun l’assimilaziun, senza stuair furmar l’emprim organs d’assimilaziun sco che quai è il cas tar las plantas che perdan la feglia.

La furma da la feglia è in’impurtanta caracteristica per determinar las singulas spezias (furma, grondezza, colur, structura dals gnervs, dents, posiziun vi da la roma e.a.). In agid betg main bun furman d’enviern ils brumbels da la feglia. In’identificaziun precisa è però pir pussaivla a basa da las flurs e dals fritgs. Intginas plantas disponan da spinas. Tar quellas sa tracti ubain da roma curta cun in piz giz (chagliastretg, furmas selvadias da la pumera) ubain ch’i sa tracta da feglia laterala furmada en furma da spina (p.ex. la robinia).

Ina planta da feglia europeica porta en media 30 000 fegls, ils quals disponan en lur totalitad d’in’immensa capacitad da transpiraziun. Dis da stad chauds po la planta vapurisar plirs tschient liters aua.

Flurs

Las flurs da plantas en la zona temprada èn mintgatant relativamain modestas; tar tschertas gruppas èn reducids singuls circuls da petals. Intginas spezias da plantas en la zona temprada disponan da flurs d’ina schlattaina; las flurs da las duas schlattainas pon cumparair vi da la medema planta (monochasan, p.ex. ruver, fau, charpin, badugn, ogn e nuscher) ubain sin differentas plantas, uschia ch’ins differenziescha tranter plantas masculinas e plantas femininas (bichasan, p.ex. saleschs e paplas). Autras plantas sco pumers, chastagners selvadis e bleras plantas da climas pli chauds disponan da flurs androginas che sviluppan tant stamins sco er carpels.

Furmaziun da fritgs e sems

La furmaziun da fritgs e sems mussa damain variaziun. Tar la gronda part da las plantas croda la madiraziun en la stad u l’atun dal medem onn; be tar las spezias da tieus cuntanschan ils sems e las betschlas en las qualas els èn cuntegnids pir lur madirezza en il decurs dal segund atun suenter la fluriziun. Ils fritgs èn per il pli en furma da nusch, saja quai sco singul sem ubain – per exempel tar ils ischis – en furma da pliras parts d’in sem. Fritgs da coc cun bler suc, medemamain cun in ubain cun plirs sems, èn avant maun tar la pumera, capslas cun numerus sems tar ils saleschs e las paplas.

Evoluziun da las plantas

Premissas per la furmaziun e derasaziun da plantas han furmà

1. il svilup da la differenziaziun tranter fegl, chatschs e ragischs sco furma d’organisaziun da plantas superiuras,
2. il svilup dal sem sco metoda da multiplicaziun,
3. il svilup dal lignin per la furmaziun d’in tessì permanent,
4. il svilup da l’augment secundar da la grossezza per pudair furmar organissems da plirs onns.

Ils antecessurs da las plantas èn enconuschents or dal carbon. Quels tutgavan tar las spurellas, las pattas-luf ed ils feleschs. Els disponivan da bists lignifitgads ch’enconuschevan er in augment secundar da la grossezza. Geners fossils èn per exempel Lepidodendron e Sigillaria. Ils sediments cumprimids da quests guauds furman il charvun da crap.

L’ulteriura evoluziun da las plantas ha manà en il perm a la furmaziun da las plantas da sem. Ils gimnosperms, sco emprimas plantas, èn sa derasads svelt ed han probablamain cuntanschì en il trias (avant ca. 200 milliuns onns) la pli gronda variaziun da las spezias, fin ch’ellas èn vegnidas substituidas en il terziar (avant ca. 60 milliuns onns) dals angiosperms en lur muntada. Da las radund 220 000 fanerogamas u plantas cun flur enconuschentas èn ca. 30 000 spezias da lain, uschia ch’i sa tracta tar mintga otgavla planta cun flur d’ina planta u chaglia. La gronda part da las plantas da lain tutgan tar ils angiosperms. Ils gimnosperms cumpiglian be radund 800 spezias, cuvran però radund in terz da la surfatscha da guaud en tut il mund.

La repartiziun globala da las spezias da plantas è oravant tut segnada da las relaziuns climaticas e dal current continental. Entant che Fagaceae (faus) è per exempel ina tipica famiglia da l’emisfera dal nord, cumpara la famiglia Podocarpaceae surtut en l’emisfera dal sid. La repartiziun natirala odierna è surtut vegnida influenzada fermamain dals temps da glatsch dal quartar. Las massas da glatsch scandinavas ed alpinas ch’èn avanzadas a medem temp en l’Europa han stgatschà numerusas spezias e chaschunà la povradad da spezias che regia fin oz en l’Europa Centrala (p.ex. en cumparegliaziun cun l’America dal Nord). En la regiun montana da l’Europa Centrala furma per exempel il pign (Picea abies) la suletta spezia da quest gener, entant ch’il continent nordamerican enconuscha numerusas spezias.

Fisiologia

Creschientscha

Brumbel d’ina magnolia

Sco tar tut las plantas dependan er las plantas da lain en lur metabolissem e creschientscha tant d’influenzas endogenas (fixadas geneticamain) sco er d’influenzas exteriuras. Tar questas ultimas tutgan las relaziuns dal lieu, il clima e la concurrenza cun auters organissems resp. l’influenza nuschaivla da quels. Durant la perioda da vegetaziun procuran ils brumbels finals ed il cambium per ina creschientscha cuntinuanta en lunghezza ed en ladezza. Il cumenzament e la fin da la perioda da vegetaziun èn determinads tut tenor spezia da planta tras l’aura e l’accessibladad dad aua resp. tras la durada dal di. La creschientscha vegn dirigida tras fitormons e l’accumulaziun da biomassa optimada intenziunadamain. Plantas èn tras quai ablas da s’adattar a cundiziuns da creschientscha che sa midan e da producir ed adattar tessids da fixaziun, conduct, accumulaziun u assimilaziun als basegns specifics.

La producziun da novs tessids cun l’augment secundar da la grossezza e cun producir mintg’onn novs chatschs ha l’effect che la planta sa renovescha cuntinuadamain da dadens anora. Il biolog da plantas Alex Shigo ha sviluppà da quai il concept da la cumpartimentaziun che mussa che plantas reageschan auter che animals e l’uman sin blessuras, numnadamain cun isolar e dar si singulas parts. Tras ina creschientscha adaptiva optimescha la planta ultra da quai sia statura e sviluppa ina furma optimala ord vista da la mecanica (p.ex. cun evitar tensiuns en las diromaziuns). Questas enconuschientschas, fatgas surtut dal fisicher e biomecanicher Claus Mattheck, han ins tranter auter tratg a niz per optimaziuns en la construcziun da maschinas.

Conducts d’aua

Il conduct d’aua succeda en coniferas cun agid da las tracheidas, en plantas da feglia tras avainas (poras) pli effizientas. Questas ultimas èn ordinadas en plantas da feglia ubain a moda sparpagliada (p.ex. en fau, ischi, papla) ubain a moda circulara (p.ex. en ruver, ulm, fraissen) entaifer il rintg annual. Ina pora da ruver cun in diameter da 400 µm è per exempel abla da transportar 160 000 giadas dapli aua en il medem spazi da temp ch’ina tracheida da conifera cun in diameter da 20 µm.

Co che las plantas transportan aua e vegnan da surmuntar autezzas da bundant 100 meters n’è betg sclerì dal tuttafatg. Ins suppona che quai vegnia effectuà d’ina vart tras ina tensiun da tschitsch en ils conducts che resulta da la svapuraziun a la fin da quels. Tge ch’ins sa en tutta cas è il suandant: Il fatg che zutger vegn mobilisà la primavaira en las cellas da deposit maina ad ina pressiun osmotica la quala procura che aua cula suenter or da las ragischs. Tras quai recepescha la planta sals nutritivs cuntegnids en l’aua. Pir suenter avair furmà la feglia vegnan ils assimilats creads en la feglia alura transportads sur il bast dal bist giuadora e stattan a disposiziun per augmentar la grossezza. In’excepziun furman en quest reguard las plantas da feglia cun poras ordinadas a moda circulara, tar las qualas las emprimas poras dal lain tempriv vegnan furmadas or da substanzas da reserva da l’onn precedent.

Ils sucs da la plantas ha l’uman tratg a niz da vegl ennà cun tagliar la scorsa ed als elavurar per exempel a sirup.

Ecologia

Guaud

Guaud tropic

Là nua che plantas chattan avunda glisch, chalira ed aua furman ellas guauds. L’onn 2000 eran tenor l’Organisaziun da las Naziuns Unidas per l’alimentaziun e l’agricultura (FAO) cuverts radund 30 % da la terra franca cun guaud. Per hectara lian plantas da guaud tranter 60 e 2000 tonnas material organic e furman uschia ils pli gronds magasins da biomassa dals continents. Damai che radund la mesadad da la substanza dal lain consista da carbon, furman ils guauds suenter ils oceans ils pli gronds arcuns da carbon en tut il mund, quai ch’è da gronda muntada areguard la bilantscha da CO₂ en l’atmosfera da la terra.

Furmar effectivs maina tranter las plantas ad ina situaziun da concurrenza per las resursas avant maun; da quai resultan adattaziuns dal habitus: en la part sumbrivauna vegn bittada giu dapli roma, l’assimilaziun ha surtut lieu en la part superiura da la planta ed ils singuls exemplars han savens ina statura satiglia, auta.

La derasaziun e cumposiziun odierna dals guauds è segnada fermamain da l’activitad economica da l’uman. La transiziun da la cultura da chatschaders e rimnaders a l’agricultura ha fatg tschessar ils guauds en bleras regiuns abitadas pli spess. La destrucziun extensiva dal guaud en l’Europa Centrala durant il temp medieval ha manà en il temp modern a l’introducziun dal princip da la cultivaziun dal guaud persistenta, tenor la quala dastga be vegnir retratga la quantitad laina che crescha suenter.

Centers da derasaziun, diversitad

En ils guauds primars da las tropas umidas è avant maun la pli gronda varietad da las spezias da tut ils tips da guauds. I suondan en la zona subtropica bleras plantas semperverdas ed en la zona temprada guauds cun plantas che perdan la feglia. En la zona boreala domineschan alura ils guauds da coniferas (plantas da guglias).

Er l’autezza sur mar ha ina grond’influenza sin la derasaziun ed autezza da las plantas (en dependenza da la ladezza geografica). En las Andas creschan plantas fin en in’autezza da 5000 m, en il Himalaia tut tenor regiun fin 3500–4000 m. En las Alps sa chatta il cunfin dal guaud per ordinari en in’autezza tranter 1000 e 2000 m s.m.

Plantas ed uman

Utilisaziun

Sper l’impurtanta funcziun da las plantas sco element da furmar la cuntrada cultivada, accumpogna surtut l’utilisaziun da laina da vegl ennà il svilup da l’umanitad. Ultra da la laina da brisch, ch’è surtut anc derasada vastamain en pajais en svilup, è il lain in material da construcziun e d’ulteriuras furmas d’elavuraziun (p.ex. producziun da palpiri), dal qual la quantitad producida en tut il mund surpassa per lunschor quella d’atschal, aluminium u betun. Correspundentamain furman plantas in’impurtanta funtauna da materia prima.

Sper l’utilisaziun da laina servan plantas a gudagnar flurs, fritgs, sems u singulas cumponentas chemicas (terpentin, zutger, cautschuc, balsams, alcaloids e.a.). Entaifer la selvicultura dals pajais industrialisads èn questas utilisaziuns da muntada main gronda. Sulettamain la pumicultura sco impurtant segment da l’agricultura è en bleras regiuns in impurtant factur economic.

Usits e rituals

Cun las plantas èn colliads numerus usits, rituals e festas. Sco exempels sajan numnads la tradiziun da plantar ina planta tar la naschientscha d’in uffant, il pignol da ventschida, la planta da matg u il pignol da Nadal. Ultra da quai pon plantas avair ina muntada istoric-politica (planta da la libertad, planta da dretgira) ubain ch’i dat plantas caracteristicas che vegnan attribuidas a singuls pievels (il tigl german, il badugn sco simbol per la Russia).

Mitologia e religiun

Divers mitus raquintan d’ina planta che furma l’axa dal mund amez l’univers (p.ex. il fraissen Yggdrasil en la mitologia nordica). Ina planta da la vita cumpara per exempel en la mitologia dals Egipzians e Gidieus. Ils Celts, Slavs, Germans e Balts aduravan antruras plantas en guaudets dals dieus; da terrar talas plantas vegn tematisà en numerusas legendas che tractan da la missiun cristiana en l’Europa dal Nord ed Europa Centrala.

Ma er en las religiuns mundialas odiernas giogan plantas in’impurtanta rolla, sco per exempel il pumer da l’enconuschientscha dal bun e dal mal en il Vegl Testament ubain la planta da bodhi, sut la quala buda ha chattà l’illuminaziun spiertala e che vala sco simbol dal resvegl.

Superlativs

General Sherman Tree

• La pli auta planta dal mund è ina sequoia semperverda en il Parc naziunal Redwood en la California cun in’autezza da 115,5 meters.
• La planta cun il pli grond volumen sa chatta en il Parc naziunal Sequoia, medemamain en la California; la planta, numnada General Sherman Tree, ha in volumen da ca. 1489 meters cubic, in pais da 1385 tonnas ed ina vegliadetgna da ca. 2500 onns.
• La pli grossa planta ch’è enconuschenta, ina cipressa da la spezia Taxodium mucronatum, sa chatta a Santa María del Tule en il stadi mexican Oaxaca. Ses diameter maximal munta a 14,05 meters.
• Las pli veglias plantas, tenor dumbraziun dals rintgs annuals, furman tieus da la spezia Pinus longaeva che sa chattan en ils White Mountains en la California e ch’han ina vegliadetgna da bundant 4800 onns (cf. però survart la remartga areguard exemplars da pigns en la Svezia d’ina vegliadetgna da ca. 8000 onns).
• Considerond betg il singul bist, mabain l’organissem vivent che sa furma adina puspè da nov or da las medemas ragischs, èn schizunt enconuschentas paplas d’ina vegliadetgna da var 80 000 onns (Utah, USA).
• La pli veglia spezia da planta dal mund e probablamain il pli vegl fossil vivent entaifer l’entira flora furma il ginkgo.

Litteratura

• Horst Bartels: Gehölzkunde. Einführung in die Dendrologie. 1. ed., Ulmer, Stuttgart 1993, ISBN 978-3-8252-1720-4.
• Helmut Josef Braun: Bau und Leben der Bäume. 4. ed., Rombach, Freiburg 1998, ISBN 978-3-7930-9184-4.
• Alex L. Shigo: Die neue Baumbiologie. Fachbegriffe von A bis Z. Haymarket Media Verlag Bernhard Thalacker, Braunschweig 1990, ISBN 978-3-8781-5022-0.
• Claus Mattheck: Design in der Natur – Der Baum als Lehrmeister. 4. ed., Rombach, Freiburg im Breisgau / Berlin 1997, ISBN 978-3-7930-9470-8.
• Peter Schütt, Hans Joachim Schuck, Bernd Stimm: Lexikon der Forstbotanik. Morphologie, Pathologie, Ökologie und Systematik wichtiger Baum- und Straucharten. 1. ed., ecomed, Landsberg/Lech 1992, ISBN 978-3-609-65800-1.
• Dietrich Böhlmann: Warum Bäume nicht in den Himmel wachsen. Eine Einführung in das Leben unserer Gehölze. Quelle & Meyer, Wiebelsheim 2009, ISBN 978-3-494-01420-3.
• Andreas Roloff, Andreas Bärtels: Flora der Gehölze, Bestimmung, Eigenschaften und Verwendung. 2. ed., Ulmer, Stuttgart 2006, ISBN 3-8001-4832-3.
• Ulrich Hecker: BLV Handbuch Bäume und Sträucher. BLV, Minca 1995, ISBN 3-405-14738-7.
• Alan Mitchell, John Wilkinson, Peter Schütt: Pareys Buch der Bäume. Nadel- und Laubbäume in Europa nördlich des Mittelmeeres. (The Trees of Britain and Northern Europe), Paul Parey, Hamburg / Berlin 1987, ISBN 3-490-19518-3.
• Alexander Demandt: Über allen Wipfeln. Der Baum in der Kulturgeschichte. Böhlau, Cologna 2002, ISBN 3-412-13501-1.
• Doris Laudert: Mythos Baum. Was Bäume uns Menschen bedeuten. Geschichte, Brauchtum, 30 Baumporträts. BLV, Minca 1998, ISBN 3-405-15350-6.
• Graeme Matthews, David Bellamy: Bäume. Eine Weltreise in faszinierenden Fotos. (Trees of the World), BLV, Minca 1993, ISBN 3-405-14479-5.
• Gerd e Marlene Haerkötter: Das Geheimnis der Bäume. Sagen – Geschichte – Beschreibungen. Eichborn, Francfurt a.M. 1989, ISBN 3-8218-1226-5.
• Fred Hageneder: Die Weisheit der Bäume. Mythos, Geschichte, Heilkraft. Franckh-Kosmos, Stuttgart 2006, ISBN 3-440-10728-0.
• Klaus Offenberg: Das Jahrtausendtreffen: Ein Baummärchen. Agenda Verlag, 2011, ISBN 3-89688-437-9.

Colliaziuns

 Commons: Plantas – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Portal d’infurmaziun davart las plantas da lain ed il guaud
• La construcziun d’in bist en detagl
• Glista da plantas
• Project svizzer per promover plantas raras
• University of Florida: 680 Tree Fact Sheets
• Plantas – pagina per uffants e giuvenils