Ischi da muntogna
L’ischi da muntogna (Acer pseudoplatanus) è ina planta da feglia ch’appartegna al gener dals ischis (Acer). La planta che verdegia la stad è derasada vastamain en l’Europa. Ella vegn appreziada tant en parcs sco er per diever forestal.
Descripziun
[modifitgar | modifitgar il code]
L’ischi da muntogna po vegnir fin a 30 meters aut e cuntanscher ina vegliadetgna da bundant 500 onns. Cun sia roma che sa stenda ad aut e la curuna radunda posseda el ina cumparsa imposanta sco planta solitaria.
La scorsa da plantas giuvnas è d’in grisch brin cler e guliva. Cun ils onns daventa quella grisch stgira e spaletscha pli e pli. En quest stadi regorda il bist ad ina platana.
Ils fegls opposts sa cumponan da tschintg parts; las trais parts dal fegl situadas amez èn sviluppadas dal tuttafatg. En cumparaziun cun l’ischi giz han las parts dals fegls da l’ischi da muntogna pizs pli curts; ellas fruntan ina sin l’auter en in angul giz. Al punct da colliaziun cun il moni è il plat dal fegl in pau curvà. Ils fegls cuntanschan ina lunghezza da ca. 20 cm ed ina ladezza da ca. 15 cm. Survart èn els da colur verd stgira, sutvart in pau pli clers; nua che passan las avainas u sa chattan gnervs èn ils fegls levamain pailus. L’ur dal fegl è dentà fin crennà. Ils fegls entagliads en furma d’in maun regordan a quels da la platana; a quai renviescha er il num botanic pseudoplatanus. Sco tar autras spezias d’ischis tendescha er la feglia da l’ischi da muntogna l’atun savens vers in cotschen glischant.
Las flurs èn da princip ermafroditas; tar singulas flurs da la medema planta pon las disposiziuns masculinas u femininas esser supprimidas. Las flurs èn da colur verd melnenta ed ordinadas en furma da paniclas pendentas. L’ischi da muntogna flurescha il matg cur che la feglia chatscha u pauc suenter.
I sa sviluppan mintgamai dus fritgs ch’èn fermads in vi da l’auter vi dal chau e che disponan a la cua d’ina ala (ordinadas en il angul giz). Ils fritgs sa derasan cun il tipic sgol a spirala, e quai cun ca. 16 vieutas per secunda. Dal vent vegnan els savens purtads davent dapli che 100 meters.
Il dumber da cromosoms munta a 2n = 52.[1]
Derasaziun
[modifitgar | modifitgar il code]
L’ischi da muntogna è derasà en l’Europa ed en l’Asia dal Vest. En l’Europa Centrala furma el la spezia d’ischis la pli frequenta. Sco tipica planta dal clima da muntogna frestg-umid è el surtut da chasa en autezzas mesaunas e superiuras da las muntognas da l’Europa dal Sid e da l’Europa Centrala. En las muntognas mesaunas è l’ischi da muntogna derasà da ca. 900 (Harz, Erzgbegirge) fin 1300 m (Guaud Bavarais); en las Alps Settentriunalas cuntanscha el autezzas da fin a 1700 m, en las Alps Centralas da fin a 2000 m. Savens munta l’ischi da muntogna ensemen cun il culaischen fin al stgalim superiur. Ensemen cun il fau cumpara el però er en regiuns collinusas; ensemen cun il fraissen e l’ulm da muntogna furma el qua uschenumnads guauds da chavorgias.
En la Spagna dal Sid ed en la Grezia dal Sid manca l’ischi da muntogna dal tuttafatg. Er en la planira da la Germania dal Nord al chatt’ins be là, nua che l’uman al ha manà cun sai.
En l’Europa dal Nord e sin las Inslas Britannicas na datti nagina derasaziun natirala da la planta. Savens vegn l’ischi da muntogna però cultivà e po alura er sa derasar a moda selvadia.
Ecologia
[modifitgar | modifitgar il code]Ord vista da la planisaziun forestala contribuescha l’ischi da muntogna a moda essenziala a stabilisar il terren. Ultra da ses lieus da derasaziun natirals vegn el er emplantà intenziunadamain en guauds maschadads, e quai tranter auter pervi da las suandantas qualitads da la planta: la ragisch principala da la planta sa chava en la profunditad senza sa diromar pli fitg; la feglia da tut ils ischis smarschescha ad ina pulvra che serva a furmar humus; l’ischi da muntogna regiuvinescha fitg bain a moda natirala; sco planta da pionier po l’ischi da muntogna er render accessibels terrens crivs e pli povers.
Tuttina sco l’ischi giz crescha l’ischi da muntogna ils emprims onns a moda fitg sperta. Suenter 10 onns ha el gia cuntanschì in’autezza da ca. 4 meters e suenter 20 onns da ca. 16 meters. L’autezza finala munta a ca. 35 meters. En lieus da derasaziun ordinaris lascha la creschientscha però suenter gia relativamain baud; uschia vegn l’ischi da muntogna surpassà qua cun il temp dal fau verd.
Surtut en regiuns pli autas u en valladas umidas sa servan mistgels e litgens savens da l’ischi da muntogna per arrivar meglier a la glisch. Damai che quels na penetreschan betg en la planta, na pon els betg donnegiar quella. Litgens fitg sensibels sco il litgen-barba èn indicaturs per ina buna qualitad da l’aria.[2]
Spazi da viver per insects
[modifitgar | modifitgar il code]
En ed enturn il lain da l’ischi da muntogna vivan per exempel las rasulaunas dal tarader da salesch. Las rasulaunas d’ulteriuras spezias da tgirallas sa nutreschan da la feglia da la planta. En fegls enrullads u en ils fritgs vivan differentas spezias da chamulaunas. Da roma setga u marscha sa nutreschan las larvas da diversas spezias da baus. L’ischi da muntogna flurescha tranter il salesch ed il tscharescher ed attira sper avieuls da mel er ina gronda varietad da spezias d’avieuls selvadis. Ultra da quai vivan en la feglia da l’ischi da muntogna savens vespras da la gala e chariels da gala.[3]
Utilisaziun
[modifitgar | modifitgar il code]Lain
[modifitgar | modifitgar il code]En l’economia forestala sa lascha l’ischi da muntogna trair a niz il meglier cur ch’el ha cuntanschì ina vegliadetgna da 120–140 onns. Suenter 120 onns ha il bist cuntanschì in diameter da ca. 60 cm.
Il lain è dir, ma sa lascha elavurar tgunsch; pervi da sias qualitads vegn el attribuì a la laina da feglia preziusa. Per bists d’auta qualitad vegnan pajads plirs milli euros. Tar ca. 3 % dals ischis da muntogna sviluppan las fibras ina structura undegianta ch’è spezialmain tschertgada. En Frantscha ha in tal bist cuntanschì in pretsch da 61 000 euros.
Gia ils palissaders dal temp da crap e da bronz han adina puspè utilisà lain d’ischi; fitg resistent a l’aura n’è el però betg. Savens vegn lain d’ischi duvrà per lavurs da scrinari e da turnader. Il lain da l’ischi da muntogna vegn er apprezià sco lain da resonanza per la construcziun d’instruments (instruments ad artg, instruments da trair, oboas). En la construcziun da violinas vegnan las rischlas ed ils funds fatgs da lain d’ischi. Per la qualitad dal tun sezza è però sulettamain responsabla la cuverta e quella vegn praticamain adina fatga da laina da pign.
L’ischi da muntogna canadais è spezialmain dir e vegn perquai duvrà per far aissas da skateboards. Per quest intent vegnan pliras stresas da lain d’ischi coluradas e tatgadas ensemen; cur ch’il lain isa sa furman uschia musters da colur.
Ulteriura utilisaziun
[modifitgar | modifitgar il code]
Sper vias porscha l’ischi da muntogna ina buna protecziun cunter canera (pervi da la feglia vaira gronda); la planta reagescha però sensibel sin sal da sdregliar.
Il suc che sorta sch’ins fa in tagl en la planta – surtut quel da la primavaira –, vegniva duvrà pli baud per far zutger. Quest suc sa lascha er fermentar ad ina bavronda sumeglianta a most u vin.
Las flurs furman la primavaira ina ritga funtauna da nectar, da la quala ils avieuls da mel fan diever stediamain. Il mel che vegn fatg da quel, savens en cumbinaziun cun nectar da flurs-portg, è d’excellenta qualitad. Ils avieuls pon er racoltar ritgamain grauns da pollen. Cun 25 milliuns grauns da pollen per portaflurs sa chatta l’ischi da muntogna cleramain davant l’ischi giz cun 238 000 grauns da pollen.[4]
Malsognas ed inimis
[modifitgar | modifitgar il code]Creschì ora è l’ischi da muntogna resistent cunter schelira. Plantas giuvnas reageschan percunter sensibel sin sfradentadas tard la primavaira. Medemamain vegnan las plantas ruisas gugent da mieurs-sfuigna e da la selvaschina; en plantaziuns ston ellas perquai per ordinari vegnir protegidas. L’ischi da muntogna na cumporta ni lungas stgarsezzas d’aua ni inundaziuns. Pervi d’in bulieu parasitic pon parts da la feglia savens sa colurar nair; questa malsogna n’è però betg mortala per la planta.
L’ischi da Trun
[modifitgar | modifitgar il code]Legendar è daventà l’ischi da Trun, sut la curuna dal qual ins ha fundà il 1424 la Lia Grischa. Fin il 1778 è la Lia vegnida renovada quatter giadas. L’onn 1750 aveva la planta ina circumferenza da radund 16 meters. En il decurs dal 19avel tschientaner è la planta però ida spert en decadenza. Il bist era sa dividì en trais parts; da quellas stevan il 1824 anc duas.
Sin iniziativa dal selvicultur chantunal Johann Wilhelm Coaz han ins tratg l’onn 1867 chatschs or da sems da la planta. Ils 28 da zercladur 1870 ha in stemprà terrà la planta d’ina vegliadetgna da bunamain 500 onns. Al medem lieu han ins emplantà in giuven ischi da muntogna d’in sem dal vegl. Il cusch da la veglia planta han ins transferì il 1890 en la sala dals ‹landrehters› a Trun che furma oz il Museum sursilvan Cuort Ligia Grischa.
Annotaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]- ↑ Erich Oberdorfer: Pflanzensoziologische Exkursionsflora für Deutschland und angrenzende Gebiete. 8. ed., Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart 2001, ISBN 3-8001-3131-5, p. 647.
- ↑ Dr. Silvius Wodarz Stiftung (ed.): Der Berg-Ahorn. Baum des Jahres 2009, Marktredwitz 2009.
- ↑ Tierische Nutzniesser am Bergahorn, datoteca PDF, 1,7 MB.
- ↑ Helmut Hintermeier: Baum des Jahres 2009. Der Berg-Ahorn, en: Allgemeine Deutsche Imkerzeitung, schaner 2008, p. 31.
Litteratura
[modifitgar | modifitgar il code]- Egon Hoffmann: Der Ahorn. Wald-, Park- und Strassenbaum. Berlin 1960.
Colliaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]
Commons: Ischi da muntogna – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio- Thomas Meyer: Ischi da muntogna tar: flora-de
- Ischi da muntogna (LWF Wissen 62).
- Der Bergahorn – Beschreibung, Nutzung und Kulturgeschichte
- Ischi da muntogna tar: www.baumkunde.de