جدہ
جدہ صوبہ مکہ، سعودی عرب دا اک شہر اے۔ ایہ لال سمندر دے کنڈے تے اے تے ایتھوں مکہ نیڑے اے۔
جدہ Jeddah جدة | |
---|---|
شہر | |
رات دا نظارہ | |
عرفیت: جل پری، بحیرہ احمر دی دلہن | |
نعرہ: جدہ مختلف اے (عربی: جدہ غیر) | |
سعودی عرب وچ جدہ دا محل وقوع | |
متناسقات: 21°32′36″N 39°10′22″E / 21.54333°N 39.17278°Eمتناسقات: 21°32′36″N 39°10′22″E / 21.54333°N 39.17278°E | |
ملک | سعودی عرب |
علاقہ | المکہ علاقہ |
قیام | چھیويں صدی ق م |
حکومت | |
• شہر میئر | صالح الترکی[۱] |
• شہر گورنر | مشعل بن ماجد |
• صوبائی گورنر | خالد الفیصل |
رقبہ | |
• شہر | ۱,۶۰۰ مربع کلومیٹر (۶۲۰ مربع میل) |
• شہری | ۱,۶۸۶ مربع کلومیٹر (۶۵۰ مربع میل) |
• میٹرو | ۴۷ مربع کلومیٹر (۱۸ مربع میل) |
بلندی | ۱۲ میٹر (۳۹ فٹ) |
آبادی (2014)[۲] | |
• شہر | ۳,۹۷۶,۰۰۰ |
منطقۂ وقت | متناسق عالمی وقت+03:00 (UTC+3) |
• گرما (گرمائی وقت) | متناسق عالمی وقت+03:00 (UTC) |
ڈاک رمز | 5 عددی رمز 21 توں شروع (مثلاً 21577) |
ٹیلی فون کوڈ | +966-12 |
ویب سائٹ | www |
یونیسکو عالمی ثقافتی ورثہ | |
باضابطہ نام | تاریخی جدہ تے باب مکہ |
معیار | ثقافتی: ii, iv, vi |
حوالہ | 1361 |
کندہ کاری | 2014 (38th اجلاس) |
علاقہ | 17.92 ha |
بفر زون | 113.58 ha |
جدہ (انگریزی: Jeddah/Jiddah/Jedda؛ عربی: جدة؛ انگریزی تلفظ: /ˈdʒɛdə/؛ حجازی تلفظ: سانچہ:IPA-ar) تاریخی خطہ حجاز دے تاریخی علاقہ تہامہ وچ بحیرہ احمر دے ساحل اُتے واقع اک شہر اے جو مغربی سعودی عرب دا اہم تجارتی تے ثقافتی مرکز اے۔ ہور ایہ المکہ علاقہ دا سب توں وڈا شہر [۳] تے بحیرہ احمر دی سب توں وڈی بندرگاہ وی اے۔ تقریباً چار ملین (2017ء دے مطابق) دی آبادی والا ایہ شہر راجگڑھ ریاض دے بعد سعودی عرب دا دوسرا سب توں وڈا شہر تے سعودی عرب دا اقتصادی راجگڑھ اے۔[۴]
استوں علاوہ شہر جدہ حرمین شریفین (اسلام دے مقدس ترین تھاںواں مکہ مکرمہ دی مسجد الحرام تے مدینہ منورہ دی مسجد نبوی) دے لئی اہم گزرگاہ اے۔ گو کہ مدینہ منورہ وچ وی ہوائی اڈا موجود اے جس دے ذریعہ کچھ حجاج تے زائرین براہ راست اوتھے پہنچ جاندے نيں اُتے اس سلسلہ وچ جدہ دے ہوائی اڈے نوں مرکزی حیثیت حاصل اے۔ اس توں پہلے بوہت سارے زائرین بحری جہازاں دے ذریعہ جدہ اسلامی بندرگاہ توں وی آندے سن اُتے ہن زیادہ تر ہوائی سفر ہی کردے نيں۔
اقتصادی طور اُتے جدہ سعودی عرب تے مشرق وسطی وچ قائدانہ کردار حاصل کرنے دے لئی سائنس تے انجینئری وچ ہور ترقی پزیر سرمایہ کاری اُتے اپنی توجہ مرکوز کر رہیا اے۔[۵] 2009ء وچ اختراع دے لحاظ توں جدہ "افریقا-مشرق وسطی" خطہ وچ "اختراع شہر اشاریہ" لسٹ وچ آزادانہ طور اُتے چوتھے نمبر اُتے سی۔[۶]
جدہ نوں سعودی عرب دے تفریحی شہراں وچ بنیادی اہمیت حاصل اے تے عالمگیریت تے عالمی شہر تحقیق نیٹ ورک نے اسنوں بیٹا عالمی شہر قرار دتا اے۔ بحیرہ احمر توں نیڑے ہونے دی وجہ توں ملک دے دوسرے حصےآں دے برعکس ماہی گیری تے سمندری غذا ایتھے دی سبھیاچار اُتے غالب اے۔ شہر دا شعار (عربی: جدة غیر) اے جس دے معنی "جدہ مختلف اے " دے نيں۔ شعار وسیع پیمانے اُتے دونے مقامی تے غیر ملکی زائرین دے درمیان استعمال کيتا جاندا اے۔ شہر پہلے سعودی عرب دا "سب توں زیادہ کھلا" شہر سمجھیا جاندا سی کیونجے ہور شہراں دی بنسبت ایتھے اسلامی اقدار اُتے عمل وچ قدرے رعایت سی۔
km :Eves-tomb-pelerinage-a-la-mecque-et-a-medina.png|thumb|قبرستان اماں حوا]] جدہ شہر تقریباً 3000 سال پرانا اے۔ روایات دے مطابق جدة بن جرم بن ربان بن حل وان بن կօկعمران بن الحاف بن قضاعہ جو اسلام توں پہلے عرب وچ پیدا ہوئے سن تے انہاں دے خاندان والےآں نے شہر دا ناں انہاں دے ناں اُتے رکھ دتا۔ 647ء وچ خلیفہ راشد عثمان بن عفان نے جدہ نوں مکہ وچ آنے والے حجاج دے لئی بندرگاہ دے طور اُتے تبدیل کرنے دا حکم دتا۔ عربی زبان وچ اعراب دے مختلف استعمال توں لفظ دے معنی یکسر تبدیل ہوئے سکدے نيں۔ اشتقاقیات تے اعراب دے مختلف استعمال دے لحاظ توں کئی قابل ذکر نظریات موجود نيں:
- کہیا جاندا اے کہ شہر دا اصل ناں جُدَّة اے جس دے عربی وچ معنی ساحل دے نيں۔ [۷]
- دوسرا نظریہ ایہ اے کہ شہر دا ناں جَدَّة اے جس دے معنی "دادی" دے نيں۔ شہر وچ اک قدیم قبرستان اے جس دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اس وچ آدم علیہ السلام دی بیوی حوا دفن نيں۔ روایات دے مطابق آدم تے حوا دی زمین اُتے ملاقات عرفات دے میدان وچ ہوئی تے حوا دی وفات دے بعد انہاں نوں جدہ وچ دفن کيتا۔ [۸]
- جِدّة اوہ تلفظ اے جو مقامی لوک استعمال کردے نيں۔ [۹]
مشہور بربر سیاح ابن بطوطہ نے اندازہً 1330ء جدہ نوں سفر کيتا تے اسنوں جِدّة دے ناں توں درج کيتا۔ [۱۰]
محکمہ خارجہ ودولت مشترکہ برطانیہ تے ہور برطانوی حکومت کیتی ہور شاخاں اس دا ناں انگریزی وچ ("Jedda") تحریر کردی رہیاں نيں۔ اُتے 2007ء اس دے ہجے تبدیل کر کے ("Jeddah") استعمال کيتا جا رہیا اے۔ [۱۱]
تھامس لارنس نے محسوس کيتا کہ انگریزی وچ عربی ناواں دی نقل حرفی استبدادی اے۔ اس نے اپنیاں تحریراں وچ ناں دے لئی تن مختلف ہجے استعمال کیتے۔ [۱۲]
تریخ
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: جدہ دا خط زمانی
پہلے اسلام
[سودھو]آثاریاتی تحقیقات توں بتا چلدا اے کہ شہر سنگی دور توں آباد رہیا اے۔ شہر دے مشرق وچ واقع "وادی بریمان" تے شمال مشرق وچ واقع "وادی بویب" توں ثمود دیاں تحریراں تے نوادرات ملے نيں۔
کچھ مؤرخین دے مطابق یمن دا قبیلہ بنی قضاعہ 115 ق م وچ سد مارب دی تباہی دے بعد ایتھے آ کے آباد ہويا۔ بعض لوکاں دے خیال وچ بنی قضاعہ دی آمد توں پہلے وی ایتھے ماہی گیر آباد سن جو اسنوں سمندر وچ با آسانی داخل ہونے تے پرسکون جگہ تصور کردے سن ۔ قدیم شہر دی کہدائی توں وی بنی قضاعہ دے دور دے ماہی گیر قصبے ہونے دی علامات ملی نيں۔ [۱۳] کچھ مؤرخین دے مطابق 323 تے 356 ق م وچ سکندر اعظم دی جدہ وچ آمد توں پہلے ایہ شہر آباد سی۔ [۱۴] جدہ انباط دور وچ وی اک اہم بندرگاہ دے طور اُتے استعمال ہُندا رہیا اے۔ جدہ وچ پہلے اسلامی دور دے مشربیہ وی ملے نيں۔
مصری مورخ محمد لبیب البتنونی نے اپنی کتاب حجاز دا سفر (عربی: الرحلة الحجازية) وچ لکھیا اے کہ "ہو سکدا اے کہ پہلے اسلام اس جگہ حوا دے حوالے توں کوئی ہیکل موجود رہیا ہوئے جداں کہ سواع بن شيث بن آدم دا سی۔" [۱۵] کچھ روایات دے مطابق عمرو بن لحی جو جناں دا پیروکار سی تے جس نے جزیرہ عرب وچ ابراہیمی مذاہب توں ہٹ کر بت پرستی متعارف کروائی، جدہ گیا تے اوتھے توں پنج بت لیایا جنہاں دی پوجا نوح علیہ اسلام دی قوم کردی سی۔ ايسے توں بت پرستی پورے عرب وچ پھیل گئی۔ [۱۶] ابن الکلبی ماہر انساب تے مؤرخ عرب دے مطابق جدہ دے ساحل اُتے بنی کنانہ دے بت موجود سن ۔ [۱۷]
عرب مؤرخین دے مطابق اس گل دا کوئی ثبوت نئيں ام البشر حوا اس جگہ اُتے اتری ہون۔ سکندر اعظم 356 ق م~323 ق م وچ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے آباو اجداد وچوں اک نضر بن کنانہ دے دور وچ مکہ آیا تے اس دے بعد اوہ جدہ گیا جتھے توں اوہ بحری راستے شمالی افریقا دی طرف روانہ ہويا۔ [۱۸]
خلافت راشدہ
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: خلافت راشدہ
جدہ نوں امتیازی حیثیت اوہدوں حاصل ہوئی جدوں 647ء وچ خلیفہ عثمان بن عفان نے اسنوں مکہ حج تے ریارت کيتی بیت توں آن والے یاتریاں دے لئی اک بندرگاہ بنان دا حکم دتا۔ اس توں پہلے جدہ دے جنوب مغرب وچ شعیبہ بندرگاہ اس مقصد دے لئی استعمال ہُندی سی۔ [۱۹]
703ء وچ اک قلیل مدت دے لئی جدہ اُتے مملکت اکسوم دے قزاقاں دا قبضہ ہوئے گیا۔ [۲۰]
جدہ اس دور توں موجودہ دور تک حجاج دے لئی اہم ترین بندرگاہ رہیا اے، حالانکہ موجودہ دور وچ زیادہ تر حجاج بحری دی بجائے ہوائی راستہ اختیار کردے نيں اُتے ہن وی سفر حج یا عمرہ دے لئی انہاں دی ابتدائی منزل جدہ ہی ہُندی اے۔
خلافت امویہ
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: خلافت امویہ
خلافت راشدہ دے بعد خلافت امویہ دا دور آیا جو حجاز سمیت جدہ دے 661ء توں 750ء تک حکمران سن ۔ اس تاریخی دور وچ جدہ وچ اہم واقعات دا کوئی ذکر نئيں ملدا۔ اُتے جدہ دی اہمیت شہری بندرگاہ، ماہی گیری تے سمندری سفر خاص طور اُتے حج دے لئی برقرار رہی۔ مورخین دا ایہ خیال اے کہ اعزازی شریف مکہ سب توں پہلے ايسے دور وچ تعینات کيتا گیا سی۔
خلافت عباسیہ
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: خلافت عباسیہ
750ء وچ عباسی انقلاب دے بعد خلافت عباسیہ دا دور آیا جنہاں نے خلافت امویہ دے تقریباً تمام علاقے اُتے قبضہ کر ليا ما سوائے بورغواطہ تے اندلس جو نسبتاً دور واقع سن ۔ خلافت عباسیہ بغداد وچ اپنے دار الخلافہ دے تحت 1258ء تک حکومت کردی رہی اُتے حجاز انہاں دے تحت صرف 876ء تک رہیا جدوں مصر دے طولون حکمراناں نے مصر، شام، اردن تے حجاز اُتے قبضہ کر ليا۔
طولون تے اخشید امارات
[سودھو] تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: طولون شاہی سلسلہ اور اخشید شاہی سلسلہ
876ء وچ حجاز طولوناں دے زیر نگيں آنے دے بعد خلافت عباسیہ تے طولوناں وچ علاقے اُتے قبضے دے لئی تقریباً 30 سال تک رسہ کشی چلدی رہی تے آخرکار 900ء وچ طولون جزیرہ نما عرب توں دست بردار ہوئے گئے۔
930ء وچ حجازی شہر مدینہ منورہ، مکہ تے طائف قرامطہ دے قبضے وچ آ گئے اُتے اسنوں کوئی تاریخی سند نئيں کہ انہاں نے جدہ اُتے وی حملہ کيتا ہوئے۔
ابتدائی 935ء وچ مصر دی نويں طاقت اخشید نے حجاز اُتے قبضہ کر ليا۔ اخشیدی دور وچ تریخ وچ حجاز دے بارے وچ کوئی تفصیلات موجود ننيں۔ جدہ اس دور وچ وی بغیر فصیل شہر سی۔
خلافت فاطمیہ
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: دولت فاطمیہ
شمالی افریقا وچ قائم ہونے والی دولت فاطمیہ نے اخشیداں توں مصر بشمول حجاز تے جدہ حاصل کر ليا۔ فاطمیاں نے بحیرہ روم تے بحر ہند وچ براستہ بحیرہ احمر اک وسیع تجارتی نیٹ ورک تیار کيتا۔ جس دی وجہ توں جدہ نے اس دور وچ خاصی ترقی کيتی۔ تجارتی تے سفارتی تعلقات نوں چین تے اس دے سونگ خاندان تک ودھایا، جس نے بالآخر تہامہ اقتصادی راہداری نوں جنم دتا۔
ناصر خسرو فارسی دے مشہور شاعر، فلسفی، اسماعیلی دانشور تے سیاح نے 1050ء وچ شہر دا دورہ کيتا تے کہیا شہر وچ بہت ساریاں اچھی چیزاں تے تجارت توں شہر خوشحال اے۔ اس دی آبادی 5000 نفوس اُتے مشتمل اے۔ [۲۱].
ایوبی سلطنت
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: ایوبی سلطنت
صلاح الدین ایوبی نے 1171ء وچ یروشلم دی فتح دے بعد خود نوں مصر دا سلطان ہونے دا اعلان کر دتا۔ دولت فاطمیہ دے آخری فرمانروا العاضد دے دولت فاطمیہ تحلیل ہوئے گئی تے ایويں ایوبی سلطنت قائم ہوئی۔ 1177ء وچ حجاز بشمول جدہ ایوبی سلطنت وچ شامل ہوئے گئے تے ابو الہاشم الطالب حجاز دا شریف بنیا۔
نسبتاً اک مختصر دور وچ ایوبیاں نے خطے وچ اقتصادی خوشحالی اُتے بہت کم کيتا۔ ایوبیاں دی طرف توں فراہم کردہ سہولیات تے سرپرستی ک وجہ توں علاقے وچ اسلامی دانشورانہ سرگرمیاں وچ خاطر خواہ اضافہ ہويا۔ علاقے وچ متعدد نويں مدارس قائم کیتے گئے۔ اقتصادی خوشحالی دی وجہ توں جدہ نے سندھ، جنوب مشرقی ایشیا، مشرقی افریقا تے ہور دور دراز علاقےآں توں مسلم ملاحاں تے تاجراں نوں اپنی طرف متوجہ کيتا۔
مملوک سلطنت
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مملوک سلطنت
1254ء وچ قاہرہ سیاسی انتشار تے ایوبی سلطنت دے زوال دے بعد مملوک سلطنت دا قیام ہويا۔ ايسے دور وچ پرتگیزی جویا واسکو ڈے گاما نے راس امید دے گرد توں راستہ تلاش کر ليا تے 1497ء وچ زنجبار دے ساحل توں حاصل کردہ ملاحاں دی مدد توں بحر ہند دے ساحلاں ساموتیری تے کالیکٹ تک جا پہنچیا۔ اس نے بحیرہ احمر وچ حج دی غرض توں جانے والے مسلم بحری بیڑاں اُتے وی حملے شروع کر دتے تے ارد گرد دے علاقےآں وچ اپنا رعب قائم کيتا۔ گجرات تے یمن نے مصر توں مدد منگی۔ سلطان الاشرف قانصوہ غوری نے 50 جہازاں دے اک بیڑے نوں روانہ کيتا جس دا امیر البحر حسین الکردتی سی۔ جدہ دے گرد پرتگیزی حملےآں توں بچاو دے لئی اک فصیل توں قلعہ بندی کيتی گئی جس توں جزیرہ نما عرب تے بحیرہ احمر نوں محفوظ بنایا گیا۔ اس دیوار دے کچھ حصے ہن وی قدیم شہر وچ موجود نيں۔ گو کہ پرتگیزی حملےآں توں شہر نوں محفوظ کر دتا گیا سی اُتے ہن وی بحر ہند وچ بیڑے انہاں دے رہم و کرم اُتے سن ۔ ايسے سلسلے وچ 1509ء وچ معرکہ دیو جو پرتگیزی سلطنت بمقابلہ سلطنت گجرات، برجی مملوک تے ساموتیری جنہاں نوں جمہوریہ وینس دی حمایت وی حاصل سی دے وچکار ہويا۔ [۲۲] پرتگیزی فوجیاں دا قبرستان اج وی قدیم شہر وچ موجود اے جسنوں مقامی لوک نصاری قبرستان (عربی: مقبرة النصارى) کہندے نيں۔ [۲۳]
جغرافیہ نگار تے سیاحابن جبیر تے سیاح تے مورخ ابن بطوطہ نے شہر وچ فارسی طرز تعمیر دی عمارتاں دا وی ذکر کيتا اے۔ شمس الدین المقدسی نے اپنی کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم وچ جدہ دے بارے وچ کہیا اے کہ اوہ وڈی آبادی والا شہر اے جتھے دے لوک تجارت پیشہ نيں جس اک نیڑے مکہ، مصر تے یمن موجود نيں۔ اوتھے اک خفیہ مسجد وی موجود اے۔ اوہ شاندار عمارتاں نيں جدوں کہ گلیاں تنگ نيں۔
سلطنت عثمانیہ
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: ولایت حجاز
1517ء وچ سلیم اول دے دور وچ سلطنت عثمانیہ نے مملوک سلطنت دے علاقے مصر تے شام اُتے قبضہ کر ليا۔ [۲۴] مملوک سلطنت دے زوال توں ہور علاقے جنہاں وچ حجاز تے اس دے شہر جنہاں وچ مکہ، مدینہ تے جدہ شامل وچ سلطنت عثمانیہ دا حصہ بنے۔ 1525ء وچ عثمانیاں نے پرتگیزی ہند دے گورنر لوپو سواریس دے البرگاریا بحیرہ احمر وچ شکست دینے دے بعد جدہ دی دیواراں نوں مضبوط کيتا۔ ترکاں نے چھ دیدبان تے فصیل وچ چھ نويں دروازے وی بنائے۔ ایہ خاص طور اُتے پرتگیزی حملے دے خلاف دفاع دے لئی تعمیر کیتے گئے سن ۔ انہاں چھ دروازےآں وچ باب مکہ مشرقی طرف، باب المغرب مغربی سمت وچ بندرگاہ دی طرف بنایا گیا۔ باب شریف جنوب دی سمت وچ سی۔ ہور دروازےآں وچ باب البنط، باب الشام (جسنوں باب الشرف وی کہیا جاندا اے ) تے باب مدینہ جو شمال دی سمت وچ سی۔ [۲۵] ترکاں نے قشلہ جدہ اک چھوٹا قلع وی تعمیر کيتا۔ ایہ قدیم شہر وچ واقع اے جسنوں مقامی نوجواناں نوں فوج وچ بھرتی کرنے دے بنایا گیا سی۔ انیہويں صدی وچ ایہ دیدبان تے دروازے کم ہوئے کے چار ہوئے گئے۔
احمد پاشا الجزار اک عثمانی فوجی افسر جنہاں نوں محاصرہ عکہ دے لئی جانیا جاندا اے اپنے کیریئر دا ابتدائی حصہ جدہ وچ گزریا۔ 1750ء وچ انہاں نے اپنے کماڈر عبد اللہ بیگ دے قتل دی پاداش وچ ستر فسادیاں نوں قتل کروایا جس دی وجہ توں انہاں نوں الجزار (قصائی) کہیا جانے لگا۔
15 جون 1858ء نوں شہر وچ فسادات پھوٹ پئے۔ خیال کيتا جاندا اے اس دی وجہ بحیرہ احمر وچ برطانوی پالیسی دا رد عمل سی جسنوں اک اک سابقہ پولیس سربراہ نے اٹھایا تے لوکاں نوں فساد اُتے اکسایا۔ قتل عام دے نتیجے وچ 25 مسیحی، جنہاں می برطانوی تے فرانسیسی قونسل، انہاں دے خاندان نوں لوک تے اک امیر یونانی تاجر شامل سی ہلاک ہوئے۔ [۲۶] اس دے رد عمل وچ برطانوی فریگیٹ "ایچ ایم ایس سائکلوپس" بندرگاہ اُتے لنگر انداز ہويا تے دو دن تک شہر اُتے بمباری کردا رہیا۔ [۲۷]
پہلی سعودی ریاست تے عثمانی-سعودی جنگ
[سودھو] تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: امارت درعیہ اور عثمانی-سعودی جنگ
1802ء نجد وچ قائم امارت درعیہ نے عثماناں توں مکہ تے جدہ حاصل کر لئی۔ جس غالب بن مساعد شریف مکہ نے اس دی اطلاع عثمانی سلطان محمود ثانی نوں دتی تاں سلطان نے مصر دے والی محمد علی پاشا نوں دوبارہ شہر اُتے قبصہ کرنے دا حکم دتا۔ محمد علی پاشا نے 1813ء وچ معرکہ جدہ دے بعد شہر اُتے فیر قبضہ کر ليا۔ موجودہ شریف مکہ نوں قیدی بنا کے قسطنطنیہ روانہ کر دتا گیا۔ اس دے کچھ دن بعد مکہ اُتے وی دوبارہ قبضہ کر ليا گیا تے سلطان محمود ثانی نے غالب آفندی نوں دوبارہ شریف حجاز بنا دتا۔
پہلی جنگ عظیم تے مملکت ہاشمیہ
[سودھو] تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: ہاشمی شاہی سلسلہ، عرب بغاوت اور مملکت حجاز
پہلی جنگ عظیم دے دوران شریف مکہ حسین ابن علی نے سلطنت عثمانیہ دے خلاف بغاوت کر دتی جس دا مقصد ترکاں توں آزادی تے اک متحد عرب ریاست دی تشلیل جو شام وچ حلب تے یمن وچ عدن تک پھیلی ہوئے۔
شاہ حسین نے مملکت حجاز دا اعلان کيتا جس دے بعد اوہ نجد دے سلطان عبد العزیز بن عبد الرحمن آل سعود توں نبرد آزما ہويا۔ سقوط مکہ دے بعد شاہ حسین تخت توں سبکدوش ہوئے گیا تے اس دا بیٹا علی بن حسین حجازی نواں بادشاہ بنیا۔
مملکت سعودی عرب
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مملکت سعودی عرب
اس دے کچھ ماہ بعد ہی نجد توں اٹھنے والے عبد العزیز بن عبد الرحمن آل سعود نے مدینہ منورہ تے جدہ اُتے معرکہ جدہ دے بعد جدہ والےآں توں اک معاہدے دے تحت قبضہ کر ليا۔ علی بن حسین حجازی نوں معزول کر دتا گیا جو بغداد چلا گیا تے آخر کار عمان، اردن وچ جا بسا جتھے اس دی اولاد نے مملکت ہاشمیہ قائم کيتی۔
دسمبر 1925ء وچ جدہ اُتے قبضہ کرنے دے بعد 1926ء وچ عبد العزیز بن عبد الرحمن آل سعود "سلطان نجد" دی بجائے اپنے بادشاہ (ملک) ہونے دا اعلان کر دتا۔ اس دن جدہ اک نويں صوبے مکہ دا حصہ بنا جس دا صدر مقام مکہ سی ایويں جدہ نے جزیرہ نما عرب دی سیاست وچ اپنا تاریخی کردار کھو دتا۔
1928ء توں 1932ء جدہ وچ شاہ عبد العزیز دے لئی نويں خزام محل دی تعمیر کيتی گئی۔ ایہ محل قدیم شہر دے جنوب وچ واقع اے تے اس دی تعمیر دی نگرانی انجینئر محمد بن عوض بن لادن نے کيتی۔ 1963ء دے بعد اس محل نوں شاہی مہمان خانہ دے طور اُتے استعمال کيتا گیا۔ 1995ء توں اسنوں مقامی عجائب گھر آثاریات تے نسل نگاری دے طور اُتے استعمال کيتا جا رہیا اے۔ [۲۸]
شہر دی باقی ماندہ دیواراں تے دروازے 1947ء وچ منہدم کر دتے گئے۔ 1982ء وچ لگنے والی اک اگ نے شہر دے مرکز وچ کئی قدیم عمارتاں نوں نقصان پہنچایا، اُتے قدیم گھراں (بیت تصیف، بیت غالب) نوں گرا کر جدید بلند عمارتاں دی تعمیر دی تجارتی دلچسپی دے باوجود ہن وی زیادہ تر عمارتاں اپنی اصل حالت وچ سلامت نيں۔ 1979ء وچ قدیم جدہ دے ہر گھر دا سروے کيتا گیا جس توں پتا چلدا اے کہ ایتھے ہن وی 1000 توں زیادہ روايتی عمارتاں موجود سن۔ اُتے تاریخی قدر دے لحاظسے عظیم ڈھانچاں دی تعداد بوہت گھٹ تھی. 1990ء وچ جدہ تاریخی علاقائی تحفظ دا محکمہ قائم کيتا گیا۔ [۲۹][۳۰]
جدید شہر نے اپنی پرانی سرحداں توں باہر کئی گنیازیادہ پھیل چکيا اے۔ ابتدا وچ ترقی دا رجحان مکہ روڈ دی طرف سی کیونجے ايسے سمت وچ خزام محل وی تعمیر کيتا گیا سی۔ اُتے بعد وچ ایہ رجحان مدینہ روڈ تے شمال وچ ساحل دے نال دی طرف منتقل ہوئے چکيا اے۔ ہن شہر ابحر کھاڑی جو شہر توں 27 کلومیٹر (17 میل) دے فاصلے اُتے واقع توں سے وی اگے ودھ چکيا اے۔
جغرافیہ
[سودھو]جدہ سعودی عرب وچ بحیرہ احمر دے ساحلی علاقے جسنوں تہامہ کہندے نيں وچ واقع اے۔ جدہ حجازی تہامہ خطہ وچ واقع اے جو سلسلہ کوہ حجاز دا زیريں علاقہ اے۔ تاریخی، سیاسی تے ثقافتی طور اُتے جدہ ولایت حجاز تے مملکت حجاز تے ہور علاقائی سیاسی اکائیاں دا اک وڈا تے اہم شہر سی۔ زمین رقبے دے لحاظ توں ایہ دنیا دا سواں سب توں وڈا شہر اے۔
کوپن موسمی گٹھ بندی دے مطابق جدہ استوائی درجہ حرارت رینج وچ واقع اے تے اس دی آب و ہوا خشک اے۔ سعودی عرب دے ہور شہراں دے برعکس جدہ موسم سرما وچ گرم درجہ حرارت برقرار رکھدا اے۔ جو علی الصبح 15 °س (59 °ف) توں دوپہر وچ 28 ° س (82 ° ف) دے درمیان ہُندا اے۔ موسم گرما دا درجہ انتہائی گرم ہُندا اے جو دوپہر وچ 43 °س (109 °ف) تک تے شام نوں 30 ° س (86 ° ف) تک گر جاندا اے۔ گرمیاں بہت بھاپ والی ہُندیاں نيں، نقطہ شبنم خاص طور اُتے ستمبر وچ 27 ° س (80 ° ف) توں زیادہ ودھ جاندا اے۔ جدہ وچ بارش بوہت گھٹ ہُندی اے تے ایہ عام طور اُتے نومبر تے دسمبر وچ کم مقدار وچ ہُندی اے۔ طوفان برق و باد موسم سرما وچ ہُندے نيں۔ 2008ء دا طوفان برق و باد حالیہ تریخ وچ سب توں زیادہ سی جس تقریباً 80 ملی میٹر (3 انچ) بارش ہوئی۔ 10 فروری، 1993ء نوں جدہ سب توں کم درجہ حرارت 9.8 ° س (49.6 ° ف) ریکارڈ کيتا گیا سی۔ [۳۱] 22 جون، 2010ء نوں جدہ وچ سب توں زیادہ درجہ حرارت 52.0 ° س (125.6 ° ف) ریکارڈ کيتا گیا سی۔ [۳۱]
طوفان گرد موسم گرما وچ تے بعض اوقات موسم سرما وچ وی آندے نيں۔ ایہ طوفان گرد جزیرہ نما عرب دے ریگستاناں یا شمالی افریقا توں آندے نيں۔
جدہ (1985ء–2010ء) دا موسم | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
مہینا | جنوری | فروری | مارچ | اپریل | مئی | جون | جولائی | اگست | ستمبر | اکتوبر | نومبر | دسمبر | سال |
ودھ توں ودھ سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ) | 35.0 (95) |
36.0 (96.8) |
40.2 (104.4) |
44.5 (112.1) |
48.2 (118.8) |
52.0 (125.6) |
47.0 (116.6) |
46.0 (114.8) |
48.0 (118.4) |
46.4 (115.5) |
40.0 (104) |
37.0 (98.6) |
۵۲.۰ (۱۲۵.۶) |
اوسطاً ودھ سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ) | 29.0 (84.2) |
29.5 (85.1) |
31.8 (89.2) |
34.9 (94.8) |
37.2 (99) |
38.3 (100.9) |
39.4 (102.9) |
38.8 (101.8) |
37.6 (99.7) |
36.7 (98.1) |
33.5 (92.3) |
30.7 (87.3) |
۳۴.۸ (۹۴.۶) |
روزانہ اوسط سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ) | 24.5 (76.1) |
24.8 (76.6) |
26.1 (79) |
28.5 (83.3) |
30.2 (86.4) |
31.2 (88.2) |
32.7 (90.9) |
32.7 (90.9) |
31.5 (88.7) |
29.8 (85.6) |
27.4 (81.3) |
25.9 (78.6) |
۲۸.۸ (۸۳.۸) |
اوسطاً گھٹ سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ) | 20.3 (68.5) |
20.1 (68.2) |
21.4 (70.5) |
22.1 (71.8) |
24.0 (75.2) |
24.8 (76.6) |
26.6 (79.9) |
27.6 (81.7) |
26.4 (79.5) |
24.1 (75.4) |
22.3 (72.1) |
21.0 (69.8) |
۲۳.۴ (۷۴.۱) |
گھٹ توں گھٹ سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ) | 11.0 (51.8) |
9.8 (49.6) |
10.0 (50) |
12.0 (53.6) |
16.4 (61.5) |
20.0 (68) |
20.5 (68.9) |
22.0 (71.6) |
17.0 (62.6) |
15.6 (60.1) |
15.0 (59) |
11.4 (52.5) |
۹.۸ (۴۹.۶) |
بارش م م (انچ) | 9.9 (0.39) |
3.7 (0.146) |
2.9 (0.114) |
2.8 (0.11) |
0.2 (0.008) |
0.0 (0) |
0.3 (0.012) |
0.5 (0.02) |
0.1 (0.004) |
1.1 (0.043) |
26.4 (1.039) |
13.1 (0.516) |
۶۱.۰ (۲.۴۰۲) |
% نمی | 60 | 60 | 60 | 57 | 56 | 58 | 53 | 59 | 67 | 66 | 65 | 63 | ۶۰ |
جتھوں لیا: جدہ علاقائی آب و ہوا مرکز[۳۲] |
جنوری | فروری | مارچ | اپریل | مئی | جون | جولائی | اگست | ستمبر | اکتوبر | نومبر | دسمبر |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
۲۶٫۳ °C (۷۹٫۳ °F) | ۲۵٫۷ °C (۷۸٫۳ °F) | ۲۵٫۸ °C (۷۸٫۴ °F) | ۲۶٫۸ °C (۸۰٫۲ °F) | ۲۸٫۱ °C (۸۲٫۶ °F) | ۲۹٫۰ °C (۸۴٫۲ °F) | ۳۰٫۶ °C (۸۷٫۱ °F) | ۳۱٫۶ °C (۸۸٫۹ °F) | ۳۱٫۱ °C (۸۸٫۰ °F) | ۳۰٫۷ °C (۸۷٫۳ °F) | ۲۹٫۱ °C (۸۴٫۴ °F) | ۲۷٫۹ °C (۸۲٫۲ °F) |
معیشت
[سودھو]جدہ طویل عرصے توں اک بندرگاہ شہر اے۔ مکہ دے لئی بندرگاہ شہر ہونے توں پہلے وی ایہ علاقہ دا تجارتی مرکز سی۔ درآمدات دا مرکز ہونے دے علاوہ افریقا، یورپ تے نہر سوئز نوں جانے والے بحری جہازاں دے لئی اک اہم بندرگاہ وی اے۔ [۳۴] مشرق وسطی تے شمالی افریقا دے تمام راجگڑھ جدہ توں دو گھینٹے دی مسافت اُتے نيں جو اسنوں دوبئی دے بعد مشرق وسطی دا دوسرا تجارتی مرکز بناتے نيں۔ [۳۵] جدہ اک صنعتی شہر وی اے تے ایہ سعودی عرب دا ریاض، الجبیل تے ینبع دے بعد چوتھا سب توں وڈا صنعتی شہر اے۔
جدہ ایوان تجارت و صنعت
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: جدہ ایوان تجارت و صنعت
جدہ ایوان تجارت و صنعت ملک دی قدیم ترین کاروبار خدمات تنظیماں وچوں اک اے۔ ایہ جنوری 1946ء نوں اک شاہی فرمان دے ذریعے عمل وچ آئی۔ تب توں ایہ ایوان قومی معیشت تے کاروباری برادری دی خدمت کر رہیا اے، اس دی ترقی وچ حصہ لے رہیا اے۔ [۳۶]
جدہ ایوان تجارت و صنعت دی خدمات
[سودھو]- تجارتی خدمات
- قانونی خدمات
- اسپورٹ پروگرام
- تصدیق خدمات
- اشاعت
- تجارتی وفود خدمات
جدہ صنعتی شہر
[سودھو]جدہ صنعتی شہر دا پہلا مرحلہ 1971ء نوں 12 ملین مربع میٹر علاقے وچ قائم کيتا گیا۔ [۳۷] یہ صنعت دے لئی ضروری سہولیات تے رہائشی اکائیاں، معاون خدمات تے آوا جائی دی دستیابی وچ معاونت فراہم کردا اے۔ اس دا مقام خاص حکمت عملی دے تحت منتخب کيتا گیا سی۔ ایہ شہر توں نیڑے واقع اے اُتے اس دے تے شہر دے درمیانی راستے وچ کوئی رہائشی تعمیرات موجود نئيں تاکہ کوئی مضر نوں اخراج توں لوکاں دی صحت متاثر نہ ہوئے۔ ایہ جدہ اسلامی بندرگاہ دے بالکل پاس واقع اے جس توں بحری آوا جائی دے لئی وڈی گاڑیاں باآسانی سامان لا تے لے جا سکدی نيں۔ ایتھے مقامی تے بین الاقوامی صنعتی منصوبےآں دی تقریباً 1،073 فیکٹریاں موجود نيں۔
جدہ صنعتی شہر - پہلا مرحلہ
[سودھو]جدہ صنعتی شہر دا پہلا مرحلہ 1971ء نوں 12 ملین مربع میٹر علاقے وچ قائم کیہ ہویا۔ [۳۸] پہلے مرحلے وچ تمام بنیادی سلولیات بشمول سڑکاں دا جال، بجلی دی خدمات، پانی دی خدمات، موصلات تے حفظان صحت دی خدمات موجود نيں۔ نويں صنعتی منصوبےآں دے بجھ دی وجہ توں نويں مرحلے بنائے گئے نيں اُتے اوہ پہلے مرحلے دی بانسبت شہر توں خاصے دور واقع نيں۔
پہلے مرحلے وچ مندرجہ ذیل صنعتاں موجود نيں:
- گاڑیاں تے ٹریلرز
- ربڑ تے پلاسٹک دی مصنوعات دی تیاری
- پیٹرولیم دی مصنوعات
- کیمیائی مواد تے مصنوعات
- ہور مینوفیکچررز دی صنعت
- میڈیکل انڈسٹری
- لکڑی تے فرنیچر دی صنعت
- بجلی تے بجلی دے آلات دی صنعت
- دھاتاں تے عمارت سازی دی صنعت
- کھانے دی مصنوعات تے مشروگل کيتی تیاری
- کمپیوٹر تے الیکٹرانک تے بصریاندی مصنوعات
- پرنٹنگ تے پبلشنگ
- سامان تے مشینری
- کاغذ تے اس دی مصنوعات.
جدہ صنعتی شہر - دوسرا مرحلہ
[سودھو]جدہ صنعتی شہر دا دوسرا مرحلہ پہلے مرحلے سی جنوب وچ 35 کلو میٹر دے فاصلے اُتے واقع اے۔ [۳۹] اس دا قیام 2009ء وچ عمل آیا۔ اس دا رقبہ 8 ملین مربع میڑ اے۔ شہر وچ سڑک نیٹ ورک، پانی، بجلی، مواصلات، صنعتی سیکورٹی تے حفظان صحت دی خدمات دے تحت تمام بنیادی خدمات موجود نيں۔
جدہ صنعتی شہر - تیسرا مرحلہ
[سودھو]جدہ صنعتی شہر دے تیسرے مرحلے دا قیام 2012ء وچ عمل آیا۔ اس دا رقبہ 80 ملین مربع میڑ اے۔ [۴۰] شہر وچ سڑک نیٹ ورک، پانی، بجلی، مواصلات، صنعتی سیکورٹی تے حفظان صحت دی خدمات دے تحت تمام بنیادی خدمات موجود نيں۔ جدہ صنعتی شہر دا سب توں وڈا مرحلہ اے۔
اسلامی ترقیاتی بینک
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: اسلامی ترقیاتی بینک
اسلامی ترقیاتی بینک جدہ، سعودی عرب وچ واقع اک کثیر المقاصد ترقیاتی ادارہ اے۔
اس دا قیام 1973ء وچ تنظیم تعاون اسلامی دے رکن ملکاں دے وزرائے خزانہ تے اس وقت دے سعودی عرب دے فرمانروا فیصل بن عبدالعزیز آل سعود دی مدد توں ميں عمل آیا تے 20 اکتوبر 1975ء نوں اس نے اپنی سرگرمیاں شروع کيتیاں ۔ [۴۱]
موجودہ دور وچ اس دے 57 ارکان نيں۔ [۴۲]
جدہ اقتصادی فورم
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: جدہ اقتصادی فورم
جدہ اقتصادی فورم اقتصادی اک فورم اے جس دا سالانہ اجلاس 1999ء دے بعد توں موسم سرما دے دوران جدہ، سعودی عرب وچ ہُندا اے۔
فورم نے کئی مشہور مقررین نوں مدعو کيتا اے جنہاں وچ جارج ایچ ڈبلیو بش، جان میجر، بل کلنٹن، گیرہارڈ شروڈر سابقہ جرمن چانسلر، میڈلین آلبرائیٹ، ولید بن طلال، اردن دی رانیا العبد اللہ، رجب طیب ایردوان وزیر اعظم ترکی، رفیق حریری لبنان دے سابقہ وزیر اعظم، مہاتیر محمد ملائیشیا دے وزیر اعظم تے لبنی علیان، ہیلری کلنٹن، کلاوس شواب، حیات سندی تے وکٹوریہ، سویڈن دی ولی عہد شہزادی شامل نيں۔
بین الاقوامی تنظیماں
[سودھو]جدہ وچ کئی بین الاقوامی تنظیماں دے دفاتر موجود نيں اُتے ایتھے صرف انہاں تنظیماں دا ذکر کيتا جا رہیا اے جنہاں دے صدر دفتر جدہ وچ واقع نيں۔
تنظیم تعاون اسلامی
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: تنظیم تعاون اسلامی
تنظیم تعاون اسلامی اک بینالاقوامی تنظیم اے جس وچ مشرق وسطی، شمالی، مغربی اورجنوبی افریقا، وسط ایشیا، یورپ، جنوب مشرقی ایشیا تے برصغیر تے جنوبی امریکا دے 57 مسلم اکثریتی ملکاں شامل نيں۔ او آئی سی دنیا بھر دے 1.2 ارب مسلماناں دے مفادات دے تحفظ دے لئی کم کردی اے۔ او آئی سی دا مستقل دفتر سعودی عرب دے شہر جدہ وچ قائم اے۔ [۴۳]
بین الاقوامی تنظیم برائے اعانت، بہبود تے ترقی
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: بین الاقوامی تنظیم برائے اعانت، بہبود تے ترقی
بین الاقوامی تنظیم برائے اعانت، بہبود تے ترقی سابقہ ناں بین الاقوامی اسلامی اعانتی تنظیم رابطہ عالم اسلامی دی سعودی عرب وچ 1978ء وچ قائم کردہ اک فلاحی تنظیم اے۔ [۴۴][۴۵] رابطہ عالم اسلامی دا صدر دفتر مکہ وچ جدوں کہ بین الاقوامی تنظیم برائے اعانت، بہبود تے ترقی دا صدر دفتر جدہ وچ واقع اے۔
قونسل خانے
[سودھو]سعودی عرب وچ ریاستہائے متحدہ امریکا دے دو قونصل خاناں وچوں اک جدہ وچ واقع اے۔ جدہ وچ ہور 85 ملکاں دے قونصل خانے وی موجود نيں جنہاں دی لسٹ مندرجہ ذیل اے۔ [۴۶] ہور قونصل نمائندےآں وچ تنظیم تعاون اسلامی تے عرب لیگ شامل نيں۔
- افغانستان
- البانیہ
- الجزائر
- آسٹریا
- بحرین
- بنگلہ دیش
- بیلجیم
- بینن
- برونائی
- برکینا فاسو
- کیمرون
- کینیڈا
- چاڈ
- چلی
- چین
- آئیوری کوسٹ
- قبرص
- چیک جمہوریہ
- ڈنمارک
- جبوندی
- مصر
- ارتریا
- ایتھوپیا
- فن لینڈ
- فرانس
- گیبون
- گیمبیا
- جرمنی
- گھانا
- یونان
- جمہوریہ گنی
- بھارت
- انڈونیشیا
- ایران
- عراق
- آئرلینڈ
- اطالیہ
- جاپان
- اردن
- قازقستان
- جنوبی کوریا
- کویت
- لبنان
- لیبیا
- لتھووینیا
- ملائیشیا
- مالدیپ
- مالی
- مالٹا
- موریتانیہ
- موریشس
- مراکش
- نیپال
- نیوزی لینڈ
- نائجر
- نائجیریا
- ناروے
- سلطنت عمان
- پاکستان
- فلسطین
- فلپائن
- پولینڈ
- قطر
- رومانیہ
- روس
- سینیگال
- سنگاپور
- صومالیہ
- جنوبی افریقا
- سری لنکا
- سوڈان
- سویڈن
- سوئٹزرلینڈ
- شام
- تنزانیہ
- تھائی لینڈ
- ٹوگو
- تونس
- ترکی
- یوکرین
- متحدہ عرب امارات
- مملکت متحدہ
- ریاستہائے متحدہ
- ازبکستان
- يمن
سبھیاچار
[سودھو]جدہ قدیم دور توں ہی اک اہم بندرگاہ شہر اے، خاص طور عازمین حج دے لئی وی بنیادی بندرگاہ اے۔ تمام ملکاں توں حجاج جدہ دا سفر کردے نيں جس نے ایتھے دی مقامی سبھیاچار اُتے گہری چھاپ چھڈی اے۔ ایتھے دے زیادہ تر شہری سنی مسلم نيں۔ سعودی عرب دا شہر ہونے دے ناطے حکومت تے عدالتاں شریعت دے قوانین دے طابع نيں۔ شہر وچ 1،300 توں ودھ مسیتاں نيں [۴۷] اُتے ہور مذہبی عمارتاں بنانے دی اجازت نئيں، گو کہ اک وڈی تعداد وچ غیر ملکی کارکن جو ہور مذاہب نال تعلق رکھدے نيں ایتھے مقیم نيں۔
ستويں صدی توں جدہ دنیا بھر توں کڑوراں حاجیاں دا اولین میزبان اے۔ حجاج کرام دے نال اس میل جول نے جدہ دے معاشرے، سبھیاچار، مذہب ور معیشت اُتے اک گہرا اثر چھڈیا اے۔ دنیا بھر توں حجاج کرام دے آنے دی وجہ توں سالانہ بیماری دا خطرہ وی رہندا اے جسنوں "حاجی بیماری" دا ناں دتا جاندا اے۔
دنیا بھر توں غیر ملکی کارکنان وی جدہ وچ مقیم نيں جو اپنی بولی تے اپنی سبھیاچار رکھدے نيں۔ آپسی میل جول توں جدہ دی بولی وچ کئی ہور زباناں دے لفظاں وی مستعمل نيں۔ مثلاً لفظ "جنجال" جو سنسکرت توں ماخوذ اے تے پنجابی وچ مستعمل اے ایتھے عام استعمال ہُندا۔ ايسے طرح بوہت سارے عربی لفظاں ہور زباناں وچ استعمال ہُندے نيں مثلاً پل دے لئی "کبري" عام استعمال ہُندا اے۔
پکوان
[سودھو]جدہ اک کثیر ثقافتی شہر اے غیر ملکی ثقافتاں دا مقامی سبھیاچار اُتے وی گہرا اثر اے۔ مختلف اقوام تے ثفافتاں دے پکوان ایتھے دستیاب تے مقبول نيں۔ دور حاضر وچ مغربی فاسٹ فوڈ رستوراناں نے وی بہت مقبولیت حاصل کيتی اے لیکن روايتی کھاناں نوں ہن وی فوقیت حاصل اے۔
سلیق سفید چاولاں دا اک پکوان اے جسنوں مرغی یا ہور گوشت دی یخنی تے دُدھ وچ پکایا جاندا اے۔ ایہ حجاز دا اک اہم پکوان اے۔ مندی اک روايتی پکوان اے جس دا آغاز حضرموت، یمن توں ہويا۔ مندی جدہ وچ بہت مقبول اے ہر جگہ عام دستیاب اے۔ فول چوڑے لوبیے، روغن نباندی تے زیرہ توں تیار کيتا جانے والا اک پکوان اے۔ ایہ صبح ناشتے وچ تے رات دے کھانے وچ وی کھایا جاندا اے۔ فلافل تے حمص وی ایتھے کافی مقبول ہیںو صبح ناشتے تے رات دے کھانے وچ وی کھائے جاندے نيں۔ کبسہ جدہ وچ کھایا جانے والا اک انتہائی مقبول پکوان اے۔ جدہ دے ہور مقبول پکواناں وچ مبشور، مطبق، عریکہ، حریسہ، کباب میرو، شوربہ، مقلقل، مضبی، مدفون، مقلوبہ، معصوب، مقلیہ، بریانی، رز کابلی تے رز بخاری شامل نيں۔ برصغیر دے پکوان وی ایتھے دے لوک پسند کردے نيں ايسے لئی مقامی پاکستانی تے بھارتی ریستوراناں وچ تیز مرچ دا استعمال نئيں کيتا جاندا تا کہ مقامی لوک وی اسنوں کھا سکن۔ اس دے علاوہ شاورما، کوفتہ تے کباب وی جدہ والےآں دی مرغوب غذا نيں۔ رمضان وچ سموسہ تے فول افطار وچ بہت استعمال ہُندے نيں۔ شامی، لبنانی، یمنی، بھارتی، بنگلہ دیشی، پاکستانی تے ہور ایشیائی پکوان وی بہت مقبول نيں۔ اطالوی، فرانسیسی تے امریکی ریستوران وی ملدے نيں۔
البیک
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: البیک
البیک سعودی عرب وچ اک اہم فاسٹ فوڈ ریستوران سلسلہ اے۔ اسنوں صدر دفتر جدہ وچ واقع اے۔ بنیادی طور ایہ بروسٹ مرغی تے جھینگے مختلف چٹنیاں دے نال پیش کردے نيں۔ ایہ جدہ توں شروع ہونے والا ریستوران سلسلہ اے تے خاصے عرصے تک ایہ صرف جدہ تک ہی محدود سن اُتے ہن انہاں دیاں شاخاں دوسرے شہراں وچ وی موجود نيں، جنہاں وچ مکہ، مدینہ منورہ، طائف، ینبع، اللیث، الخرج، ریاض تے بریدہ شامل نيں۔ [۴۸] ابتدا وچ دوسرے شہراں وچ شاخاں نہ کھولنے دی وجہ ایہ تصور کيتی جاندی سی کہ ایہ لوک اپنا فارمولا کسی نوں دسنیا نئيں چاہندے ايسے لئی اوہ جدہ تک ہی محدود نيں۔ تے جدوں نیڑےی شہراں مکہ، مدینہ تے طائف وچ شاخاں کھولی گئياں تاں انہاں وچ وی مرغی دی تیاری نئيں ہُندی سی بلکہ مرغی نوں مصالحے لگیا کر انہاں شہراں وچ بھیجیا جاندا سی تے اوتھے اُتے صرف اسنوں تلا جاندا سی۔ اسنوں جدہ وچ عام لوک اسنوں "خلطہ سرية" (خفیہ مکس) وی کہندے نيں۔
البیک ایہ صرف مقامی طور اُتے مقبول اے بلکہ اسنوں لوک اپنے نال واپسی اُتے اپنے ملکاں نوں وی لے جاندے نيں۔ اکثر بین الاقوامی ہوائی اڈے اُتے لوکاں وچ ہتھ وچ البیک دے تھیلے نظر آندے نيں۔
ذرائع ابلاغ
[سودھو]جدہ ابتدا ہی توں صحافتی سرگرمیاں نوں گڑھ رہیا اے۔ جدہ توں کئی اخبار شائع ہُندے نيں جنہاں وچ عربی زبان دے البلاد، عکاظ، المدینہ تے الوطن، انگریزی زبان دے سعودی گزٹ تے عرب نیوز جدوں کہ اردو بولی دا اردو نیوز قابل ذکر نيں۔ عکاظ تے المدینہ جدہ توں شایع ہونے والے دو ایداں دے اخبار نيں جنہاں دے قارئین دی تعداد دس لکھ توں زیادہ اے۔
جدہ وچ خاص طور اُتے مقامی معلومات دے انٹرنیٹ دے بلاگز بہت زیادہ نيں۔ انہاں وچوں کئی ایسی ویب سائٹ نيں جنہاں دی بین الاقوامی طور اُتے تعریف کيتی گئی اے۔ [۴۹][۵۰] ہور شوقیہ ویب سائٹس مخصوص موضوعات دے نال موجود نيں۔ جدہ سعودی عرب دی ریڈیو تے ٹیلی ویژن دی سب توں وڈی مارکیٹ دی نمائندگی کردا اے۔ شہر دے علاقے وچ ٹیلی ویژن چینلاں وچ سعودی ٹی وی 1، سعودی ٹی وی 2، سعودی ٹی وی اسپورٹس، الاخناریہ، عرب ریڈیو تے ٹیلی ویژن نیٹ ورک تے سینکڑاں کیبل، سیٹلائٹ تے ہور خاص ٹیلی ویژن فراہم کنندہ موجود نيں۔ جدہ ٹی وی ٹاور اک مشاہدہ ڈیک دے نال 250 میٹر (820 فٹ) بلند اک ٹیلی ویژن ٹاور اے۔ ایہ ٹاور 2006ء وچ مکمل ہويا۔
حجازی عربی
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: حجازی عربی
حجازی عربی عربی دی اک تنوع اے سعودی عرب دے تاریخی خطے حجاز وچ بولی جاندی اے۔ حجاز وچ اس لہجہ دے دو اہم گروہ نيں، اک اوہ جو اہم شہراں مثلاً جدہ، مکہ تے مدینہ منورہ وچ جدوں کہ دوسرا بدوی لہجہ اے۔ [۵۱]
مذہب
[سودھو] تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: سعودی عرب وچ مذہب اور سعودی عرب وچ اسلام
اسلام سعودی عرب دا سرکاری مذہب اے تے اس دا قانون تمام شہریاں دے مسلمان ہونے نوں ضروری قرار دیندا اے۔[۵۲] اسلام دے سوا ہور مذاہب دے پیروکاراں نوں کھلے عام عبادت منع اے۔[۵۳][۵۴] سعودی عرب دی شہریت حاصل کرنے دے لئی کسی وی غیر مسلم نوں اسلام قبول ضروری اے۔ [۵۵]
جدہ وچ وڈی تعداد وچ غیر ملکی وی مقیم جو مختلف مذہب رکھدے نيں۔ کیونجے سر عام کسی غیر اسلامی عبادت دی اجازت نئيں اس لئی کسی خاص مذہب دے پیروکاراں دے اعداد و شمار دستیاب ننيں۔ جدہ وچ اک قدیم گرجا گھر موجود اے جسنوں مقامی لوک کنیسہ جدہ دے ناں توں یاد کردے نيں، اُتے اس وچ عبادت نئيں ہُندی۔ ایہ اک تباہ حال عمارت سی جس دی حال ہی وچ تزئین و آرائش کيتی گئی اے۔
سیاحت تے تفریح
[سودھو]اک بین الاقوامی، قدیم تے ساحل سمندر اُتے ہونے دی وجہ توں جدہ وچ بوہت سارے تفریحی تے سیاحتی تھاںواں موجود نيں۔ جدہ دے رہائشیاں، حجاج، زائرین تے سیاحاں دے لئی جدہ خریداری تے تفریح دے لئی خاص مقام رکھدا اے۔
کورنیش جدہ
[سودھو]-
کورنیش جدہ رات دا منظر
-
کورنیش جدہ اُتے نواں جاگنگ ٹریک
جدہ بحیرہ احمر دے ساحل اُتے واقع اے۔ ساحل سمندر توں لطف اندوز ہونا جدہ والےآں دی سب توں وڈی تفریح اے۔ ساحل دے نال لوکاں دے بیٹھنے دے لئی تفریحی جگنيں بنائی گئياں نيں۔ اس ساحل نوں کورنیش کہیا جاندا اے۔ کورنیش اُتے صبح فجر توں لے کے رات گئے تک لوکاں دا ہجوم رہندا اے۔ حال ہی وچ حکومت نے کورنیش اُتے لوکاں دی سہولت تے خوبصورتی دے لئی کئی منصوبےآں اُتے کم کيتا اے جس توں اس دی رونق تے ودھ گئی اے۔ [۵۶][۵۷]
کورنیش جدہ توں پٹی دے سامنے کئی وڈے ہوٹل، تفریح گاہاں، محلات تے ہور اہم تھاںواں واقع نيں۔ حال ہی وچ کورنیش دے اک حصے وچ سڑکاں دے درمیان جلنے تے جاگنگ دے لئی راستہ بنایا گیا اے جو لوکاں وچ بہت مقبول ہويا اے۔ [۵۸]
کورنیش جدہ دا بحیرہ احمر دے ساحل اُتے کل رقبہ 730،000 مربع کلومیٹر اے۔ نويں تجدید شدہ علاقے وچ ہور سہولہات فراہم دی گئیاں نيں جس وچ نہانے دے لئی ساحل، بیٹھنے دے لئی سایہ دار تھاںواں ، تیرتی سمندری گودی، بیت الخلا، ریستوراں، پارک، رقصاں چشمے، کھیلنے دے میدان، جگہ جگہ چارجنگ کيتی شہولت تے وائی فائی تک رسائی شامل نيں۔ [۵۹]
کورنیش جدہ دی تجدید تے ترقی دے منصوبے نوں جدہ 1439ھ وچ سعودی حکومت نے مقامی حکومت نوں جدت اعزاز توں نوازیا۔ [۶۰][۶۱]
تجدید شدہ کورنیش جدہ دا افتتاح 30 نومبر 2017ء نوں گورنر مکہ عللاقہ شہزادہ خالد الفیصل نے کيتا۔ افتتاح دے موقع اُتے انہاں دے ہمراہ گورنر جدہ شہزادہ مشعل بن ماجد تے نائب گورنر جدہ عبد اللہ بن بندر وی موجود سن ۔ [۶۲] اس منصوبے دے لئی مختص کردہ بجٹ 212.3 ملین امریکی ڈالر اے۔ [۶۳]
شاہ فہد فوارہ
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: شاہ فہد فوارہ
شاہ فہد فوارہ جسنوں جدہ فوارہ وی کہیا جاندا اے جدہ دی ساحلی پٹی کورنیش جدہ اُتے واقع اک فوارہ اے۔ ایہ دنیا دا بلند ترین فوارہ اے۔[۶۴] یہ فوارہ جدہ شہر نوں شاہ فہد بن عبدالعزیز آل سعود نے عطایہ کیہ سی اسنوں لئی اس فوارے نوں انہاں دے ناں توں منسوب کيتا جاندا اے۔ ایہ 1980ء تے 1983ء دے درمیان تعمیر کيتا گیا سی تے اس دا افتتاح 1985ء وچ ہويا۔ [۶۵]
مختلف ذرائع دے مطابق بحیرہ احمر دے سطح سمندر توں اس دی اونچائی 260 میٹر (853 فٹ) [۶۶][۶۷][۶۸] یا 312 میٹر (1،024 فٹ) اے۔ [۶۴] بلند ہونے دی وجہ توں ایہ فوارہ جدہ دے اکثر علاقےآں توں دیکھیا جا سکدا اے۔ یہ فوارہ جدہ دی علامت یا نشان دے طور اُتے عام استعمال ہُندا اے۔
کسی وی اونچائی نوں معیار تصور کيتا جائے تک وی ایہ فوارہ بلند ترین ہی ہوئے گو کیونجے دوسرا بلند ترین فوارہ جس دا ناں "ورلڈ کپ فاؤنٹین" اے تے ایہ سؤل، جنوبی کوریا وچ واقع اے۔ اس دی انچائی 202 میٹر (663 فٹ) اے۔
جدہ علم چوب
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: جدہ علم چوب
جدہ علم چوب ملک عبد اللہ چوک، جدہ، سعودی عرب وچ 171 میٹر (561 فٹ) بلند اک علم چوب اے۔
2014ء وچ اس دی تعمیر دے بعد توں ایہ دنیا دا سب توں وڈا علم چوب اے۔ [۶۹]
اس اُتے سعودی عرب دا پرچم لہرایا جاندا اے جس دا عرض 49.5 میٹر (162 فٹ) طول 33 میٹر (108 فٹ) تے اس دا وزن 570 کلوگرام (1،260 پونڈ) اے۔ [۷۰]
اسنوں سب توں پہلے 23 ستمبر 2014ء نوں قومی یوم سعودی عرب دے موقع اُتے لہرایا گیا سی۔
یہ علم چوب جدہ دے اکثر علاقےآں توں دیکھیا جا سکدا اے شاہ فہد فوارے دی طرح ایہ وی جدہ دی اک علامت بن چکيا اے۔
مسجد الرحمہ
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مسجد الرحمہ (جدہ)
مسجد الرحمہ جسنوں تیرتی مسجد وی کہیا جاندا اے 1985ء وچ تعمیر کيتی گئی۔ اس دی وجہ شہرت اس دی طرز تعمیر اے۔ اسنوں سمندر دے اندر ستوناں اُتے تعمیر کيتا گیا اے۔ مسجد دے آخر وچ سمندر دا نظارہ کرنے دے لئی جگہ وی بنائی گئی اے جتھے سمندر کافی گہرا اے۔ مسجد اندر توں وی خوبصورت اے۔ انڈونیشیا تے ملائیشیا دے حجاج دے پیکج وچ اس مسجد دا دورہ وی شامل ہُندا اے۔ ایہ مسجد وی جدہ دی اک علامت دے طور اُتے استعمال ہُندی اے۔
الجوہرہ اسٹیڈیم
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: شاہ عبد اللہ اسپورٹس سٹی
شاہ عبد اللہ اسپورٹس سٹی جدہ، سعودی عرب توں شمال وچ 60 کلومیٹر دے فاصلے اُتے اک کھیلاں دا شہر اے۔ ایہ سعودی عرب دے بادشاہ عبداللہ بن عبدالعزیز آل سعود دے ناں اُتے اے جنہاں نے اس دا افتتاح وی کيتا سی۔ [۷۱]
اس وچ مرکزی مقام الجوہرہ اسٹیڈیم اے جسنوں کثیر لاگت توں جدید ٹیکنالوجی دی بنیاداں اُتے تعمیر کيتا گیا اے۔ ایہ عمومی طور اُتے سعودی عرب دے مقبول کھیل فٹ بال دے لئی استعمال کيتا جاندا اے۔ اس وچ 62,241 افراد دے بیٹھنے دی گنجائش اے۔ ایہ جدہ نوں سب توں وڈا تے سعودی عرب دا دوسرا سب توں وڈا اسٹیڈیم اے۔
این سی بی ٹاور
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: نیشنل کمرشل بینک
نیشنل کمرشل بینک مکمل طور اُتے سعودی عرب دا پہلا ملکيتی تے بلحاظ اثاثہ جات عرب دنیا دا دوسرا سب توں وڈا بینک اے۔ [۷۲]
نیشنل کمرشل بینک نے 26 دسمبر 1953ء نوں مرحوم شاہ عبدالعزیز ابن سعود دے شاہی فرمان دے مطابق قائم کيتا گیا۔
این سی بی ٹاور یا نیشنل کمرشل بینک ٹاور 1983ء جدہ وچ سمندری جصیل دے کنارے تعمیر کيتا گیا تے اسنوں 1980ء دی دہائی دے دوران سعودی عرب دی سب توں بلند عمارت خیال کيتا جاندا اے۔ جھیل دے کنارے اک منفرد تکونی طرز تعمیر ہونے دی وجہ توں جدہ وچ فوٹوگرافراں دا پسندیدہ مقام اے۔ اسنوں جدہ دی اک علامت دا مقام حاصل اے۔
برج شاہراہ ملک
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: برج شاہراہ ملک
برج شاہراہ ملک اک 34 منزلہ دفتری برج اے جو جدہ، سعودی عرب وچ واقع اے۔ ایہ برج اشتہارات دکھانے دی دنیا دے سب توں وڈی اسکرین اُتے مشتمل اے۔
اسکرین تقریباً 10،000 مربع میٹر تے اسنوں اک فرانسیسی کمپنی نے ڈیزائن، تعمیر تے نصب کيتا۔ اس اسکرین نوں نصب کرنے وچ تقریباً چھ ماہ لگے۔ [۷۳][۷۴]
ملک سعود مسجد
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: ملک سعود مسجد
ملک سعود مسجد 1987ء وچ تعمیر ہوئی ایہ شہر دی سب توں وڈی مسجد اے۔ ایہ اپنے خوبصورت طرز تعمیر دی وجہ توں شہرت رکھدی اے۔ مسجد عبد الواحد الوكيل نے ڈیزائن دی تے ایہ 1987ء وچ مکمل ہوئی۔ ایہ بنیادی طور اُتے اِٹاں توں تعمیر کيتی گئی اے۔ اس دا کل رقبہ 9764 مربع میٹر جدوں کہ اندرونی ہال 2464 مربع میٹر اے۔ اس دا سب توں وڈا گنبد 20 میٹر دا اے تے ایہ 42 میٹر بلند اے۔ اس دے مینار دی اننچائی 60 میٹر اے ٫ [۷۵]
باب مکہ (محلہ)
[سودھو]باب مکہ جدہ دے قدیم ترین محلےآں وچوں اے ایہ بلد توں متصل اے تے شہر دا اہم تجارتی مرکز اے۔ ایہ آوا جائی دا مرکز وی اے شہر بھر توں بساں باب ملکہ تک آندی نيں۔ پہلے مقمای لوک اپنی بساں چلاندے سن جنہاں نوں "خط" کہیا جاندا سی جو تصوہر وچ وی دیکھی جا سکدیاں نيں لیکن حکومتی بساں چلنے دے بعد انہاں دی ممانعت ہوئے گئی اے۔
نويں جدہ وچ خریداری مرکزاں دی تعمیر دے بعد وی باب مکہ دی اہمیت کم نئيں ہوئی، قدیم شہر دے لوک گو کہ اوہ کدرے وی موجود ہاں کھانے ہینے، مصالحہ جات، شہد، کھجور دی خریداری ایتھے توں ہی کردے نيں۔
اصل شہر دی فصیل دا دروازہ جو مکہ ("باب مکہ") دی سمت سی مسمار ہوئے چکيا سی اُتے بعد وچ حکومت نے ايسے نقشے اُتے اسنوں دوبارہ تعمیر کيتا اے۔
چوراہے تے بیرون در فن
[سودھو]-
بیرون در فن
-
بیرون در فن
-
بیرون در فن
-
بیرون در فن
-
بیرون در فن
1970ء تے 1980ء دے دہائیاں اس وقت شہر دے میئر محمد سید فارسی نے شہر دی خوبصورتی دے لئی چوراہاں تے ہور تھاںواں اُتے خوبصورے فن پارے نصب کیتے۔ [۷۶][۷۷] ان وچ روايتی سعودی اشیا، کشتیاں، ہوائی جہاز، کرہ عرض، فوارے تے ہور شامل نيں۔
-
ابحر جدہ
-
سائکل چوراہا
-
کرہ ارض چوراہا
-
جدہ لالٹین
-
قدیم جدہ ہوائی اڈا
خریداری
[سودھو]جدہ خریداری دے لحاظ توں سعودی عرب مرکزی حیثیت رکھدا اے۔ ابتدائی طور اُتے بازار قدیم شہر دے مختلف محلےآں وچ موجود سن جنہاں وچ بلد سب توں اہم اس دے علاوہ باب مکہ تے باب شریف وی اہم مراکز سن ۔ شہر دی ترقی تے وسعت دے بعد شہر دے ہر حصے وچ وڈے وڈے مال قائم ہوئے چکے نيں اُتے قدیم شہر دی بازاراں دی اہمیت ہن وی باقی اے۔ جدہ دے چند اہم خریداری مراکز دی لسٹ مندرجہ ذیل اے۔
- المحمل سینٹر
- الیمامہ مال
- ایفینٹ مال
- السلام مال
- برنتان مال
- فلامینگو مال
- کورال مال
- این تاں مال
- السلیمانیہ پلازا
- دا فرسٹ مال
- الاندلس میگا مال
- اتوال سینٹر
- مرکز فتیحی
- جولری سینٹر
- صواری لینڈ مارک
- الیونیورسٹی مال
- مرکز آئیس لینڈ
- حراء پلازا
- سلطان مال
- ریڈ سی مال
- صیرفی میگا مال
- روشان مال
- روشانا مال
- یونیورسٹی پلازا
- الشلال تھیم پارک
- التحلیہ سینٹر
- عزیز مال
- کارفور سینٹر
- ساوتھ مال
- الواحہ مال
- سیٹی پلازا
- محمود سعید سینٹر
- اویسس مال
- الیاسمین مال
- بدر سینٹر
- رباعیات سینٹر
- لمست مال
- جدہ سیٹی سینٹر
- سوق دانیا
- مرکز بن حمران
- المنتزہ 1
- المنتزہ 2
- ابراج البدریہ
- لے مال
- دانیہ سینٹر
- سوق جدہ
- مرکز الہداب
- حراء ایوینیو
- سوق المدار
- فلامینگو مال
- برج الملکہ
- سوق الجمجوم
- سوق الصواری
- مرکز المساعدیہ
- سوق المحمل
- سوق جدہ الدولی
- سوق الحمراء
- سوق البساتین
- سوق حراء
- سوق السلمانیہ
- مرکز دانیہ
- برج الباروم
- الیونیورسٹی پلازا
- مرکز لے مال
- سوق الحفنی
- مرکز الخیاط
- مرکز المدینہ
- مرکز الکورنیش
- سوق الاهدل
- سوق صواریخ
- سوق النجار
- اسواق الحجاز
- سوق ابوعمرین
- سوق سلامہ
- سوق الشاطی
- مال آف عریبیہ
- جدہ مال
- الیاسمین مال
- سوق المرجان
- هیفاء مال
- ستارز ایوینیو
ان خریداری مراکز دے علاوہ کچھ سڑکاں وی خریداری دے لحاظ توں خاص مقام رکھدی نيں جنہاں وچ چند اک مندرجہ ذیل نيں۔
شارع تحلیہ
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: شارع تحلیہ
شارع تحلیہ جس دا رسمی ناں شارع شہزادہ محمد بن عبد العزیز (عربی: طریق الأمير محمد بن عبدالعزيز) اے اُتے اوہ اپنے قدیم ناں "شارع تحلیہ" توں ہی جانی جاندی اے۔ جدہ، سعودی عرب دے وسط وچ اک اہم فیشن تے خریداری سڑک اے۔ اس سڑک اُتے وڈے غیر ملکی برانڈ دے وڈے شو روم موجود نيں۔
شاہراہ شاہ عبد اللہ
[سودھو]شاہراہ شاہ عبد اللہ جدہ دی سب توں اہم سڑکاں وچوں اک اے۔ عبداللہ بن عبدالعزیز آل سعود دے بادشاہ بننے توں پہلے اسنوں ناں شارع ولی عہد سی جو انہاں دے بادشاہ بننے اُتے تبدیل کر دتا گیا۔ سڑک کافی طویل اے تے اس اُتے کئی وڈے کاروباری مراکز موجود نيں۔ ايسے سڑک اُتے تاریخی مقام ابرق الرغامہ (عربی: ابرق الرغامة) وی موجود اے۔ [۷۸] ایہ سڑک ایويں تاں ہمہشہ توں ہی ایم سی اُتے عبداللہ بن عبدالعزیز آل سعود دے بادشاہ بننے دے بعد اس اُتے کئی اہم منصوبے شروع ہوئے۔ سمندر دے نیڑے اس دا اختتام جدہ علم چوب چوک اُتے ہُندا اے جو جدہ دی اک علامت سمجھیا جاندا اے۔
مدینہ روڈ
[سودھو]مدینہ روڈ جدہ دی اک مشہور تے تاریخی اہم سڑک اے۔ ایہ شہر دے جنوبی ضلعے نوں جنوبی ضلعے توں ملاندی اے۔ اس کئی کمپنیاں تے شو رومز دے صدر دفاتر موجود نيں۔ اس دے شمالی سرے اُتے شاہ عبد العزیز بین الاقوامی ہوائی اڈا موجود اے۔ ایہی سڑک اگے جا کے شاہراہ حرمین توں مل جاندی اے۔ ابتدا وچ ایہی سڑک مدینہ جانے دے لئی استعمال ہُندی سی اُتے ہن اس اُتے بہت زیادہ رش ہونے دی وجہ توں لوک اس اُتے جانے توں کتراتے نيں، صرف اوہی لوک اس اُتے آندے نيں جنہاں نوں ایتھے کوئی کم ہوئے۔
شارع قابل
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: شارع قابل
شارع قابل بلد، جدہ دی اک تاریخی شارع تے بازار اے۔ ماضی وچ جدہ دے سب توں اہم بازاراں وچوں اک سی، اُتے موجودہ دور وچ وی اس دی اہمیت برقرار اے۔ اس دی بنیاد شریف حسین بن علی نے 1930ء دی دہائی وچ رکھی۔ سلیمان قابل دی ملکیت وچ آنے دے بعد اس دا ناں تبدیل ہويا جس نے اسنوں شریف علی بن حسین قائم کردہ دے بیٹے توں کچھ رقم تے اجناس دے بدلے خریدتا۔ سلیمان قابل اسنوں جدہ دی سب توں اہم شارع بنانے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ پہلے ایہ بازار چھت دے بغیر سی بعد وچ اک جرمن کمپنی دی مدد توں چھت دار بنایا گیا۔ سڑک دھاتی چھت توں ڈھک دتی گئی جو لوہے دے ستوناں اُتے بہت اُچی سی۔ [۷۹] پر حال وچ ایہ چھت ہٹا دتی گئی اے۔ ہن ایتھے چھوٹی دکاناں ہی موجود نيں وڈے تاجر ایتھے توں کوچ کر چکے نيں۔
تاریخی جدہ
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: بلد، جدہ
بلد لفظی معنی "شہر" [۸۰] سعودی عرب دے دوسرے وڈا شہر جدہ دا تاریخی علاقہ اے۔ [۸۱]
بلد ستويں صدی وچ قائم ہويا تے اسنوں تاریخی طور اُتے جدہ دے مرکز دی حیثیت حاصل رہی اے۔ [۸۲] 1940ء جدہ شہر دی دفاعی دیواراں گرا دتیاں گئیاں۔
قدیم جدہ
[سودھو]قدیم جدہ ست علاقےآں جنہاں نوں محلہ وی کہیا جاندا اے وچ تقسیم سی جس دی تفصیل مندرجہ ذیل اے:
1۔ مظلوم محلہ (حارة المظلوم)
[سودھو]اس دی ناں دی اشتقاقیات دے بارے وچ مورخین دا خیال اے عثمانی دور وچ ایتھے لوکاں اُتے ظلم ہويا ہوئے یا اوہ مارے گئے ہاں تے اس دی مناسبت توں ایہ ناں پيا۔ اس دے بارے وچ کئی تے روایتاں وی بیان کيتیاں جاندیاں نيں۔ ایہ "شامی محلہ" تے "یمنی محلہ" دے درمیان واقع اے۔ اس دے مشہور تھاںواں سوق العلوعی، مسجد معمار، شارع قابل تے سوق البنط نيں۔
2۔ شامی محلہ (حارة الشام)
[سودھو]اس دا رخ بلاد الشام دی طرف سی اسنوں لئی اسنوں شامی محلہ کہیا جاندا اے۔
3۔ یمنی محلہ (حارة اليمن)
[سودھو]اس دا رخ یمن دی طرف سی اسنوں لئی اسنوں یمن محلہ کہیا جاندا اے۔ جنوب وچ ایہ ساحل تک پھیلا ہويا سی۔
4۔ بحری محلہ (حارة البحر)
[سودھو]اٹھارہويں صدی دے اواخر یا انیہويں صدی دے اوائل وچ اسنوں یمنی محلے اک تہائی حصہ کٹ کر بنایا گیا۔ اس دے ناں دی وجہ اک تاں ایہ سمندر (بحر) توں ملیا ہويا سی دوسرے ایتھے بحری تنصیگل کيتی موجودگی اس دے ناں دا سبب ہوئے۔
5۔ بلد
[سودھو]بلد لفظی معنی "شہر" [۸۳] سعودی عرب دے دوسرے وڈا شہر جدہ دا تاریخی علاقہ اے۔ [۸۱] بلد ستويں صدی وچ قائم ہويا تے اسنوں تاریخی طور اُتے جدہ دے مرکز دی حیثیت حاصل رہی اے۔ [۸۴] 1940ء جدہ شہر دی دفاعی دیواراں گرا دتیاں گئیاں۔ 1970ء تے 1980ء دے دہائیاں وچ جدوں جدہ تیل دی پیداوار دی وجہ توں دولت مند بننا شروع ہويا تاں بلد وچ مقیم وڈے تاجر تے ثروت مند افراد جدہ دے شمال وچ رہائش پزیر ہوئے گئے۔ [۸۵]
6۔ الرویس
[سودھو]جدہ دے سب توں قدیم ترین علاقےآں وچ الرویس وی شامل ہوئے جو اندازہً 150 سال پرانا علاقہ اے۔
7۔ الکرنتینا
[سودھو]یہ جدہ دی قدیم بندرگاہ دے نیڑے واقع اے۔ ایہ حجاج دی آمد تے راونگی دا مقام سی جو جدہ توں باہر تصور کيتا جاندا سی۔ ایہ تیل ریفائنری دے نیڑے واقع اے موجودہ دور وچ افریقی النسل لوکاں دا گڑھ اے جس دی وجہ توں اسنوں ہن اک خطرناک علاقہ تصور کيتا جاندا اے۔
-
بیت نور ولی
-
بیت شربتلی
-
بیت متبولی
-
تاریخی جدہ
-
الفلاح اسکول
-
باب البنط عجائب گھر
فصیل جدہ
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: فصیل جدہ
فصیل جدہ جدہ شہر دے گرد اک حفاظتی فصیل سی جو سولہويں صدی توں ویہويں صدی تک موجود رہی۔ فصیل جدہ ایہ سعودی عرب دے مغربی شہر جدہ دے تاریخی علاقے وچ واقع سی۔ اسنوں پرتگیزی حملےآں توں بچاو دے لئی آخری برجی مملوک سلطان الاشرف قانصوہ غوری دے حکم توں 917ھ بمطابق 1509ء وچ تعمیر کيتا گیا۔ بعد وچ اس دی توسیع تے مظبوط بنانے دا عمل وی ہويا۔ فصیل جدہ وچ اٹھ دروازے سن ۔
جدہ دے دروازے
[سودھو]برجی مملوک دور وچ شہر نوں پرتگیزی حملےآں توں محفوظ کرنے دے لئی شہر کر گرد اک فصیل تعمیر کيتی گئی تے دروازے بنائے گئے۔ عثمانی دور وچ فصیل تے مظبوط کيتی گئی تے نويں دروازے وی بنائے گئے۔ جدہ دے اٹھ دروازے سن جنہاں دے ناں مندرجہ ذیل نيں۔
تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: باب الصبہ (فصیل جدہ)
باب الصبہ سعودی عرب دے شہر قدیم جدہ دی فصیل وچ موجود اٹھ دروازےآں وچوں اک اے۔ اس دا ناں لغوی معنی ڈالنا نيں کیونجے درآمد شدہ اناج وچ اس دروازے اُتے ڈال دتا جاندا سی جتھے توں تاجر لوک اسنوں تھیلاں وچ بھر کر وزن کر کے گوداماں وچ منتقل کر دیندے سن ۔ اس وقت ایہ دروازہ کئی اہم سرکاری محکمےآں توں گھرا ہويا سی اس لئی وی کافی اہمیت دا حامل سی۔
اس دے سجے ہتھ بلدیہ تے کھبے جانب ڈاک خانہ وتار گھر تے اک پولیس اسٹیشن سی۔ عدالت وی اس دے نیڑے سی۔ [۸۶]
تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: باب المدینہ (فصیل جدہ)
باب المدینہ سعودی عرب دے شہر قدیم جدہ دی فصیل وچ موجود اٹھ دروازےآں وچوں اک اے۔ ایہ شامی محلے وچ واقع باغ دے سامنے واقع سی جو منہدم کر دتا گیا سی۔
یہ دروازہ قشلہ وچ موجودہ فوجی بیرکاں تک جانے دے لئی استعمال ہُندا سی۔
مدینہ منورہ جانے دے لئی مسافر اس دروازے توں روانہ ہُندے سن ۔ اس دے علاوہ مکہ جانے دے لئی وی مسافر ایہی دروازہ استعمال کردے سن کیونجے قافلے جدہ دے مغربی دروازے باب مکہ تک آسانی توں منتقل نئيں ہوئے سکدے سن ۔ [۸۷]
تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: باب المغاربہ (فصیل جدہ)
باب المغاربہ سعودی عرب دے شہر قدیم جدہ دی فصیل وچ موجود اٹھ دروازےآں وچوں اک اے۔ ایہ شہر دی مغربی دیوار وچ تیسرا دروازہ سی۔ اس دا مقام شارع شاہ عبدالعزیز اُتے واقع موجودہ عمارت جفالی اے۔ بحری راستے توں آنے والے حجاج دے لئی شہر وچ داخلے دا واحد دروازہ سی۔ [۸۸]
اس دے بعد حجاج باب المدینہ یا باب مکہ توں حرمین نوں روانہ ہوئے سکدے سن ۔
تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: باب النافعہ (فصیل جدہ)
باب النافعہ سعودی عرب دے شہر قدیم جدہ دی فصیل وچ موجود اٹھ دروازےآں وچوں اک اے۔ ایہ شہر دی فصیل وچ مغرب توں جنوب دی طرف پہلا دروازہ اُتے قدیم ترین نئيں اے۔ ایہ جزوی طور شارع شاہ عبد العزیر اُتے واقع "مرکز المحمل" دی جگہ اُتے موجود سی۔ [۸۹]
تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: باب جدید (فصیل جدہ)
باب جدید سعودی عرب دے شہر قدیم جدہ دی فصیل وچ موجود اٹھ دروازےآں وچوں اک اے۔
سعودی عہد آغاز وچ اک نواں دروازہ بنایا گیا ايسے نسبت توں اس دا ناں باب جدید سی۔ ایہ 1930ء دی دہائی دے اواخر تے 1940ء دی دہائی دے آغاز وچ بنیا۔ ایہ فصیل جدہ وچ بنایا گیا آخری دروازہ سی۔
یہ اک دہرا دروازہ سی وچوں گاڑیاں باآسانی اندر تے بار جا سکدی سی۔ پرانے دروازے نسبتاً تنگ سن کیونجے اوہ اونٹھاں تے گھوڑےآں نوں مد نظر رکھ دے بنائے گئے سن ۔ [۹۰]
اصل دروازہ مسمار ہوئے چکيا سی اُتے ايسے مقام اُتے ہن نواں دروازہ بنایا گیا اے۔ ایتھے اُتے ہر سال تاریخی جدہ دا میلہ وی سجایا جاندا اے۔ [۹۱]
تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: باب شریف (فصیل جدہ)
باب شریف سعودی عرب دے شہر قدیم جدہ دی فصیل وچ موجود اٹھ دروازےآں وچوں اک اے۔ باب شریف نوں جدہ دا جنوبی دروازہ تصور کيتا جاندا اے۔ [۹۲]
اس دا ناں شریف مکہ دی مناسبت توں اے۔ عام طور اُتے ايسے دورازے توں قاصد آیا جاندا کردے سن ۔ باب شریف واحد دروازہ اے جو اپنی جگہ اُتے سلامت اے باقی تمام دروازے مسمار دے دتے گئے سن ۔
تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: باب صریف (فصیل جدہ)
باب صریف سعودی عرب دے شہر قدیم جدہ دی فصیل وچ موجود اٹھ دروازےآں وچوں اک اے۔ ایہ مغربی دیوار وچ چوتھا دروازہ سی۔ اس دا مقام بحر الاحمر ہوٹل تے فیصلیہ عمارت دے درمیان سی۔ اس دی ناں وجہ غیر معلوم اے۔ [۹۳]
تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: باب مکہ (فصیل جدہ)
باب مکہ سعودی عرب دے شہر قدیم جدہ دی فصیل وچ موجود اٹھ دروازےآں وچوں اک اے۔ ایہ مکہ دی سمت مشرقی دروازہ اے۔ ایہ بدو بازار دے سامنے واقع اے تے ایتھے پرانی چیزاں نوں بازار وی لگدا سی۔ شیخ اسد قبرستان وی اس دے نال ہی اے جو فصیل شہر توں باہر سی۔ [۹۴]
اصل دروازہ مسمار ہوئے چکيا اے اُتے ايسے مقام اُتے نواں دروازہ ايسے طرز اُتے بنایا گیا اے۔ باب مکہ روايتی خریداری دے لئی اج وی بہت مقبول اے۔ وقت گزرنے دے نال ایہ جدہ دے مرکز وچ اک پرکشش علاقہ بن گیا اے۔ جدید خریداری مراکز بننے دے باوجود ایہ مقام خریداراں، زائرین تے سیاحاں توں بھریا رہندا اے جو مکہ جدہ وچ فعال تجارتی سرگرمیاں دی عکاسی کردا اے۔ ایتھے اشیا مناسب قیمتاں اُتے فروخت ہُندیاں نيں تے اس دے علاوہ ایتھے کئی تاریخی تھاںواں وی موجود نيں جنہاں وچ مسجد شافعی تے بیت نصیف سب توں اہم نيں۔ [۹۵]
تاریخی مسیتاں
[سودھو]مسجد شافعی
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مسجد شافعی
مسجد شافعی تاریخی جدہ دے مظلوم محلہ وچ سوق الیونیورسٹی وچ واقع اے۔ [۹۶] اس دا اس اس دا مینار ستويں صدی ہجری بمطابق تیرہويں صدی عیسوی وچ تعمیر کيتا گیا۔ [۹۷]
مسجد وچ استعامل لکڑی، پتھراں تے اُتے سائنسی تحقیق توں پتا چلدا اے کہ اس دی عمر 1000 سال توں ودھ اے۔ مسجد دے وسط وچ اک کھلا چوکور صحن اے۔ خیال کيتا جاندا اے کہ مسجد دی تعیر خلیفہ راشد عمر بن خطاب دے دور وچ ہوئی۔
2012ء وچ اس وقت دے سعودی عرب دے بادشاہ عبد اللہ بن عبد الرحمن آل سعود نے دو تاریخی مسیتاں دی بحالی دا حکم دتا جنہاں وچ مسجد شافعی تے مسجد معمار شامل نيں۔ روایات دے ایہ مطابق حضرت عمر بن خطاب دے دور وچ تعمیر ہوئی تے حضرت عثمان بن عفان نے اس مسجد وچ نماز پڑھی۔ [۹۸] حضرت عثمان بن عفان دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ شعیبہ بندرگاہ دی جگہ جدہ بندرگاہ استعمال کرنے دے موقع اُتے اوہ جدہ آئے تے اس مسجد وچ نماز ادا کيتی۔
مسجد معمار
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مسجد معمار
مسجد معمار تاریخی جدہ دے شارع علوی اُتے واقع اے۔ حال ہی وچ اس دی اس سر نو تعمیر کيتی گئی اے۔ [۹۹][۱۰۰] تعمیر نو وچ اس گل دا خیل رکھیا گیا کہ ایہ اپنے اصل طرز تعمیر تے حلیہ دے مطابق ہوئے۔ مسجد شافعی دے بعد ایہ تاریخی طور اُتے دوسرے نمبر اُتے اے۔ [۱۰۱]
مسجد دے تعمیر دی تریخ دے بارے وچ قدیم کتاباں وچ اختلاف پایا جاندا اے۔ کہیا جاندا اے کہ اس دی تعمیر دا حکم مصطفٰی معمار پاشا نے دتا۔ خیال دی جاندا اے کہ مسجد 1263 ہجری وچ تعمیر کيتی گئی تے 1284 ہجری وچ اس دی تجدید ہوئی۔ لیکن مہراب اُتے 1093 ہجری دی تریخ درج سی جس دا مطلب اے کہ مسجد دی عمر تقریباً 430 سال اے۔ [۱۰۲]
مسجد عثمان بن عفان
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مسجد عثمان بن عفان (جدہ)
مسجد عثمان بن عفان یا مسجد آبنوس تاریخی جدہ دے مظلوم محلہ وچ اک تاریخی مسجد اے جس دا ذکر ابن بطوطہ تے ابن جبیر نے اپنے سفر ناواں وچ کیہ تے اسنوں مسجد آبنوس دے ناں توں یاد کيتا اے جس دی وجہ مسجد وچ آبنوس دی لکڑی دے دو ستون نيں۔ مسجد دی تعمیر نويں صدی ہجری تے دسويں صدی ہجری دے درمیان وچ ہوئی۔ [۱۰۳]
مسجد عکاش
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مسجد عکاش
مسجد عکاش قدیم جدہ شارع قابل اُتے اک تاریخی مسجد اے۔ ایہ مسجد 1200ھ توں پہلے تعمیر ہوئی۔ مسجد بازار وچ واقع پہلی منزل اُتے واقع اے جدوں کہ اس دے تھلے دکاناں موجود نيں۔ [۱۰۴]
مسجد دے دروازے اُتے تختی اُتے سنہ تاسیس 1200ھ درج اے [۱۰۵] اُتے عثمانی دور دے دفتر اندراجات وچ اسنوں 1188ھ وچ درج کيتا گیا اے جس توں ایہ پتا چلدا اے کہ ایہ 1200ھ توں پہلے توں موجود اے۔
مسجد پاشا
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مسجد پاشا (جدہ)
مسجد پاشا قدیم جدہ دے مظلوم محلہ شامی واقع تاریخی مسیتاں وچوں اک اے۔ ایہ 1735ء وچ بکر پاشا نے تعمیر کروائی جو اس وقت دے والی جدہ سن ۔ 1978ء تک ایہ مسجد موجود سی اُتے خستہ حالی دی وجہ توں گر گئی جتھے ہن نويں مسجد تعمیر کيتی گئی اے۔ [۱۰۶]
مسجد المغربی
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مسجد المغربی
مسجد المغربی جدہ دے تاریخی علاقے باب مکہ وچ اک قدیم مسجد اے۔ اسنوں 1185ھ وچ محمد بن ابراہیم مغربی نے تعمیر کروایا۔ ایہ ہور تاریخی مسیتاں دے مقابلے وچ کافی وڈی مسجد اے۔
مسجد حنفی
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مسجد حنفی
مسجد حنفی قدیم جدہ دی مسیتاں وچوں اک اے۔ مسجد حنفی شامی محلے وچ واقع اے۔ ایہ 1320ھ وچ تعمیر ہوئی، ایہ قدیم جدہ دی سب توں وڈی مسیتاں وچوں اک اے۔ [۱۰۷]
قبرستان
[سودھو]جدہ دے ہر علاقے وچ مقامی قبرستان موجود نيں اُتے دو قبرستاناں نوں تاریخی چیثیت حاصل اے جنہاں دی تفصیل مندرجہ ذیل اے۔
قبرستان اماں حوا
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: قبرستان اماں حوا
قبرستان اماں حوا جدہ، سعودی عرب وچ واقع اک قبرستان تے آثارياندی مقام اے۔ [۱۰۸] اسنوں حوا دے دفن ہونے دا مقام کہیا جاندا اے۔ رچرڈ فرانسس برٹن نے الف لیلہ دے ترجمہ وچ اس مقام نوں دیکھنے دا ذکر کيتا اے۔[۱۰۹] یہ مقام 1975ء وچ مذہبی حکام دی طرف بند کر دتا گیا سی کیونجے ایتھے حجاج کرام نے نماز پڑھنا شروع کر دتا سی۔ اینجلو پاسکو اپنی کتاب جدہ وچ اس مقام دا ذکر کيتا اے۔[۱۱۰] اس نے لکھیا اے کہ اس قبرستان دا ابتدائی دستاویزی ذکر ابو محمد الحسن بن احمد بن يعقوب الہمدانی نے کيتا اے۔ معروف مصنف سردار اقبال علی شاہ نے اس دا حدود اربعہ ایويں بیان کيتا اے:
اصل قبر دے مطابق حوا اک وڈے تناسب دی خاتون ہاں گی، مینوں دسیا گیا اے کہ انہاں دا قد کچھ اٹھ فٹ لمبا سی۔ مینوں دسیا گیا کہ قبر پراسرار طریقے خود توسیع ہوئے گئی سی جدوں ميں ایتھے پہنچیا تاں ایہ موجودہ تناسب سی۔[۱۱۱]
عون الرفيق امیر حجاز نے مقبرہ نوں گرانے دی کوشش کيتی، لیکن عوامی شور وغوغا دی وجہ توں نہ کر سکیا۔ اس نے کہیا: لیکن آپ نوں لگدا اے کہ 'ساڈی ماں اِنّی لمبی سن؟ جے حماقت بین الاقوامی اے تاں قبر نوں سلامت رہنے دتیاں
شیخ اسد قبرستان
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: شیخ اسد قبرستان
شیخ اسد قبرستان قدیم مکہ روڈ تے باب مکہ دے تقاطع اُتے موجود اے۔ [۱۱۲]
یہ قدیم شہر فصیل دے باہر موجود اے۔ اماں حوا دا قبرستان وی اس توں زیادہ دور ننيں۔ [۱۱۳]
جدہ غیر مسلم قبرستان
[سودھو]جدہ غیر مسلم قبرستان دے بارے وچ بہت ہی کم لوک جاندے نيں۔ اس قبرستان دے باہر کوئی ایسی علامت یا بورڈ نئيں کہ اس چاردیوری دے اندر اک قبرستان اے۔ اس دے چاراں طرف بلند درخت موجود نيں جنہاں دی وجہ ایہ جگہ چھپی ہوئی اے۔ عربی زبان وچ اسنوں مقبرة الخواجات کہیا جاندا اے۔ [۱۱۴][۱۱۵] یہ بنیادی طور اُتے انہاں پرتگیزیاں دی قبراں نيں جو 1541ء وچ جدہ وچ عثمانويں توں لڑائی وچ مارے گئے۔ اُتے کئی قبراں اس دور دے بعد دی وی نيں جنہاں دا تعلق ہور ملکاں توں سی۔ [۱۱۶] یاد رہے کہ جدہ نوں کئی بار پرتگیزی حملےآں دا سامنا رہیا۔
عجائب گھر
[سودھو]بیت نصیف
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: بیت نصیف
بیت نصیف بلد، جدہ، سعودی عرب وچ "نصیف خاندان" دا اک تاریخی گھر اے۔ ایہ عمر نصیف نے 1881ء وچ تعمیر کروایا۔ دسمبر 1925ء وچ معرکہ جدہ دے بعد جدوں عبد العزیز بن عبد الرحمن آل سعود شہر وچ داخل ہوئے تاں انہاں نے بیت نصیف وچ قیام کيتا۔ 2009ء وچ اسنوں اک عجائب گھر وچ تبدیل کر دتا گیا۔
تعلیم
[سودھو]تریخ
[سودھو]1926ء وچ سلطان نجد عبد العزیز بن عبد الرحمن آل سعود نے مملکت حجاز اُتے قبضہ کر ليا تے حجاز دی حکومت تے سلطنت نجد نوں تحلیل کر دتا تے اک نويں مملکت مملکت حجاز و نجد دا اعلان کيتا جس دے فرمانروا عبد العزیز بن عبد الرحمن آل سعود سن ۔ انہاں نے "مجلس معارف" (تعلیمی کونسل) دی بنیاد رکھی جس دی بنیادی توجہ حجاز وچ تعلیم اُتے مرکوز سی۔ 1953ء وچ سعود بن عبدالعزیز آل سعود نے "مجلس معارف" نوں "وزارت تعلیم" وچ تبدیل کر دتا تے 24 دسمبر، 1953ء نوں فہد بن عبدالعزیز آل سعود نوں وزیر تعلیم مقرر کيتا۔ لڑکیوں دی تعلیم وچ فیصل بن عبدالعزیز آل سعود دا انتیائی اہم کردار رہیا۔ 1960ء جدوں فیصل بن عبدالعزیز آل سعود ولی عہد سن لڑکیوں دی تعلیم دا علاحدہ عمومی ادارہ "مجلس عمومی برائے تعلیم البنات" (عربی: الرئاسة العامة لتعليم البنات) قائم کيتا۔ ايسے دے تحت شاہ فیصل دی بیوی ملکہ عفت نے پہلے لڑکیوں دے کالج عفت کالج دی بنیاد رکھی جو ہن یونیورسٹی بن چکيا اے۔ 2002ء وچ شاہ فہد بن عبدالعزیز آل سعود نے لڑکیوں دے علاحدہ عمومی تعلیمی ادارے نوں وزارت تعلیم وچ ضم کر دتا۔
ابتدائی تے ثانوی تعلیم
[سودھو]جدہ اک بین الاقوامی شہر اے ایتھے مقامی لوکاں دے نال غیر ملکی وی وڈی تعداد وچ موجود نيں۔ ابتدا وچ سرکاری اسکول جنہاں دی تدریسی بولی عربی اے وچ صرف سعودی یا ہور عرب اقوم دے بچے تعلیم حاصل کردے سن ۔ ہور اقوم جنہاں دے لوک وڈی تعداد وچ موجود سن اپنے مخصوص اسکول قائم کر لئی جنہاں وچ پاکستان، بھارت، فلپائن، بنگلہ دیش، ریاستہائے متحدہ تے مملکت متحدہ قابل ذکر نيں۔ غیر عرب یا ایداں دے افراد جو اپنے بچےآں نوں انگریزی تعلیم دلوانا چاہندے نيں دے لئی حکومت نے ایہ اقدام اٹھایا کہ انہاں تمام اسکولاں نوں وزارت تعلیم دے تحت لیا کے بین الاقومی اسکولاں دا درجہ دے دتا تا کہ کسی وی قوم دے بچے ایتھے داخلہ لے سکن۔ اُتے امریکی تے برطانوی اسکولاں نوں چھڈ کے شاذ ناظر ہی کسی دوسری قوم دا طالب علم انہاں اسکولاں وچ داخلہ لیندا اے۔ اُتے ہن کئی نجی اسکول وی موجود نيں جنہاں دی تدریسی بولی انگریزی اے۔ جدہ وچ بے شمار اسکول موجود نيں قابل ذکر اسکولاں دی اک لسٹ مندرجہ ذیل اے:
مخصوص اقوامی اسکول
[سودھو]ہور بین اقوامی اسکول
[سودھو]- الواحہ انٹرنیشنل اسکول
- بلادی انٹرنیشنل اسکول جدہ
- یسر انٹرنیشنل اسکول
- الافق انٹرنیشنل اسکول
- منارہ جدہ اسکول
- غرناطہ انٹرنیشنل اسکول
- بدر انٹرنیشنل اسکول
- ہالا انٹرنیشنل اسکول
کالج تے یونیورسٹیاں
[سودھو]سعودی عرب وچ اعلیٰ تعلیم دے ادارے بنیادی طور اُتے سعودی طلبہ دے لئی نيں۔ عمومی رجحان ایہ اے کہ مقیم غیر ملکی طلبہ اپنے اعلیٰ تعلیم اپنے ملکاں یا کسی تے ملک وچ حاصل کردے نيں۔ مندرجہ ذیل جند اہم یونیورسٹیاں دی لسٹ اے۔
کھیل
[سودھو]فٹ بال سعودی عرب دا قومی تے مقبول ترین کھیل اے۔ جدہ سعودی عرب دی دو بہترین فٹ بال ٹیماں الاہلی اسپورٹس کلب تے اتحاد کلب دا گھر اے۔ ایہ دونے ٹیماں مجموعی طور اُتے سعودی عرب دے فٹ بال اُتے چھائی ہوئی نيں۔ خادم الحرمین الشریفین کپ وچ 42 وچوں 22 مرتبہ (الاہلی اسپورٹس کلب جدہ 13 (ریکارڈ) + اتحاد کلب جدہ 9) جدہ دی ٹیم فاتح رہی اے۔
فٹ بال سعودی عوام وچ جنونی حد تک مقبول اے۔ خادم الحرمین الشریفین کپ دے قائنل دے وقت سڑکاں اُتے بالکل رش نئيں ہُندا۔ ہر قہوہ خانے، رستوراناں تے پارکاں وچ میچ دکھانے دا بندوبست کيتا جاندا اے۔ مقامی ٹیم دی جیت دی صورت وچ انہاں دے حامی گڈیاں اُتے ٹیم دے پرچم اٹھائے شہر دی سڑکاں اُتے نکل آندے نيں۔ کلب دے آس پاس دے علاقے وچ جانا اک خاصہ دشوار عمل ہُندا اے۔ فیفا عالمی کپ توں پہلے وڈے سائر دی ٹیلی ویژن دی خریداری وچ بہت اضافہ ہوئے جاندا اے۔
شہزادہ عبد اللہ الفیصل اسٹیڈیم
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: شہزادہ عبداللہ الفیصل اسٹیڈیم
شہزادہ عبداللہ الفیصل اسٹیڈیم سعودی عرب دے ساحلی شہر جدہ وچ اک اسٹیڈیم اے۔ پہلے صنعتی شہر دے نیڑے 1970ء وچ بننے والا ایہ اسٹیڈیم گزشتہ پنج دہائیاں وچ جدہ وچ فٹ بال دا مرکز رہیا اے۔ اُتے 2014ء وچ بننے والی شاہ عبد اللہ اسپورٹس سٹی نے اس دی جگہ لے لی اے۔
شاہ عبد اللہ اسپورٹس سٹی
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: شاہ عبد اللہ اسپورٹس سٹی
شاہ عبد اللہ اسپورٹس سٹی جس دی عرفیت چمکتا جوہر (عربی: الجوهرة المشعة) اے جدہ، سعودی عرب توں شمال وچ 60 کلومیٹر دے فاصلے اُتے اک کثیر المقاصد اسٹیڈیم تے کھیلاں دا شہر اے۔ ایہ سعودی عرب دے بادشاہ عبداللہ بن عبدالعزیز آل سعود دے ناں اُتے اے جنہاں نے اس دا افتتاح وی کيتا سی۔ [۱۱۷]
صحت عامہ
[سودھو]جدہ وچ جگہ جگہ ورزش تے کھیلاں دے نجی کلب وی قائم نيں جنہاں وچ کافی لوک مندرج نيں تے باقائدگی توں ورزش کردے نيں۔ حال ہی وچ خواتین دے لئی وی ایداں دے کلب کھل گئے نيں جو مملکت وچ خواتین دے لئی روشن خیالی دا حصہ نيں۔
حالیہ برساں وچ جدہ وچ ہر علاقے وچ جاگنگ ٹریک بنائے گئے نيں جتھے جاگنگ، سائکل چلانے تے پیدل چلنے دی سہولت دے علاوہ ورزش دی مشیناں وی رکھی گئی نيں۔ ایہ تھاںواں عوام وچ کافی مقبول نيں، شام دے بعد ایتھے کافی رونق ہُندی اے۔ ایتھے کافی تعداد وچ لڑکیاں وی سائکل چلاندی نظر آندیاں نيں جو سعودی عرب دے لئی اک نويں چیز اے۔
آوا جائی
[سودھو]فضائی
[سودھو] تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: شاہ عبد العزیز بین الاقوامی ہوائی اڈا اور سعودی عربین ایئر لائنز
شاہ عبد العزیز بین الاقوامی ہوائی اڈا
[سودھو]شاہ عبد العزیز بین الاقوامی ہوائی اڈا جدہ دے شمال وچ 19 کلومیٹر دے فاصلے اُتے اک بین الاقوامی ہوائی اڈا اے۔ اس دا ناں شاہ عبد العزیز آل سعود دے ناں توں منسوب اے جس دا افتتاح 1981ء وچ ہويا۔ ایہ سعودی عرب دا مصروف ترین ہوائی اڈا اے۔ موجودہ ہوائی اڈے دے تن ٹرمینل نيں:
- جنوبی ٹرمینل
اصل وچ ایہ ٹرمینل صرف سعودی عربین ایئر لائنز دے لئی مختص سی اُتے 2007ء وچ شمالی ٹرمینل اُتے زیادہ بجھ دی وجہ توں کچھ تے ایئرلائنز وی ایتھے منتقل کر دتی گئياں جنہاں وچ فلائی ناس، کینیا ائیرویز، گارودا انڈونیشیا تے کوریا ایئر شامل نيں۔
- شمالی ٹرمینل
ماسوائے اوہ ایئرلائنز جنہاں دا ذکر جنوبی ٹرمینل وچ کیہ گیا اے باقی تمام بین الاقومی پروازاں شمالی ٹرمینل اُتے آندی نيں۔
- حج ٹرمینل
یہ ٹرمینل حجاج تے عمرہ زائرین دے لئی مخصوص اے۔ حج دے دناں وچ کئی خصوصی پروازاں چلائی جاندیاں نيں جنہاں دے مسافر ایتھے اتردے نيں۔ ہور بین الاقوامی پروازاں اُتے توں حجاج تے عمرہ زائرین نوں ایتھے اتار لیا جاندا اے جدوں کہ باقی مسافراں نوں جنوبی یا شمالی ٹرمینل لے جایا جاندا اے۔
توسیعی منصوبہ
[سودھو]نیا شاہ عبد العزیز بین الاقوامی ہوائی اڈا تن مراحل وچ ستمبر 2006ء وچ شروع ہويا تے اس دی مجوزہ تکمیل 2018ء وچ قرار دتی گئی اے۔ [۱۱۸] 2018ء وچ ایتھے توں کچھ اندون ملک پروازاں چلائی جا رہیاں نيں [۱۱۹] جدوں کہ ہور پروازاں دے لئی 2019ء دی منصوبہ بندی کيتی گئی اے۔ [۱۲۰] یہ منصوبہ ہوائی اڈے دی سالانہ صلاحیت نوں 13 ملین توں ودھیا 80 ملین مسافراں دے لئی تیار کيتا گیا اے۔ اس دے علاوہ حرمین تیز رفتار ریل منصوبہ نوں وی اس توں منسلک کيتا گیا اے جس توں حجاج تے زائرین نوں ریل دے ذریعے مکہ تے مدینہ منورہ منتقل کيتا جائے گا۔ موجودہ دور وچ اس دے لئی بساں استعمال کيتیاں جاندیاں نيں۔
السعودیہ
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: السعودیہ
السعودیہ سعودی عرب دی قومی ایئرلائن اے۔ اس دا صدر دفتر جدہ شاہ عبد العزیز بین الاقوامی ہوائی اڈا وچ واقع اے جدوں کہ ہور اہم مراکز وچ شاہ خالد بین الاقوامی ہوائی اڈا، ریاض تے شاہ فہد بین الاقوامی ہوائی اڈا، دمام نيں۔
بحری
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: جدہ اسلامی بندرگاہ
جدہ اسلامی بندرگاہ بین الاقوامی شپنگ دے وسط وچ واقع اک اہم بندرگاہ اے۔ ایہ عرب ملکاں دی سب توں وڈی تے مصروف ترین بندر گاہ اے۔
یہ مقدس شہراں مکہ تے مدینہ منورہ دے لئی سعودی عرب دی بنیادی بندرگاہ اے۔
بندرگاہ اہم تجارتی مراکز وچوں اک اے جس دے ذریعہ سعودی عرب دی درآمدات دا 59٪ دا انتظام کيتا جاندا اے۔
جب سعودی عرب ترقی دے اک نويں دور وچ داخل ہويا تاں جدہ بندرگاہ دی اہمیت وچ تے اضافہ ہويا جو ہن زیادہ توں زیادہ حد نوں چھو رہیا اے۔
جدہ اسلامی بندرگاہ دا کل رقبہ 10.5 مربع کلومیٹر اے تے گہرے پانیاں اُتے واقع اے۔ [۱۲۱]
شارعی
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: سعودی عرب وچ نقل و حمل
شاہراہ حرمین جدہ نوں مکہ تے مدینہ منورہ توں ملاندی اے۔ تمام حجاج تے عمرہ زائرین ايسے نوں استعمال کردے ہوئے حرمین نوں روانہ ہُندے نيں۔ اندرون شہر ٹریفک دے لئی ساں ساں پل تے انڈر پاس بنائے گئے نيں تے کوشش کيتی گئی اے کہ کم توں کم ٹریفک اشارے راستے وچ آئیاں جس دی وجہ توں ٹریفک ہر دم رواں دواں رہندی اے۔ قدیم شہر نوں چھڈ کے سڑکاں بہت کشادہ نيں۔
جدہ سعودی عرب دی اہم بندر گاہ اے جتھے تمام دنیا توں سامان بحری جہازاں توں پہنچکيا اے تے فیر اسنوں مختلف شہراں نوں روانہ کيتا جاندا اے جس لے لئی اک منظم نظام موجود اے۔
ریل
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: حرمین تیز رفتار ریل منصوبہ
حرمین تیز رفتار ریل منصوبہ سعودی عرب وچ 453 کلو میٹر (281 میل) طویل تیز رفتار بین شہر ریل نظام اے۔ اس دا افتتاح 25 ستمبر، 2018ء نوں ہويا۔ [۱۲۲]
یہ مسلماناں دے مقدس شہراں مکہ مکرمہ تے مدینہ منورہ نوں براستہ شاہ عبداللہ اقتصادی شہر، شاہ عبد العزیز بین الاقوامی ہوائی اڈا، جدہ توں ملاندا اے۔ گو کہ اس دا افتتاح ہوئے چکيا اے اُتے حالے تک جزوی طور اُتے ہی فعال اے۔
شاہ عبد العزیز بین الاقوامی ہوائی اڈے دے نويں ٹرمینل حجاج تے زائرین نوں ریل توں ہی حرمین منتقل کيتا جائے گا۔ نواں ٹرمینل حالے صرف کچھ اندرون ملک پروازاں دے لئی قعال اے جدوں کہ ہور پروازاں دے لئی 2019ء دی منصوبہ بندی کيتی گئی اے۔ [۱۲۳]
مسائل
[سودھو]پانی دی قلت
[سودھو]جدہ وچ دریا نہ ہونے دی وجہ توں اسنوں ہمیشہ توں ہی پانی دی قلت دا سامنا رہیا۔ عبد العزیز بن عبد الرحمن آل سعود نے جدہ وچ عین العزیزیہ دے ناں توں اک وقف ادارہ قائم کيتا جس دا کم جدہ نوں پانی فراہم کرنا سی۔ 1970ء دی دہائی دے وسط وچ غیر ملکیوں دی اک وڈی تعداد وچ آمد توں شہر دے وسائل اُتے بہت دباو آیا۔ پانی دی قلت اُتے قابو پانے دے لئی کئی منصوبےآں اُتے سوچ بچار کيتا گیا تے آخر کار سمندری پانی نوں ازالہ نمک دے بعد پانی نوں قابل استعمال کرنے دا کارخانہ لگایا گیا۔ اس وقت شہر دے شمال، جنوب تے کورنیش اُتے پانی قابل استعمال کرنے دے کارخانے لگائے گئے نيں [۱۲۴] تایم شہر دی وسعت تے آبادی دی وجہ توں ہن وی نا کافی نيں تے لوکاں نوں تحلیہ کمپنی توں پانی دے ٹینکراں توں اپنی ضروریات پوری کرنی پڑدی نيں۔ اس وقت شعیبہ وچ اک وڈے منصوبے اُتے کم ہوئے رہیا جو آبی قلت اُتے کابو پانے وچ معاون ہوئے گا۔ [۱۲۵] موجودہ ازالہ نمک کارخانےآں دی تفصیل درج ذیل اے:
- شمالی ابحر پلانٹ
آبی ذخیرہ: 10,000 مکعب میٹر
- کورنیش پلانٹ
آبی ذخیرہ: 2,000 مکعب میٹر
- جنوبی جدہ کونیش پلانٹ
آبی ذخیرہ:22,000 مکعب میٹر
سیلاب
[سودھو]25 نومبر 2009ء نوں جدہ تے المکہ علاقہ دے ہور علاقےآں نوں اک شدید سیلاب نے بہت متاثر کيتا۔ [۱۲۶][۱۲۷] اس سیلاب نوں شہری دفاعی حکام 27 سالاں وچ بدترین سیلاب بیان کيتا۔[۱۲۸] 26 نومبر 2009ء نوں ایہ اعلان کيتا گیا کہ 77 افراد ہلاک، [۱۲۹] اور 350 توں ودھ لاپتہ سن ۔ [۱۲۶] کچھ سڑکاں اُتے 26 نومبر نوں اک میٹر (تین فٹ) ودھ پانی کھڑا سی تے خیال کيتا جاندا اے کہ ہت توں متاثرین اپنی گڈیاں وچ ڈُب گئے سن ۔ کم توں کم 3،000 گاڑیاں بہہ گئياں یا خراب ہوئیاں۔ [۱۲۶][۱۲۹][۱۳۰] سیلاب دے باعث اموات دی تعداد وچ اضافہ ہويا کیونجے پانی کم ہونے اُتے ڈُبی ہوئی گڈیاں تک پہنچیا جا سکیا۔ [۱۳۱]
26 جنوری 2011ء نوں اک بر فیر سیلاب توں جدہ تے المکہ علاقہ دے ہور علاقے متاثر ہوئے۔ شارع فلسطین، مدینہ روڈ تے شارع ولی عہد سمیت جدی دی سڑکاں اُتے یا تاں پانی بھر گیا ہا اضافی ٹریفک دی وجہ توں جام ہوئے گئياں۔ بعض علاقےآں وچ گاڑیاں تیرتی ہوئی وی دکھادی دتیاں دراں اثنا عینی شاہدین نے مقامی اخبار عرب نیوز نوں دسیا کہ مشرقی جدہ دلدل بن گیا تے سیلابی پانی سڑکاں نوں دریاواں وچ تبدیل کر کے سمندر دی طرف بہہ رہیا سی۔
17 نومبر 2015ء اک بار فیر سیلاب نے آ گھیرا۔ شہر دی اہم سڑکاں دوبارہ زیر آب آ گئياں۔ کئی گڈیاں نوں جلدے ہوئے دیکھیا گیا تے بوہت سارے درخت سیلاب دے نتیجے وچ گر گئے۔ [۱۳۲] 3 اموات دی اطلاع دتی گئی۔ دو بد قسمت افراد اُتے سڑک پار کردے ہوئی آسمانی بجلی گری۔
21 نومبر 2017ء نوں بھاری سیلاب نے اک بار فیر شہر نوں متاثر کيتا تے جدہ اسلامی بندرگاہ تقریباً 3 گھنٹےآں تک غیر فعال رہی۔ جدہ پولیس نوں سڑکاں تے موسمی حالات دے بارے وچ انہاں نوںائری کرنے والے لوکاں توں 911 اُتے 11،000 فون کالز وصول ہوئیاں۔ [۱۳۳] کرنٹ لگنے دی 250 اطلاعات ملیاں۔
2011ء دے اواخر وچ جنوبی جدہ وچ سیلاب دے خطرے نوں کم کرنے دے لئی طوفان دی نکاسی دا نظام بنایا گیا اے۔ [۱۳۴]
نکاسی آب
[سودھو]ابتدا وچ جدہ شہر دے بیشتر علاقےآں وچ نکاسی آب دا نظام سرے توں سی ہی ننيں۔ گھراں تے عمارتاں دے سامنے زیر زمین حوض بنائے جاندے سن جس وچ استعمال شدہ گندہ پانی جمع ہُندا رہندا سی۔ تے اوتھے توں اک ٹینکر اس پانی نوں اٹھا کے مخصوص تھاںواں اُتے لے جا کے ڈال دیندا سی۔ جتھے پانی دی صفائی دے بعد اسنوں سمندر وچ ڈال دتا جاندا سی۔
شہر دے کچھ حصےآں وچ سیویج نطام موجود سی اُتے ودھدی ہوئی آبادی نال سیویج نطام وچ توسیع نئيں ہوئی۔ اصل پلانٹ اس مقدار وچ روزانہ خراب ہانی توں نمٹنے دے لئی کافی نئيں سی۔ اس دے نتیجے وچ کافی مقدار وچ گندا پانی براہ راست سمندر وچ ڈالیا جاندا رہیا تے شہر دے شمالی حصے نوں نظام توں مربوط ہی نئيں کيتا گیا سی تے اوہ ٹینکر توں ہی گندے پانی نوں اٹھوا رہے سن ۔ یہ ہی شہر وچ سیویج ٹینکراں دی تعداد ودھنے دے ذمہ دار نيں۔
پر ہن شہر دے زیادہ تر حصے نوں سیویج نظام توں منسلک کر دتا گیا اے جس توں شہر وچ اضافی ٹریفک وچ کمی تے شہریاں اُتے سر توں اضافی مالی بجھ وی کم ہويا اے۔
غیر قانوی تارکین وطن
[سودھو]جدہ زمانہ قدیم توں ہی حجاج تے زائرین دا سعودی عرب وچ داخلہ دا بنیادی مقام اے۔ ايسے لئی بوہت سارے لوک حج یا عمرہ دے ویزہ اُتے مملکت وچ داخل ہُندے سن ویزہ ختم ہونے دے بعد واپس سفر دی بجائے روپوش ہوئے جاندے سن ۔ گو کہ حکومت دے سخت اقدامات دی وجہ توں اس وچ خاطر خواہ کمی آئی اے۔ نويں قوانین دے مطابق کوِئی غیر ملکی صرف اپنے کفیل دے پاس ہی کم کر سکدا اے بلکہ اوہ صرف اوہ ہی کم کر سکدا اے جو اس دے اقامہ اُتے درج ہوئے۔ انہاں قوانین اُتے سختی توں عمل درامد دے بعد غیر قانوی تارکین وطن نہ ہونے دے برابر نيں۔ گزشتہ سالاں وچ حکومت کئی بار نرمی دا مظاہرہ کردے ہوئے غیر قانوی تارکین وطن بغیر جرمانے تے سزا دے واپس وطن جانے سہولت فراہم کردی رہی اے۔ جدوں وی ایسا اعلان ہُندا اے تاں کئی پلاں نے تھلے ایداں دے غیر قانوی تارکین وطن ڈیرہ جما لیندے نيں تاکہ حکومت انہاں نوں پھڑ کر واپس بھجوا دے۔ غیر قانوی تارکین وطن دا مسئلہ بنیادی طور اُتے صرف جدہ تک محدود اے کیونجے مکہ توں جدہ آنا مشکل نئيں کیونجے سفر دے لئی جدہ جانا ضروری اے، اُتے ایداں دے لوکاں دا دوسرے وڈے شہراں مثلاً ریاض یا دمام سفر کرنا اک دشور عمل اے۔
بلدیہ جدہ 19 ذیلی بلدیات وچ منقسم اے:[۱۳۵][۱۳۶] [۱۳۷]
- ذیلی بلدیہ العزيزيہ
- ذیلی بلدیہ الشرفيہ
- ذیلی بلدیہ ثول
- ذیلی بلدیہ جدہ الجديدہ
- ذیلی بلدیہ المطار
- ذیلی بلدیہ الیونیورسٹی
- ذیلی بلدیہ أبحر
- ذیلی بلدیہ أم السلم
- ذیلی بلدیہ البلد
- ذیلی بلدیہ الجنوب
- ذیلی بلدیہ ذهبان
- ذیلی بلدیہ بريمان
- ذیلی بلدیہ طيبہ
- ذیلی بلدیہ جدہ التاريخيہ
- ذیلی بلدیہ المليساء
- ذیلی بلدیہ أبحر الشماليہ
- ذیلی بلدیہ الصفا
- ذیلی بلدیہ خزام
- ذیلی بلدیہ أبرق الرغامہ
جڑواں شہر
[سودھو]جدہ دے 35 جڑواں شہر نيں جنہاں نوں اقتصادی، ثقافتی تے سیاسی معیار دی بنیاد اُتے منتخب کيتا گیا اے
- گورژوو ویئلوپولسکی، پولینڈ
- ریاستہائے متحدہ امریکا دا جھنڈا لاس اینجلس، ریاستہائے متحدہ
- TUR دا جھنڈا آدانا، ترکی
- TUN دا جھنڈا تونس شہر، تونس
- اسکندریہ، مصر
- KAZ دا جھنڈا الماندی، قازقستان
- JOR دا جھنڈا عمان (شہر)، اردن
- IRN دا جھنڈا تبریز، ایران
- BAN دا جھنڈا چٹاگانگ، بنگلہ دیش
- AZE دا جھنڈا باکو، آذربائیجان
- قاہرہ، مصر
- MAR دا جھنڈا دار البیضاء، مراکش
- TUR دا جھنڈا استنبول، ترکی [۱۳۸]
- IDN دا جھنڈا جکاردا، انڈونیشیا
- IDN دا جھنڈا سورابایا، انڈونیشیا
- IDN دا جھنڈا پکانبارو، انڈونیشیا
- IDN دا جھنڈا مدان، انڈونیشیا
- MAS دا جھنڈا جوھر بھرو، ملائیشیا
- MAS دا جھنڈا کوچینگ، ملائیشیا
- PAK دا جھنڈا کراچی، پاکستان
- قازان، روس
- ESP دا جھنڈا ماربیا، ہسپانیہ
- TKM دا جھنڈا ماری، ترکمانستان، ترکمانستان
- دبئی، متحدہ عرب امارات
- اودیسا، یوکرین
- ALG دا جھنڈا وہران، الجزائر
- اوش، کرغیزستان
- BUL دا جھنڈا پلوودیف، بلغاریہ
- شیمونوسیکی، یاماگوچی، جاپان
- سینٹ پیٹرز برگ، روس
- ROC دا جھنڈا تائپے، تائیوان[۱۳۹]
- شیان، چین
باہرلے جوڑ
[سودھو]- بلدیہ جدہ بلدیہ جدہ دی رسمی ویب سائٹ (عربی وچ )
- امارت جدہ امارت جدہ دی رسمی ویب سائٹ (عربی وچ )
- جدہ شہر رسمی ویب سائٹ (انگریزی وچ )
- جدہ دے بارے وچ جدہ دے بارے وچ معلوماتی ویب سائٹ (انگریزی وچ )
- جدہ وچ ملازمتاں جدہ وچ ملازمتاں
- جدہ شہر گائیڈ جدہ شہر گائیڈ
- جدہ دے فن پارے جدہ دے فن پارےآں دی ویب سائٹ (انگریزی وچ )
- الدليل السعودي - دليل جدة جدہ، سعودی عرب
- جدة الجغرافي Archived 2012-02-22 at the وے بیک مشین
ویڈیو
[سودھو]ہور ویکھو
[سودھو]حوالے
[سودھو]- ↑ «FaceOf: Saleh Ali Al-Turki, mayor of Jeddah». Arab News (به English). ۲۰۱۸-۰۷-۳۱. دریافتشده در ۲۰۱۹-۰۲-۰۵.
- ↑ «Population». Statistical Yearbook 50 (2014). Central Department Of Statistics & Information. بایگانیشده از اصلی در 21 فروری 2016. دریافتشده در 21 فروری 2016. تاریخ وارد شده در
|accessdate=،|archivedate=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «population of the administrative region of Makkah» (PDF). General authority of statistics.
- ↑ "The Saudis may be stretching out the hand of peace to their old foes". دی اکنامسٹ. 7 September 2017. https://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21728686-rapprochement-iran-may-be-pushing-it-saudis-may-be-stretching-out. Retrieved on ۱۰ ستمبر ۲۰۱۷.
- ↑ «Archived copy». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۲-۰۷-۰۱. دریافتشده در ۲۰۱۰-۰۷-۲۸.
- ↑ «2thinknow Innovation Cities™ Emerging 11 Index 2009 – Middle East, Africa and Former USSR States | 2009». Innovation-cities.com. ۲۰۰۹-۱۱-۱۲. دریافتشده در ۲۰۱۱-۰۴-۱۷.
- ↑ «آرکائیو کاپی». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۰۷-۱۱-۰۶. دریافتشده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۷. نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک) - ↑ تاريخ الرسل والملوك - ابن الطبري - ج1 ص43
- ↑ جدة- معنى الاسم وسبب التسمية وصحتها- أشراف الحجاز Archived 2016-09-20 at the وے بیک مشین
- ↑ Ibn Battota's Safari. Tuhfat Al-Nothaar Fe Gharaa'ib Al-Amsaar. Chapter: "From Cairo to Hejaz to Tunisia again". ISBN [[Special:BookSources/9953-34-180-X
- ↑ British Embassy website سانچہ:Dead linkسانچہ:Cbignore
- ↑ "Lost in translation." Brian Whitaker. Guardian (UK). 10 June 2002.
- ↑ «صحيفة عكاظ - جدة اليوم.. والعم وهيب». Okaz.com.sa. بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۶-۰۳-۰۳. دریافتشده در ۲۰۱۱-۰۴-۱۷.
- ↑ «Archived copy». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۶-۰۹-۲۰. دریافتشده در ۲۰۱۶-۰۸-۰۸.
- ↑ سانچہ:مرجع كتاب
- ↑ سانچہ:مرجع كتاب
- ↑ سانچہ:مرجع كتاب
- ↑ سانچہ:مرجع كتاب
- ↑ alalamonline (۲۰۱۰-۰۳-۱۰). «Alamlam Online». alalamonline.net. بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۳-۱۰-۲۹. دریافتشده در ۲۰۱۳-۰۸-۱۳.
- ↑ (2015-04-19) Wings over Ogaden. Helion and Company, 5. ISBN 978-1-909982-38-3. Retrieved on 16 February 2016.
- ↑ «آرکائیو کاپی». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۱-۰۶-۱۲. دریافتشده در ۲۰۱۹-۰۲-۱۱. نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک) - ↑ Rogers, Clifford J. Readings on the Military Transformation of Early Modern Europe, San Francisco:Westview Press, 1995, pp. 299–333 at Angelfire.com
- ↑ https://www.okaz.com.sa/article/403439
- ↑ "History of Arabia." Britannica.com.
- ↑ Makkah Gate in Jeddah. Archived 2008-09-23 at the وے بیک مشین AsiaRooms.com.
- ↑ (2006) Twilight in the kingdom : understanding the Saudis. Westport, Conn.: Praeger Security International, 133. ISBN 978-0-275-99252-1.
- ↑ (2007) Historic cities of the Islamic world. Leiden: Brill, 223. ISBN 9789004153882. Retrieved on 6 August 2015.
- ↑ Leaflet for Khuzam Palace Jeddah, Deputy Ministry of Antiquities & Museums
- ↑ "Preserving Jeddah's Historic Buildings." Archived 2010-01-29 at the وے بیک مشین Saudi Arabia, Winter 1999, Volume 15, Number 4. Information Office, Royal Embassy of Saudi Arabia.
- ↑ The Biet Nassif in Jeddah Archived 2009-02-21 at the وے بیک مشین at www.asiarooms.com
- ↑ ۳۱.۰ ۳۱.۱ «Climate Normals for Jeddah». Jeddah Regional Climate Center. بایگانیشده از اصلی در ۱۲ مئی ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱ فروری ۲۰۱۳.
- ↑ «Climate Data for Saudi Arabia». Jeddah Regional Climate Center. بایگانیشده از اصلی در مئی 12, 2012. دریافتشده در دسمبر 7, 2015. تاریخ وارد شده در
|accessdate=،|archive-date=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «Monthly Jeddah water temperature chart». Seatemperatures.org. دریافتشده در ۲۰۱۴-۰۱-۲۰.
- ↑ Al-Sha'afi, Muhammad (1990). Foreign Trade of Juddah: During the Ottoman Period 1840–1916. King Saud University.
- ↑ Commerce of Jeddah. Saudi Arabian Water & Power Forum.
- ↑ «Archive copy». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۶-۲۴. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
- ↑ https://www.modon.gov.sa/en/Pages/default.aspx
- ↑ https://www.modon.gov.sa/en/m/pages/industrialcity.aspx?itemid=18
- ↑ https://www.modon.gov.sa/en/IndustrialCities/IndustrialCitiesDirectory/IndustrialCities/Pages/Jeddah2nd.aspx
- ↑ https://www.modon.gov.sa/en/IndustrialCities/IndustrialCitiesDirectory/IndustrialCities/Pages/Jeddah3rd.aspx
- ↑ Epstein، Matthew (ستمبر ۲۰۰۳). «Saudi Support for Islamic Extremism in the United States» (PDF). Islam Daily. دریافتشده در ۲۲ اپریل ۲۰۱۲.
- ↑ «About IDB». Islamic Development Bank. بایگانیشده از اصلی در فروری ۱۰, ۲۰۱۸. دریافتشده در مئی ۲۵, ۲۰۱۸.
- ↑ About OIC۔ Oic-oci.org. Retrieved on 2014-11-07.
- ↑ «Archived copy». بایگانیشده از اصلی در نومبر 29, 2014. دریافتشده در 2015-01-26. تاریخ وارد شده در
|archivedate=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «About Us». Egatha.org. بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۴-۱۱-۱۳. دریافتشده در ۲۰۱۶-۰۷-۲۴.
- ↑ https://www.embassypages.com/city/jeddah
- ↑ Report about number of mosques. Al-Sharq Al-Awsat Newspaper.
- ↑ List of Al Baik locations
- ↑ «Expat Blog Awards 2013». Jeddah Blog. دریافتشده در ۲۴ مئی ۲۰۱۵.
- ↑ https://blog.feedspot.com/middle_east_blogs/
- ↑ https://www.livelingua.com/arabic/courses/fsi/Saudi_Arabian_Arabic_Course_(Hijazi_Dialect)/
- ↑ «International Religious Freedom Report 2004». US Department of State. بایگانیشده از اصلی در 2019-01-06. دریافتشده در 22 ستمبر 2012. نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در|accessdate=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «World Report 2015: Saudi Arabia». human rights watch. بایگانیشده از اصلی در 2019-01-06. دریافتشده در 26 اپریل 2017. نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در|accessdate=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ World Report 2018: Saudi Arabia۔ Retrieved فروری 3, 2018.
- ↑ http://www.moi.gov.sa/wps/wcm/connect/121c03004d4bb7c98e2cdfbed7ca8368/EN_saudi_nationality_system.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=121c03004d4bb7c98e2cdfbed7ca8368 Ministry of the Interior| dead link
- ↑ «Jeddah». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۳-۲۳.
- ↑ Gilian (۲۰۱۷-۱۲-۱۰). «Jeddah Waterfront (Corniche)». Words and Wonders (به English). بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۲۸. دریافتشده در ۲۰۱۹-۰۱-۲۹.
- ↑ Makkah governor opens Jeddah’s new waterfront – Arab news
- ↑ New Jeddah Waterfront open for visitors – Gulf News
- ↑ «Jeddah». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۳-۲۳.
- ↑ Gilian (۲۰۱۷-۱۲-۱۰). «Jeddah Waterfront (Corniche)». Words and Wonders (به English). بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۲۸. دریافتشده در ۲۰۱۹-۰۱-۲۹.
- ↑ «Makkah governor opens Jeddah's new waterfront». Arab News (به English). ۲۰۱۷-۱۱-۳۰. دریافتشده در ۲۰۱۸-۱۲-۲۷.
- ↑ «New Jeddah Waterfront open for visitors». gulfnews.com (به English). دریافتشده در ۲۰۱۸-۱۲-۲۹.
- ↑ ۶۴.۰ ۶۴.۱ «King Fahd's Fountain in Saudi Arabia». Prosperity Fountain. بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۵. دریافتشده در ۱۱ اکتوبر ۲۰۱۳. نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک) - ↑ «World Tallest Fountain in Jeddah». Hotel Travel. بایگانیشده از اصلی در ۴ دسمبر ۲۰۱۷. دریافتشده در ۲ اکتوبر ۲۰۱۴.
- ↑ Mughai (۲۰ جون ۲۰۱۲). «Jeddah Fountain – King Fahd's fountain Jeddah – Saudi Arabia». Jeddah Point. دریافتشده در ۲۱ فروری ۲۰۱۴.
- ↑ «6/12 – King Fahd's Fountain, Jiddah». Arabic Media. دریافتشده در ۲۱ فروری ۲۰۱۴.
- ↑ «Jiddah: King Fahd's Fountain». SAMIRAD. بایگانیشده از اصلی در ۱۹ اپریل ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۱ فروری ۲۰۱۴.
- ↑ «Tallest Unsupported Flagpole». Guinness World Records. دریافتشده در ۲۰۱۸-۰۳-۰۹.
- ↑ «Flagpole completed». maktoob.news.yahoo.com. دریافتشده در ۲۰۱۴-۰۹-۲۳.
- ↑ «King Abdullah Sports City debuts on مئی 1». Arab News. دریافتشده در ۲۰۱۷-۰۶-۰۵.
- ↑ «QNB, NCB top list of biggest GCC banks». ArgaamPlus (به English). دریافتشده در ۲۰۱۶-۰۳-۰۸.
- ↑ Ameinfo.com – KRT Archived 2011-12-28 at the وے بیک مشین
- ↑ Servcorp.net – KRT Archived 2012-10-12 at the وے بیک مشین
- ↑ Description Archived 2012-01-12 at the وے بیک مشین at Archnet.com with plans and pictures.
- ↑ Jones، Jonathan (۲۰۱۵-۰۶-۰۱). «Sculptural oasis: why the giants of art made for Jeddah». the Guardian (به English). دریافتشده در ۲۰۱۸-۰۵-۲۲.
- ↑ Park، Jeddah Sculpture. «Sculptures of Jeddah». www.sculpturesofjeddah.com (به English). دریافتشده در ۲۰۱۸-۰۵-۲۵.
- ↑ http://www.jeddah.gov.sa/Municipalities/MainInfo/index.php?id=20
- ↑ «العربية نت: حقيقة شارع قابل الذي أنتج تجار». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۶-۰۳-۰۴. دریافتشده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۷. نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک) - ↑ Dahir, Mubarak. "4 hours in Jeddah: Mubarak Dahir discovers Jeddah's intriguing historic neighborhoods and souks time to rwhile finding elax by the city's main attraction, the Red Sea." Business Traveler. 1 August 2004. Retrieved on 25 August 2009.
- ↑ ۸۱.۰ ۸۱.۱ Baker, Razan. "Tales of Old Jeddah." عرب نیوز. Thursday 25 January 2007 (06 محرم (مہینہ) 1428). Retrieved on 25 August 2009.
- ↑ Bradley 14.
- ↑ Dahir, Mubarak. "4 hours in Jeddah: Mubarak Dahir discovers Jeddah's intriguing historic neighborhoods and souks time to rwhile finding elax by the city's main attraction, the Red Sea." Business Traveler. 1 August 2004. Retrieved on 25 August 2009.
- ↑ Bradley 14.
- ↑ Bradley 15.
- ↑ «أمانة جدة: سور جدة وبواباتها». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۵-۰۳-۲۶. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
- ↑ «أمانة جدة: سور جدة وبواباتها». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۵-۰۳-۲۶. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
- ↑ «أمانة جدة: سور جدة وبواباتها». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۵-۰۳-۲۶. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
- ↑ «أمانة جدة: سور جدة وبواباتها». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۵-۰۳-۲۶. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
- ↑ «أمانة جدة: سور جدة وبواباتها». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۵-۰۳-۲۶. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
- ↑ «Archive copy». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۴-۲۴. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
- ↑ «أمانة جدة: سور جدة وبواباتها». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۵-۰۳-۲۶. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
- ↑ «أمانة جدة: سور جدة وبواباتها». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۵-۰۳-۲۶. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
- ↑ «أمانة جدة: سور جدة وبواباتها». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۵-۰۳-۲۶. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
- ↑ صحيفة عكاظ: ہن مكة يزداد جاذبية بتقادم الزمن سانچہ:وصلة مكسورة Archived 05 مارس 2016 at the وے بیک مشین
- ↑ https://www.google.com/maps/place/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF+%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%A7%D9%81%D8%B9%D9%8A%D8%8C+Afif+17571%E2%80%AD/@23.8900462,42.9160326,17z/data=!4m5!3m4!1s0x158fb933dda14da1:0xb9d24d4e76bd1582!8m2!3d23.8900462!4d42.9160326
- ↑ «Archive copy». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۲. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=XO8fmjII7yI&t=5s
- ↑ «أمانة جدة: مسیتاں جدة التاريخية». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۵-۰۳-۲۶. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
- ↑ «الجزيرة نت: جامع المعمار حكاية ثلاثة قرون ونصف». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۷-۰۷-۰۲. دریافتشده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۴. نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک) - ↑ «جريدة الوطن: جامع المعمار التراويح منذ 340 عاما». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۵-۰۱-۲۲. دریافتشده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۴. نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک) - ↑ «جريدة الوطن: جامع المعمار التراويح منذ 340 عاما». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۵-۰۱-۲۲. دریافتشده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۴. نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک) - ↑ «أمانة جدة: مسیتاں جدة التاريخية». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۵-۰۳-۲۶. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
- ↑ «أمانة جدة: أشهر مسیتاں جدة القديمة». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۵-۰۳-۲۶. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
- ↑ «صحيفة البلاد: مسجد عكاش شاهد على قرنين في تاريخ جدة». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۶-۰۳-۰۴. دریافتشده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۴. نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک) - ↑ «الهيئة العليا للسياحة: جدة التاريخية». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۷-۰۸-۲۳. دریافتشده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۴. نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک) - ↑ «جريدة الوطن: مسجد الحنفي قرن من الخطب والندوات والتراويح». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۵-۱۱. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
- ↑ Jayussi, Salma; Manṣūr Ibrāhīm Ḥāzimī; ʻIzzat ibn ʻAbd al-Majīd Khaṭṭāb Beyond the Dunes I B Tauris & Co Ltd (28 اپریل 2006) ISBN 978-1-85043-972-1 p. 34 "eve's+grave"+Jeddah&ots=QpzSehe160&sig=WGdCM0sk2Ht5sE-Qh4Tkq-JC3dU
- ↑ Burton, Richard Francis The Book Of One Thousand Nights And A Night p. 358 "tomb+of+eve"+Jeddah&num=100&as_brr=3
- ↑ Angelo Pesce Jiddah: Portrait of an Arabian city، Falcon Press 1974, pages 126-130
- ↑ Westward to Mecca, Londond 1928, p 216
- ↑ «الهيئة العامة للسياحة : جدة التاريخية». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۷-۰۸-۲۳. دریافتشده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۴. نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک) - ↑ http://wikimapia.org/723102/ar/%D9%85%D9%82%D8%A8%D8%B1%D8%A9-%D8%B4%D9%8A%D8%AE-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B3%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B4%D9%87%D9%88%D8%B1%D8%A9-%D8%A8%D9%85%D9%82%D8%A8%D8%B1%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B3%D8%AF
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=AeESXAKO6nY
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=-ri1RLu8qrQ&t=11s
- ↑ «Archive copy». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۴-۲۳. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
- ↑ «King Abdullah Sports City debuts on مئی 1». Arab News. دریافتشده در ۲۰۱۷-۰۶-۰۵.
- ↑ «King Abdulaziz International Airport Development Project». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۵. دریافتشده در ۱ جون ۲۰۱۵. نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک) - ↑ Gazette، Saudi (۲۰۱۸-۰۹-۱۸). «More flights shifted to new Jeddah airport». Saudigazette (به English). دریافتشده در ۲۰۱۸-۱۲-۲۳.
- ↑ «King Abdulaziz International Airport Development Project». بایگانیشده از اصلی در ۱ مئی ۲۰۱۵. دریافتشده در ۱ جون ۲۰۱۵.
- ↑ «Pages – Information & Services». www.ports.gov.sa (به English). بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۶-۰۴-۰۴. دریافتشده در ۲۰۱۷-۰۵-۲۲.
- ↑ King Salman inaugurates Saudi Arabia’s Haramain railway | Arab News
- ↑ «King Abdulaziz International Airport Development Project». بایگانیشده از اصلی در ۱ مئی ۲۰۱۵. دریافتشده در ۱ جون ۲۰۱۵.
- ↑ http://www.sawaco.com/
- ↑ «Archive copy». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۲۰-۱۰-۰۸. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
- ↑ ۱۲۶.۰ ۱۲۶.۱ ۱۲۶.۲ "Saudi Arabian floods kill 77, leave scores missing". Agence France Presse. 26 November 2009. https://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5iXnnwi-QAtxEShlY_jrXNHDQdIsQ. Retrieved on ۲۶ نومبر ۲۰۰۹.
- ↑ "Saudi Arabia floods leave 48 dead". BBC News. 26 November 2009. http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8380501.stm. Retrieved on ۲۶ نومبر ۲۰۰۹.
- ↑ Anqawi, Ayman (26 November 2009). "Flooding kills 77 in Jeddah, Thousands of pilgrims stranded on highway". Saudi Gazette. https://web.archive.org/web/20091130010910/http://www.saudigazette.com.sa/index.cfm?method=home.regcon&contentID=2009112655554. Retrieved on
- ↑ ۱۲۹.۰ ۱۲۹.۱ Alawi, Ibrahim; Al-Harthi, Eid (27 November 2009). "King orders aid for victims, Death toll in Jeddah flooding hits 77". Saudi Gazette. https://web.archive.org/web/20120302075732/http://www.saudigazette.com.sa/index.cfm?method=home.regcon&contentID=2009112755615. Retrieved on
- ↑ Al-Zahrani, Saleh (26 November 2009). "Damage may top SR1 billion". Saudi Gazette. https://web.archive.org/web/20100520000059/http://www.saudigazette.com.sa/index.cfm?method=home.regcon&contentID=2009112755625. Retrieved on
- ↑ Humaidan, Muhammad (27 November 2009). "Jeddah flood death toll reaches 77". Arab News. http://www.arabnews.com/?page=1§ion=0&article=128861&d=27&m=11&y=2009&pix=kingdom.jpg&category=Kingdom. Retrieved on
- ↑ http://english.alarabiya.net/en/News/middle-east/2015/11/17/Saudi-crisis-center-urges-all-Jeddah-residents-to-remain-indoors-.html
- ↑ Muhammad, Fatima (2017-11-21). "Jeddah rains flood streets, met office near airport hit by lightning" (in en-GB). Saudigazette. http://saudigazette.com.sa/article/522358/SAUDI-ARABIA/Jeddah-rains-flood-streets-met-office-near-airport-hit-by-lightning.
- ↑ Vincent, Peter (2003). "Jeddah's Environmental Problems". Geographical Review (The Geographical Review) 93 (3): 394. doi: .
- ↑ خریطہ البلدیات الفرعیہ Archived 2020-05-23 at the وے بیک مشین۔
- ↑ وہذہ البلدیات تقسم بدورہیا إلى عدہ حارات وأحیاء اوہی
- ↑ «Archive copy». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۷-۰۵-۰۹. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
- ↑ Burak Sansal (۲۰۰۶-۱۱-۲۰). «Sister cities of Istanbul». Greatistanbul.com. دریافتشده در ۲۰۱۱-۰۴-۱۷.
- ↑ «Sister cities of Taipei». Protocol.taipei.gov.tw. بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۱-۰۷-۱۸. دریافتشده در ۲۰۱۱-۰۴-۱۷.
وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: جدہ |
کتابیات
[سودھو]- اٹھارہويں صدی تے انیہويں صدی دی اشاعت
- Carsten Niebuhr (1792). "Of the City of Jidda and its Vicinity", Travels through Arabia. Edinburgh: R. Morison and Son.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Johann Ludwig Burckhardt (1829). "(Djidda)", Travels in Arabia. London: H. Colburn.
- James Horsburgh (1852). "Red Sea, East Side: Jiddah", India Directory: Or, Directions for Sailing to and from the East Indies, China, Australia, and the Interjacent Ports of Africa and South America, 6th, London: William H. Allen & Co..
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ویہويں صدی دی اشاعت
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- A. Pesce. Jiddah: Portrait of an Arabian City. London, 1974.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Tawfiq M. Abu-Ghazzeh (1994). "Built Form and Religion: Underlying Structures of Jeddah Al-Qademah". Traditional Dwellings and Settlements Review (International Association for the Study of Traditional Environments) 5. http://iaste.berkeley.edu/category/tdsr. سانچہ:Free access
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- اکیہويں صدی دی اشاعت
- (2007) "Jeddah", in Clifford Edmund Bosworth: Historic Cities of the Islamic World. Leiden: Koninklijke Brill.
- (2009) "Jeddah", Encyclopedia of the Ottoman Empire. Facts on File, 298. ISBN 978-1-4381-1025-7.
|
سانچہ:جدہ سانچہ:سعودی شہر بلحاظ آبادی سانچہ:موضوعات سعودی عرب
- Pages with non-numeric formatnum arguments
- یادکردهای دارای منبع به زبان English
- خطاهای یادکرد: تاریخ
- نگهداری یادکرد:عنوان آرشیو به جای عنوان
- صفحههای دارای ارجاع با پارامتر پشتیبانینشده
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- Pages with TemplateStyles errors
- خانہ معلومات آباد مقام
- ٹُٹے ہوئے جوڑاں آلے صفحے
- ویکیپیڈیا مضامین مع VIAF شناخت کنندگان
- ویکیپیڈیا مضامین مع GND شناخت کنندگان
- ویکیپیڈیا مضامین مع BNF شناخت کنندگان
- جدہ
- جزیرہ نما عرب دے بندرگاہ شہر
- جغرافیہ سعودی عرب
- چھیويں صدی ق م وچ آباد ہونے والے تھاں
- سعودی عرب دے آباد ساحلی تھاںواں
- سعودی عرب دے بندرگاہ شہر تے ٹاؤن
- سعودی عرب دے شہر
- سعودی عرب وچ تھاںواں عالمی ثقافتی ورثہ
- المکہ علاقہ دے آباد تھاںواں
- سعودی عرب وچ زیر آب غواصی تھاںواں
- بحیرہ احمر دے بندرگاہ شہر یا قصبے
- صوبہ مکہ دے شہر
- سعودی عرب دے آباد تھاں
- ایشیا دے شہر
- شہر
- ایشیائی شہر
- ایشیا دے شہراں دی لسٹ
- ایشیا دے شہر تے قصبے
- ایشیا دے آباد تھاں
- سعودی عرب