Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Ël Krak dij Sivalié
Ël Krak dij Sivalié (قلعة الحصن, Ḥisn al-Akrād an àrabo, visadì Fortëssa dij Curd, ancheuj Qalʿat al-Ḥiṣn, Sitadela dla fortëssa) a l’é na fortëssa militar sirian-a situà davzin a Homs e a peul esse considerà ël castel medieval për ecelensa dl’época dle Crosiade.
A l’é stàit la costrussion militar la pì amportanta e avosà dl’órdin militar dij Sivalié dl’Ospidal ëd San Gioann ëd Gerusalem, pì conossù coma Órdin Ospidalié prima dë dventé Órdin dij Sivalié ëd Ròd e peui Órdin dij Sivalié ‘d Malta – ancheuj S.M.O.M (Sovran Militar Órdin ëd Malta).
Ël Krak a rapresenta miraco un-a dle testimonianse dël passà medieval pì anciarmante che la coltura cristian-a ocidental a l’abia podù lassé an tut l’Ëvzin Orient islàmich.
Ël Krak (ch’a deriva d’la paròla aramàica karkha, ch’a veul dì sità) as treuva apropré a metà stra antra Alep e Damasch, squasi a 60 km a SO dë Hama.
Soa posission a l’era antlora stratégica përchè a controlaba ‘l “Pass dë Homs”, valadì lë sboch setentrional ëd la pianura motobin estèisa e drùa dla Buqay'a (ancheuj Beqāʿ), antra ‘l mont Lìban e l’Antilìban, ch’a ‘ndasìa a finì pròpi dnans a l’ùnich passagi possìbil (ël Pass dë Homs), ch’a mnava vers la còsta dël mediterani e a permëttìa ‘d rivé a la sità ‘d Tortosa (ancheuj Tartus), an costituend parèj la dësfèisa la pì avansà dla Contea ‘d Trìpoli.
Ancheuj an efèt as fa pì nen cas a la strategicità ‘d cèrt passagi, ma al temp che coste vìe a j’ero obligà, controlé ‘l pass dë Homs a vorìa dì controlé gran part ëd la còsta libanèisa antra Antiòchia e Beirut e gran part dël teritòri dla Siria.
An sla colin-a anté ch’a l’é stàit costruì ël Krak dij Sivalié, a j’era an prinsipi na pcita fortëssa ciamà “Castel an sla còsta” o “Castel Curd”. A l’é stàita ocupà vers ël 1031 da l’emir dë Homs ch’a l’ha lassaje un pressidi ëd soldà curd për protege ij teritòri intern ëd la Siria d’la mnassa dj’invasor ch’a sarìo podù rivé dal mar.
Thomas Edward Lawrence, pì conossù coma Lawrence d'Arabia, quand ch'a l'ha dëscovrilo dël 1909 a l'ha definilo "ël pì bel castel dël mond, sicurament ël pì pitoresch ch'i l'abia vist, na vera maravija".
Dël 2006 ël Krak dij Sivalié a l'é stàit inserì, ansem a la Sitadela 'd Saladin (conossùa ‘dcò coma Qal’at Salah al-Din) ant la lista dël patrimòni mondial ëd l'umanità dl'UNESCO.
