Tiara

Tiara Jana Pawła II

Tiara (łac. triregnum) – papieska korona złożona z trzech diademów, wysadzana kamieniami szlachetnymi i perłami, ozdobiona na szczycie małym krzyżem.

W tej formie używana od przełomu XIII i XIV wieku do 1965 roku; wtedy papież Paweł VI przekazał tiarę na cele charytatywne. Tiara widnieje nadal w godle Watykanu. Benedykt XVI jako pierwszy papież wycofał ją jednak z herbu papieskiego (zastąpił ją mitrą i paliuszem).

Użytkowanie

Tiara na głowie Piusa II (1405-1464)

Tiara to ozdoba nieliturgiczna i jako taka używana była tylko przy okazjach niezwiązanych bezpośrednio z liturgią: w procesjach ze świątyni i do niej, w ceremonialnych procesjach papieskich, błogosławieństwach Urbi et Orbi, przy ogłaszaniu decyzji dogmatycznych oraz innych uroczystościach nieliturgicznych. Papież, podobnie jak inni biskupi, używa mitry jako liturgicznego nakrycia głowy.

Historia

Pierwsze wzmianki

Pierwsza wzmianka o nakryciu głowy podobnym do tiary znajduje się w Biblii w Księdze Wyjścia (II Mjż.), gdy Jahwe kazał ją sporządzić dla Aarona, brata Mojżesza:

I zrobisz też diadem ze szczerego złota i wyryjesz na nim, jak się ryje na pieczęci: "Poświęcony dla Pana". I zwiążesz go sznurem z fioletowej purpury, tak żeby był na tiarze/zawoju i żeby na przedniej stronie tiary/zawoju był umieszczony. I będzie on na czole Aarona, ponieważ Aaron poniesie uchybienia popełnione przy ofiarach, które będą składać Izraelici – i przy wszystkich świętych darach. A [tiara/zawój] będzie na jego czole ciągle dla zjednania mu łaski w oczach Pana.

Wj 28,36-38

Podane są tu różnice w tłumaczeniach: Biblii Tysiąclecia i Biblii warszawskiej („zawój” literalnie określa zwój materiału, którym w starożytności owijano głowę, co nadal czynią członkowie niektórych społeczności, żyjących na pustyniach i w gorącym klimacie). Po raz pierwszy tiara wspomniana jest w dziele „Vita” papieża Konstantyna, później pojawia się w tekście donacji Konstantyna.

Ewolucja

Ewolucja tiary (ilustracja za Encyklopedia Britannica, wyd. 1911)

W ewolucji tiary wyróżnia się trzy okresy. Pierwszy z nich to czas przed ozdobieniem papieskiego nakrycia głowy królewskim diademem. Znane jest nakrycie głowy, które przypominało biały hełm i zwane było camelaucum. Być może w jego dolnej części umieszczona była ozdoba w formie okręgu, lecz z pewnością nie był to jeszcze diadem. Nie wiadomo, kiedy diadem pojawił się na tiarze. Z opisu pochodzącego z IX wieku wynika, że wówczas go jeszcze tam nie było, choć nakrycie głowy papieża zwano wówczas regnum. Problem historykom sprawia fakt, że do XII wieku tiara nie była przedstawiana w sztuce. Przypuszcza się, że dodatkowa ozdoba tiary, w postaci okręgu, pojawiła się w X wieku, kiedy to z tiary właśnie powstała mitra i koniecznym stało się odróżnienie obu nakryć głowy.

Drugi okres historii tiary przypada na okres przed pontyfikatem Bonifacego VIII (1294–1303). Z tego okresu pochodzi wiele przedstawień tiary. Dzięki nim wiadomo, że była ona wówczas ozdobiona jednym diademem. Najważniejszy dla rozwoju tiary był pontyfikat Bonifacego VIII. Dokonany w 1295 roku spis przedmiotów znajdujących się w papieskim skarbcu dowodzi, że wówczas tiara wyposażona była w jeden diadem. Bonifacy dodał do tiary drugi diadem. Czy przyczyną takiej decyzji było umiłowanie papieża do przepychu, czy też chęć podkreślenia podwójnej (świeckiej i duchowej) natury władzy papieży, nie wiadomo.

Pierwsze wzmianki o trzech diademach na tiarze pojawiają się w spisie skarbca z roku 1315 lub 1316. Określenie dokładnej daty dodania trzeciej korony jest jednak niemożliwe. Rzeźba nagrobna Benedykta XI (1303–1304) przedstawia papieża w „starej” tiarze. Z kolei grób Klemensa V (1305–1314) został zniszczony przez kalwinistów. Nawet statua nagrobna Jana XXII (1316–1334) ukazuje papieża w tiarze z dwoma diademami. Najwcześniejszym przedstawieniem w sztuce tiary z trzema koronami jest więc dopiero posąg z grobu Benedykta XII (1334–1342). Jego resztki są przechowywane w muzeum w Awinionie. Przedstawienia podwójnej tiary zdarzają się sporadycznie w sztuce aż do XV wieku. Od tamtego czasu w wyglądzie tiary nie nastąpiły znaczące zmiany.

Zobacz też

• koronacja papieska
• lista istniejących tiar papieskich

Bibliografia

• T. Kowalewski, Liturgika, czyli Wykład Obrzędów Kościoła Katolickiego, Płock 1920.
• Jan Wierusz-Kowalski, Poczet papieży, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1985, ISBN 83-03-01013-1