Pensylwania
| stan | |||||
| 2. stan od 12 grudnia 1787 | |||||
 Panorama Filadelfii (2019) | |||||
| |||||
| Hymn: Pensylwania | |||||
| Dewiza: Virtue, Liberty and Independence (Cnota, Wolność i Niezależność) | |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Stolica | |||||
| Kod ISO 3166-2 |
US-PA | ||||
| Gubernator | |||||
| Powierzchnia |
119 283 km²[1] | ||||
| Populacja (2020) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość |
112 os./km² | ||||
| Strefa czasowa | |||||
| Języki urzędowe | |||||
Położenie na mapie USA
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Pensylwania (ang. Pennsylvania, ⓘwymowa:/ˌpɛnsɪlˈveɪnjə/) – stan w północno-wschodniej części Stanów Zjednoczonych, pomiędzy rzeką Delaware a jeziorem Erie. Pensylwania graniczy od północy z kanadyjską prowincją Ontario (poprzez jezioro Erie) oraz ze stanem Nowy Jork, od wschodu w dalszym ciągu z Nowym Jorkiem oraz z New Jersey, od południa z Delaware, Maryland i Zachodnią Wirginią i od zachodu z Ohio[3].
Według spisu z 2020 roku Pensylwania z populacją 13 milionów jest 5. najbardziej i 11. najgęściej zaludnionym stanem USA (112 mieszk./km²)[4][5]. Prawie połowa ludności jest skupiona w obszarze metropolitalnym Filadelfia–Camden–Wilmington, który rozlewa się na cztery stany, liczy ponad 6,2 milionów mieszkańców i jest siódmym co do wielkości miastem metropolitalnym w kraju. Obszar metropolitalny miasta Pittsburgh liczy 2,4 mln mieszkańców. Stolicą jest Harrisburg[6].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Pierwszymi osadnikami europejskimi na terenie obecnego stanu byli Szwedzi, którzy osiedlili się w 1643 roku. Niedługo potem kolonia przeszła pod władzę Holandii, a następnie Anglii.
Właściwym początkiem historii stanu Pensylwania było przyznanie 4 marca 1681 przez króla angielskiego Karola II prawa do założenia nowej kolonii w okolicach przyszłej Filadelfii dla Williama Penna. Penn, który był kwakrem, chciał założyć kolonię w Ameryce dla swoich współwyznawców, chcących uciec od prześladowań ich wiary w Anglii. Od jego nazwiska i łacińskiego słowa silvae znaczącego lasy bierze się nazwa Pennsylvania, czyli Lasy Penna[7].
Penn żył do roku 1718 i odegrał ogromną rolę w pierwszych dekadach istnienia kolonii, pomimo że był w Ameryce tylko w latach 1682–1684 i 1699–1701. Król dał mu prawie nieograniczoną władzę w nowej kolonii jako jej właścicielowi, ale Penn wprowadził oświecony system rządów demokratycznych i pełną wolność religii (kwakierska Pensylwania i katolicki Maryland były jedynymi koloniami z pełną wolnością wyznania). Dla porównania inne kolonie angielskie były w tym czasie zdominowane przez system arystokratyczny (w Wirginii) lub rządzone przez teokratów (w Nowej Anglii). Można stwierdzić, że Pensylwania była amerykańską kolebką idei, które w następnym stuleciu doprowadziły do stworzenia Konstytucji Stanów Zjednoczonych opartej na ideałach oświecenia, spisanej właśnie w Filadelfii w 1787 roku.
W 1755 roku większość ludności Pensylwanii stanowili Szkoci i Niemcy (łącznie 70%), Anglicy pozostawali w mniejszości (30%)[8].
Geografia
[edytuj | edytuj kod]
Całkowita powierzchnia stanu to 119 283 km², co czyni Pensylwanię nieco większą od Bułgarii. Z tego 116 075 km² to obszary lądowe, a 3208 km² to powierzchnie wodne (1940 km² to jezioro Erie). Ponad połowę obszaru stanu pokrywają lasy, a wśród nich można wyróżnić dwa główne typy[9]:
- mieszane lasy dębowe – głównie na południu – i obejmują takie drzewa, jak dąb czerwony, quercus montana, orzesznik pięciolistkowy, klon czerwony i tulipanowiec amerykański
- północne lasy liściaste występujące na wysokich wzniesieniach na północy, obejmują takie drzewa, jak klon cukrowy, czeremcha amerykańska, topola osika, brzoza, choina i jesion.
Na mapie Pensylwania ma kształt zbliżony do prostokąta. Jego południowo-wschodni róg prawie dotyka do Atlantyku w okolicach Filadelfii, a północno-zachodni dotyka jeziora Erie. Przez środek stanu przebiegają góry Appalachy, najwyższym szczytem jest Mount Davis (979 m n.p.m.). Rzeka Delaware tworzy wschodnią granicę stanu, pozostałe granice to prawie w całości proste linie wzdłuż równoleżnika 39°43′N (tzw. Linia Masona-Dixona) na południu, 42° N na północy, i wzdłuż południka 80°31′W na zachodzie (wyjątek to małe odchylenie od prostokąta przy jeziorze Erie). Główne skupiska ludności w stanie to obszar metropolitalny Filadelfii w południowo-wschodniej części stanu i obszar metropolitalny miasta Pittsburgh w zachodniej części stanu.
Miejscowości
[edytuj | edytuj kod]Na terenie stanu Pensylwania znajduje się 1013 miast (city lub town) i miejscowości o statusie borough, w tym jedno o liczbie ludności przekraczającej 1 000 000, 3 powyżej 100 000 mieszkańców, 67 powyżej 10 000 mieszkańców, a 597 powyżej 1000 mieszkańców (2022 r.)[10].
Lista miejscowości zamieszkanych przez 10 000 lub więcej osób (2022 r.)[10]:
- Filadelfia (1 567 258)
- Pittsburgh (302 898)
- Allentown (125 094)
- Reading (94 858)
- Erie (93 511)
- Bethlehem (77 617)
- Scranton (75 848)
- Lancaster (57 453)
- Harrisburg (50 183)
- York (44 845)
- Wilkes-Barre (44 261)
- Altoona (43 071)
- State College (40 745)
- Norristown (35 795)
- Chester (33 449)
- Bethel Park (32 782)
- Easton (30 341)
- Hazleton (29 993)
- Monroeville (28 259)
- Williamsport (27 403)
- Plum (26 662)
- Lebanon (26 473)
- Pottstown (23 377)
- Carlisle (22 203)
- Chambersburg (22 172)
- New Castle (21 532)
- Baldwin (20 956)
- Murrysville (20 724)
- West Chester (19 531)
- Phoenixville (19 354)
- West Mifflin (19 140)
- Lansdale (18 935)
- Johnstown (18 091)
- McKeesport (17 334)
- Hanover (16 548)
- Hermitage (16 077)
- Franklin Park (15 165)
- Whitehall (14 785)
- Greensburg (14 715)
- Indiana (14 205)
- Dunmore (14 118)
- Wilkinsburg (13 981)
- Ephrata (13 693)
- Washington (13 483)
- Pottsville (13 338)
- Kingston (13 323)
- Coatesville (13 320)
- Butler (13 176)
- Sharon (12 952)
- Bloomsburg (12 730)
- Meadville (12 680)
- St. Marys (12 520)
- Jefferson Hills (12 301)
- Yeadon (12 140)
- New Kensington (11 979)
- Elizabethtown (11 943)
- Emmaus (11 672)
- Lower Burrell (11 585)
- Wyomissing (11 127)
- Lansdowne (11 070)
- Waynesboro (11 027)
- Darby (10 608)
- Nanticoke (10 607)
- Munhall (10 500)
- Northampton (10 323)
- Berwick (10 270)
- Columbia (10 126)
Demografia
[edytuj | edytuj kod]
Na podstawie spisu ludności z roku 2020 stwierdzono, że stan Pensylwania liczył 13 002 700 mieszkańców, co oznaczało wzrost o 300 321 (2,4%) w porównaniu z poprzednim spisem z roku 2010[4]. Dzieci poniżej piątego roku życia stanowiły 5,5% populacji, 20,6% mieszkańców nie ukończyło jeszcze osiemnastego roku życia, a 18,7% to osoby mające 65 i więcej lat. 51,0% ludności stanu stanowiły kobiety[11].
Język
[edytuj | edytuj kod]W 2010 roku najpowszechniej używanymi językami były[12]:
- język angielski – 90,15%,
- język hiszpański – 4,09%.
Rasy i pochodzenie
[edytuj | edytuj kod]W 2018 roku 80,8% mieszkańców stanowi ludność biała (76,8% nie licząc Latynosów), 11,1% to Afroamerykanie, 3,3% to Azjaci, 2,4% ma rasę mieszaną, 0,2% to rdzenna ludność Ameryki i 0,03% to Hawajczycy i mieszkańcy innych wysp Pacyfiku. Latynosi stanowili 7,1% ludności stanu[13].
Do największych grup należą osoby pochodzenia niemieckiego (23,9%), irlandzkiego (15,9%), włoskiego (11,7%), afroamerykańskiego, angielskiego (6,9%) i polskiego (6,3%). Do innych większych grup należą osoby pochodzenia „amerykańskiego” (592 tys.), portorykańskiego (452,1 tys.), francuskiego (228,8 tys.), słowackiego (197 tys.), szkockiego (190,7 tys.), holenderskiego (183,5 tys.), rosyjskiego (169,3 tys.), walijskiego (158 tys.), meksykańskiego (152,5 tys.), szkocko-irlandzkiego (144,3 tys.), hinduskiego (132,1 tys.), węgierskiego (124 tys.), afrykańskiego (113,5 tys.), chińskiego (110,2 tys.), ukraińskiego (110,2 tys.) i dominikańskiego (108,9 tys.)[13].
Pensylwania ma najwyższy odsetek osób pochodzenia ukraińskiego w Stanach Zjednoczonych, stanowią oni jednak zaledwie 0,83% populacji, podobnie jak w stanie Waszyngton[14][13].
Religia
[edytuj | edytuj kod]
Dane z 2014 r.[15]:
- protestanci – 47%:
- baptyści – 9%,
- metodyści – 7%,
- luteranie – 6%,
- kalwini – 6%,
- bezdenominacyjni – 5%,
- pozostali – 14% (głównie: zielonoświątkowcy, uświęceniowcy, anglikanie, amisze, anabaptyści, mennonici, campbellici i pietyści),
- katolicy – 24%,
- bez religii – 21% (w tym: 4% agnostycy i 3% ateiści),
- żydzi – 1%,
- muzułmanie – 1%,
- pozostałe religie – 6% (w tym: prawosławni, mormoni, hinduiści, świadkowie Jehowy, buddyści, unitarianie uniwersaliści i bahaiści[16]).
Połowa spośród 75 tysięcy amiszów w Pensylwanii zamieszkuje hrabstwo Lancaster, które posiada największą społeczność amiszów w Ameryce Północnej. Dzięki powszechnemu rolnictwu miejsce to zyskało sobie przydomek „rajskiego ogrodu”[17].
Gospodarka
[edytuj | edytuj kod]
Pensylwania jest jednym z trzech największych producentów energii elektrycznej w kraju. Największą zasługę w tym ma energia jądrowa, a na kolejnym miejscu jest gaz ziemny. Na obszarze stanu znajduje się 5 elektrowni jądrowych[18].
W 2017 roku produkcja gazu ziemnego w Pensylwanii osiągnęła prawie 5,5 biliona stóp sześciennych, co stanowiło około jednej piątej całej produkcji w USA i czyniło Pensylwanię drugim co do wielkości producentem gazu ziemnego w USA, po Teksasie. Większość gazu ziemnego przesyłanego z Pensylwanii trafiało rurociągiem do New Jersey, Nowego Jorku, Marylandu i Zachodniej Wirginii. Przez stan przebiega Formacja Marcellus – największe amerykańskie złoże gazu łupkowego[18].
Pensylwania zajmuje trzecie miejsce wśród stanów USA pod względem wydobycia węgla. Jest ośrodkiem górnictwa węglowego od ponad 200 lat i wciąż ma znaczne rezerwy. Jest przodującym eksporterem węgla, także do innych krajów. W północno-wschodniej Pensylwanii znajdują się również prawie wszystkie krajowe zasoby węgla antracytowego[18].
Mimo że Pensylwania ma obecnie bardzo niski poziom wydobycia ropy naftowej, to nadal zajmuje się jej przetwórstwem, głównie dla pozyskania parafiny używanej do produkcji smarów[18].
Przemysł
[edytuj | edytuj kod]Główne energochłonne gałęzie przemysłu to górnictwo, produkcja stali i maszyn, produkty chemiczne, rolnictwo, przetwórstwo żywności i turystyka[18].
Rolnictwo
[edytuj | edytuj kod]
Rolnictwo w Pensylwanii jest bardzo ważnym sektorem w stanie, generującym dochód i zapewniającym wiele miejsc pracy. Najważniejszą rolę odgrywa sprzedaż produktów zwierzęcych. Pensylwania jest na piątym miejscu wśród stanów USA pod względem wielkości produkcji mleka[19].
Pensylwania także zajmuje pierwsze miejsce w kraju pod względem produkcji grzybów. Poza grzybami największe dochody przynoszą uprawa kukurydzy, soi, produkcja siana i kwiaciarstwo. Hodowla obejmuje głównie bydło i drób[20].
Sport
[edytuj | edytuj kod]
Futbol amerykański jest najpopularniejszym sportem w Pensylwanii. Pierwszy profesjonalny mecz odbył się w Pittsburgh, w 1895 roku[21]. W Pensylwanii działa wiele profesjonalnych drużyn sportowych, w tym kilka z głównych lig krajowych:
- NFL: Pittsburgh Steelers i Philadelphia Eagles,
- w MLB grają kluby baseballowe, takie jak: Pittsburgh Pirates i Philadelphia Phillies,
- w koszykarskim NBA rywalizuje Philadelphia 76ers,
- a w hokejowym NHL występują: Philadelphia Flyers i Pittsburgh Penguins,
- piłkę nożną w Major League Soccer reprezentuje Philadelphia Union.
Ciekawostki
[edytuj | edytuj kod]- Lake Erie College of Osteopathic Medicine z siedzibą w Erie jest największą szkołą medyczną w Stanach Zjednoczonych.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ State Area Measurements and Internal Point Coordinates. U.S. Census Bureau. [dostęp 2018-04-09]. (ang.).
- ↑ U.S. Census Bureau QuickFacts: Pennsylvania [online], www.census.gov [dostęp 2018-01-04] (ang.).
- ↑ Map of the United States of America. One World – Nations Online. [dostęp 2018-09-07]. (ang.).
- ↑ a b Change in Resident Population of the 50 States, the District of Columbia, and Puerto Rico: 1910 to 2020 [online], 2020 Census Apportionment Results [dostęp 2022-01-31].
- ↑ US Census Bureau, Historical Population Density Data (1910-2020) [online], Census.gov [dostęp 2022-01-31] (ang.).
- ↑ Pennsylvania, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-01-31] (ang.).
- ↑ Co oznaczają nazwy stanów. „Poznaj Świat”. R. XI, nr 8 (129), s. 44, sierpień 1963. Polskie Towarzystwo Geograficzne. (pol.).
- ↑ J. Grabowski, Historia Kanady, Warszawa 2001, s. 93.
- ↑ Forests and Trees [online], Pennsylvania Department of Conservation & Natural Resources [dostęp 2022-01-31] (ang.).
- ↑ a b c City and Town Population Totals: 2020-2022. U.S. Census Bureau. [dostęp 2023-06-11]. (ang.).
- ↑ U.S. Census Bureau QuickFacts: Pennsylvania; UNITED STATES [online], www.census.gov [dostęp 2022-01-31] (ang.).
- ↑ Data Center Results [online], apps.mla.org [dostęp 2019-02-01].
- ↑ a b c 2018: ACS 5-Year Estimates Data Profiles [online], data.census.gov [dostęp 2020-06-25].
- ↑ Taylor DesOrmeau | tdesorme@mlive.com, Michigan has the 9th-most residents with Ukrainian ancestry in the U.S. [online], mlive, 18 marca 2022 [dostęp 2022-08-27] (ang.).
- ↑ Adults in Pennsylvania. Pew Research Center, 2014. [dostęp 2019-01-18].
- ↑ State Membership Report. The ARDA. [dostęp 2019-01-18].
- ↑ Donald B. Kraybill, The Amish of Lancaster County, Rowman & Littlefield, 1 marca 2019, ISBN 978-0-8117-6816-0 [dostęp 2020-06-25] (ang.).
- ↑ a b c d e Pennsylvania – State Energy Profile Analysis – U.S. Energy Information Administration (EIA) [online], www.eia.gov [dostęp 2019-02-02].
- ↑ Rachel Bertone, Top 10 Pennsylvania Ag Products (Infographic) [online], Farm Flavor, 8 lipca 2017 [dostęp 2020-06-26] (ang.).
- ↑ Rachel Bertone, Top 10 Pennsylvania Ag Products (Infographic) [online], Farm Flavor, 8 lipca 2017 [dostęp 2019-02-02] (ang.).
- ↑ United States Congress House Committee on the Judiciary, Hearings, 1957 [dostęp 2020-06-26] (ang.).
| Stany |
| ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Dystrykt federalny | |||||||||
| Terytoria zależne |
|
