Nocnicowate

Nocnicowate
	; Dziwaczek jalapa
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	goździkopodobne
Rząd	goździkowce
Rodzina	nocnicowate
	Nazwa systematyczna
	Nyctaginaceae Juss.; Gen. Pl.: 90. 4 Aug 1789
Synonimy
	Mirabilidaceae W. R. B. Oliv.;
	Mirabilidaceae W. R. B. Oliv.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Nocnicowate^[3]^[4], dziwaczkowate (Nyctaginaceae Juss.) – rodzina szeroko rozpowszechnionych głównie na terenach tropikalnych roślin zielnych i drzewiastych. Należy do rzędu goździkowców i składa się z 30^[5]–32^[6] rodzajów i około 400 gatunków^[7]. Rodzina jest najbardziej zróżnicowana na obu kontynentach amerykańskich^[8] i tu jej przedstawiciele sięgają do chłodniejszych obszarów w Ameryce Północnej oraz do południowej Argentyny^[4]. Rośliny z tej rodziny wyróżniają się efektownym okwiatem i często barwnymi liśćmi kwiatostanowymi.

Jako popularne rośliny ozdobne uprawiane są bugenwilla i dziwaczek^[8]. Bulwy niektórych gatunków dziwaczka są jadalne, spożywane jako warzywo są też liście jednaj z odmian pisonii. Z roślin rodzaju Neea sporządza się czarny barwnik, a liści używa jako substytut herbaty^[9]. Niektóre gatunki są chwastami w strefie międzyzwrotnikowej^[8]

Morfologia

Pokrój: Drzewa i krzewy^[4], pnącza^[8], półkrzewy oraz rośliny zielne (jednoroczne i byliny)^[4]. Często ich pędy są zgrubiałe w węzłach, część przedstawicieli ma też mięsiste korzenie^[8]^[9].
Liście: Naprzeciwległe^[4]^[3], rzadziej skrętoległe lub w okółkach^[8], ogonkowe^[8], pojedyncze, całobrzegie (czasem zatokowo wcinane^[9]) i bez przylistków^[4]^[8]. Często są zróżnicowane wielkością^[9].
Kwiaty: Zebrane w szczytowe, rzadziej wyrastające w kątach liści kwiatostany typu wierzchotka lub baldach, czasem skupione w okółkach, często tworzące wiechowate kwiatostany złożone. Czasem kwiaty wyrastają też pojedynczo lub skupione w pęczki^[9]. Zwykle kwiaty są obupłciowe i promieniste^[8] o niezróżnicowanym okwiecie składającym się z 5 listków, tworzących rurkę. Są one trwałe w dolnej części i podczas owocowania rozrastają się i drewnieją wokół owocu tworząc antokarp^[4]. Liczba pręcików jest zróżnicowana od jednego do wielu, najczęściej jest ich 5. Ich nitki są wolne, zrośnięte u dołu, czasem też rozgałęziają się w górnej części^[8]. Zwykle mają nierówną długość^[9]. NItka wnika w główkę pręcikową od dołu, pylniki otwierają się podłużnym pęknięciem^[9]. Słupek jest jeden, górny, powstaje z pojedynczego owocolistka i zawiera pojedynczy zalążek^[8]^[4]. Zalążnia zwieńczona jest krótką lub długą szyjką i kulistawym lub innego kształtu znamieniem^[9]. Kwiaty często bywają wsparte okazałymi i barwnymi liśćmi kwiatostanowymi tworzącymi powabnię^[3]^[4]^[9].
Owoce: Niełupki^[8] i torebki^[3], zwykle cienkościenne^[4] i otoczone przez rozrośnięte i zdrewniałe nasady listków okwiatu, służące także jako narząd lotny^[8] (na dojrzałych owocach są one żebrowane, oskrzydlone lub ogruczolone)^[9].

Biologia i ekologia

Rośliny zdrewniałe z tej rodziny wyróżniają się anomalnym przyrostem wtórnym pni i często także korzeni^[4]. U części przedstawicieli kwiaty zapylane są przez ptaki (ornitogamia)^[4]. Nocnicowate spotykane są na różnych siedliskach od plaż, poprzez lasy do stoków wzgórz, przy czym jednak zwykle nie występują na wyżej położonych terenach górskich^[8].

Systematyka

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzina siostrzana dla Petiveriaceae, blisko spokrewniona też z szkarłatkowatymi i Sarcobataceae. Tworzy wraz z nimi i z szeregiem innych rodzin rząd goździkowców w obrębie dwuliściennych właściwych:

caryophylloids

Rhabdodendraceae

Simmondsiaceae – simondsjowate

	Asteropeiaceae

	Physenaceae

Macarthuriaceae

Microteaceae

Caryophyllaceae – goździkowate

	Achatocarpaceae

	Amaranthaceae – szarłatowate

Stegnospermataceae

Limeaceae – libawowate

Aizoaceae – pryszczyrnicowate

	Phytolaccaceae – szkarłatkowate

	Sarcobataceae

	Nyctaginaceae – nocnicowate

	Petiveriaceae

Molluginaceae – ugłastowate

Montiaceae – zdrojkowate

Halophytaceae

	Basellaceae – wyćwiklinkowate

	Didiereaceae

Talinaceae – porwinkowate

Anacampserotaceae

	Portulacaceae – portulakowate

	Cactaceae – kaktusowate

Pozycja w systemie Reveala (1994–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist, podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa goździkowe (Caryophyllidae Takht.), nadrząd Caryophyllanae Takht., rząd goździkowce (Caryophyllales Perleb), rodzina nocnicowate (Nyctaginaceae Juss.)^[10].

Wykaz rodzajów^[6]

Abronia Juss. – okrasna
Acleisanthes A.Gray
Allionia L.
Andradea Allemão
Anulocaulis Standl.
Belemia Pires
Boerhavia Vaill. ex L.
Bougainvillea Comm. ex Juss. – bugenwilla
Caribea Alain
Ceodes J.R.Forst. & G.Forst.
Cephalotomandra H.Karst. & Triana
Colignonia Endl.
Commicarpus Standl.
Cryptocarpus Kunth
Cuscatlania Standl.
Cyphomeris Standl.
Guapira Aubl.
Leucaster Choisy
Mirabilis Riv. ex L. – dziwaczek (w tym Oxybaphus – ostrobarw, kiślina)
Neea Ruiz & Pav.
Neeopsis Lundell
Nyctaginia Choisy
Okenia Schltdl. & Cham.
Phaeoptilum Radlk.
Pisonia Plum. ex L. – pisonia
Pisoniella Standl.
Quamoclidion Choisy
Ramisia Glaz. ex Baill.
Reichenbachia Spreng.
Rockia Heimerl
Salpianthus Bonpl.
Tripterocalyx (Torr.) Hook.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-10-07] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 563. ISBN 83-214-1305-6.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 425-428. ISBN 83-7079-778-4.
↑ List of genera in family NYCTAGINACEAE. Vascular Plant Families and Genera, Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2009-09-18]. (ang.).
↑ ^a ^b Nyctaginaceae Juss.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-12-06].
↑ Maarten J.M. Christenhusz, James W. Byng: The number of known plants species in the world and its annual increase. [w:] Magnolia Press, Auckland, New Zealand [on-line]. Biotaxa: Online library for taxonomic journals. [dostęp 2016-08-01]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 230. ISBN 1-55407-206-9.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 460-462. ISBN 978-1842466346.
↑ Crescent Bloom: Nyctaginaceae. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-09-18]. (ang.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-10-07] (ang.).

[slownik-3] Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 563. ISBN 83-214-1305-6.

[ency-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 425-428. ISBN 83-7079-778-4.

[mobot-5] List of genera in family NYCTAGINACEAE. Vascular Plant Families and Genera, Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2009-09-18]. (ang.).

[powo-6] Nyctaginaceae Juss.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-12-06].

[biotaxa-7] Maarten J.M. Christenhusz, James W. Byng: The number of known plants species in the world and its annual increase. [w:] Magnolia Press, Auckland, New Zealand [on-line]. Biotaxa: Online library for taxonomic journals. [dostęp 2016-08-01]. (ang.).

[heywood-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 230. ISBN 1-55407-206-9.

[maarten-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 460-462. ISBN 978-1842466346.

[A-10] Crescent Bloom: Nyctaginaceae. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-09-18]. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]