Drzewianie
Drzewianie – jedno z zachodnich plemion słowiańskich (Słowian połabskich). Nazwa plemienia pochodzi od słowa drewo [drzewo][1]. Zamieszkiwali puszcze na zachodnim brzegu dolnej Łaby. Należeli do Związku obodryckiego, zanim od IX wieku przeszli pod panowanie niemieckie. Do połowy XVIII wieku mówili językiem drzewiańskim (składającym się z wielu bardzo zróżnicowanych dialektów). Obecnie dawny teren plemienny Drzewian nazywa się Wendland (pol. Kraj Wendów) na wschód od Pustaci Lüneburskiej i jest położony na południowy wschód od Hamburga w powiecie Lüchow-Dannenberg.
Historia Drzewian
[edytuj | edytuj kod]Przodkowie Drzewian osiedlili się na obszarze między Łabą i późniejszymi miastami Lüneburg i Uelzen w ciągu VII wieku n.e. Rejon ich osadnictwa miał roślinność leśno-stepową, na glebach ubogich, częściowo bagnistych. Drzewianie nigdy nie stanowili na tym obszarze jedynej grupy etnicznej; żyły obok nich skupiska Germanów[2].
Przez następne 1000 lat prawie brak wiadomości o Drzewianach. Przyczyną jest fakt ich izolacji: byli ubogą ludnością wiejską, z trudem utrzymującą się z uprawy nieurodzajnej ziemi i z pasterstwa. Zajmowali się też uprawą lnu, bartnictwem i ciesielstwem. Z powodu ubóstwa ich kultura była skromna, ograniczała się głównie do opowiadań i pieśni przekazywanych ustnie. Poszczególne skupiska osad drzewiańskich żyły we wzajemnej izolacji (kontakty między nimi były tylko sporadyczne), o czym świadczą duże różnice między ich dialektami.
Po podporządkowaniu plemion słowiańskich na tym obszarze w 811 r., Niemcy rozpoczęli germanizację tych terenów, która na długie wieki ograniczyła się tylko do nowo powstających osad oraz germanizacji wszystkich wyższych i średnich warstw społecznych. Drzewianie jako uboga ludność wiejska pozostali na uboczu tych zmian i zachowali swój język, w przeciwieństwie do Słowian z sąsiedniej Meklemburgii, całkowicie zniemczonych od końca XVI wieku.
Drzewianie stali się od XVII wieku najbardziej na zachód wysuniętą enklawą Słowiańszczyzny; zamieszkiwali wschodnią część Księstwa Hanoweru (powstałego w 1634). Niemcy nazywali kraj Drzewian Wendland (kraj Wendów, czyli Słowian) lub Dräwehn (od zniekształconej nazwy tego plemienia)[3] .
W 1714 książę elektor Hanoweru Jerzy I został królem Anglii, łącząc oba państwa unią personalną. Wydarzenie to ucieszyło Drzewian (o czym wspomina Kronika Schultzego), ponieważ odtąd byli ludźmi nie książęcymi, ale królewskimi.
Odkrycie języka Drzewian
[edytuj | edytuj kod]XVIII wiek przyniósł pierwsze badania języka i kultury Drzewian (na fali romantycznego zafascynowania ludowością). Po raz pierwszy o języku słowiańskim w Wendlandzie wspomniał filozof Gottfried Wilhelm Leibniz. Po nim badania podjęli głównie miejscowi pastorzy ewangeliccy, którzy sporządzili pierwsze fonetyczne zapisy dialektów[4].
Z końca XVII wieku pochodzi pierwszy anonimowy słownik dialektu z okręgu Dannenberg (Elbe). W 1750 Johann Friedrich Pfeffinger napisał kolejny słownik niemiecko-drzewiański. W tym samym roku pastor z Wustrow (Wendland) Christopher Henning (1649–1719) napisał najobszerniejszy i najlepszy słownik Vocabularium Venedicum (na podstawie informacji uzyskanych od rolnika Johanna Jenieschge ze wsi Klenow).
W 1809 miejscowy lekarz Johann Heinrich Jugler (1758–1812) wydał Vollständiges Lüneburgisch-Wendisches Wörterbuch (Kompletny słownik lunebursko-wendyjski).
Autorem najbardziej obszernego dzieła dotyczącego Drzewian był Johann Parum Schultze (1677–1740), rolnik drzewiański ze wsi Süthen (okręg Lüchow), który w 1730 napisał w języku niemieckim kronikę: Die Wendländische Bauernchronik des Johann Parum Schultze (...) und ein Kleines Wendisches Lexicon[5] , która oprócz słownika zawierała także wzory rozmów niemiecko-drzewiańskich[6]. Kronika ta oparta jest na opowiadaniach rodziny autora, noszącej nazwisko Niebur (Johann Parum przyjął przydomek Schultze [sołtys] po swoim ojcu). Książka opisuje ostatnią epokę w historii Drzewian od czasów wojny trzydziestoletniej, kiedy w okolicach Lüchowa język drzewiański był w powszechnym użyciu. W 1640 istniał jeszcze obyczaj wielkanocnych wędrówek młodzieży drzewiańskiej po okolicznych wsiach, która za śpiewane po drzewiańsku pieśni otrzymywała w podarunku jajka i kiełbasę. Ten i inne obyczaje były przez miejscowe władze niemieckie postrzegane jako gorszące. Niechętny był też stosunek ludności niemieckiej do ich drzewiańskich sąsiadów. Miejscowi nauczyciele narzekali, że język wendyjski utrudnia dzieciom przyswajanie wiedzy i trudno go wykorzenić[7].
Koniec odrębności etnicznej Drzewian
[edytuj | edytuj kod]Germanizacja na skutek rozwoju oświaty i komunikacji czyniła w XVIII wieku szybkie postępy. Schultze zauważył, że kiedy on umrze i z nim jeszcze trzy inne osoby, nikt we wsi Süthen nie będzie wiedział, jak po drzewiańsku nazywa się pies. Można z tego wnioskować, że językiem drzewiańskim mówili około 1730 r. już tylko ludzie w średnim wieku i starsi. Inne źródła wspominają, że młodzież wykpiwała starych mówiących po drzewiańsku. W 1751 anonimowy podróżnik zauważył, że o „Wendach” miejscowa ludność niemiecka mówiła z pogardą i wstrętem, a także twierdziła, że ich język już całkowicie wymarł[8].
Zanik języka Drzewian był nieunikniony wobec jego całkowitej izolacji w centrum niemieckojęzycznego obszaru, braku ustalonej normy literackiej języka (dużych różnic między dialektami), bardzo niskiego statusu języka i germanizacyjnej polityki miejscowych władz[8].
Ostatnia kobieta mówiąca po drzewiańsku umarła w 1756. Niektóre wyrażenia czy słowa drzewiańskie mogły być jeszcze używane do początków XIX wieku[9] . Do dziś są widoczne w miejscowych dialektach północnoniemieckich zapożyczenia z języka Drzewian: mieszanie rodzajów, niekonsekwentne używanie słów posiłkowych haben/sein w czasach złożonych, zapożyczenia słownikowe i opuszczanie rodzajnika przy rzeczowniku[8].
Pozostały w dawnych wsiach drzewiańskich ślady charakterystycznego słowiańskiego budownictwa drewnianego oraz struktura zabudowy, w której kościół znajduje się poza głównym placem wiejskim (dawnym miejscem zebrań starszyzny). Zachował się również kobiecy strój ludowy (coraz rzadziej spotykany).
Polsko-łużyckie badania nad Drzewianami
[edytuj | edytuj kod]Pierwsze informacje o Drzewianach dotarły do Polski w roku 1899 za sprawą Alfonsa Parczewskiego, który opierając się na informacjach statystycznych rządu pruskiego (A. Fircksa) opublikował artykuł na ten temat w czasopiśmie „Wisła”. Wieść, że w Niemczech mogły zachować się szczątki dawnych społeczności Słowian Połabskich zelektryzowała środowiska polskich slawistów wywołując sensację. Artykuł Parczewskiego zainteresował Prezydium Akademii Umiejętności w Krakowie do tego stopnia, że postanowiło ono zlecić misję zbadania tej kwestii jednemu ze swoich członków – Arnoštowi Muce[10]. Latem 1901 roku łużycki badacz przeprowadził z inspiracji Polaków bardzo dokładne badania penetrując dolne Połabie w okręgach Lüchowskim i Dannenberskim, Ülzeńskim i Altmark. Ostatecznie stwierdził, że: „Język Słowian lüneburskich zanikł całkowicie już około połowy XVIII wieku (ok. roku 1750), chociaż zachowała się w tamtejszej krainie (Lüneburger Wendland) stara słowiańska grupa narodowa z typem i sposobem osiedlenia, zwyczajami i obyczajami, w charakterze i poglądach obywateli niezmieniona do dziś”[11]. Konkluzję tę udokumentował w formie pisemnej relacji z przeprowadzonych badań, które zostały wydane drukiem przez Akademię Umiejętności. Szczegółowy raport badań terenowych Arnošta Muki zawierał sprawozdania ze spotkań z ludźmi, opis etnograficzny zbadanego terenu, a także informacje z archiwów kościelnych i państwowych księstwa Hannoverskiego.
Język Drzewian
[edytuj | edytuj kod]Porównanie niektórych słów języka drzewiańskiego z innymi językami zachodniosłowiańskimi:
Drzewiański | Czeski | Górnołużycki | Dolnołużycki | Kaszubski | Polski | Słowacki |
---|---|---|---|---|---|---|
djöre | hora | hora | góra | góra | góra | hora |
pait | pít | pić | piś | pic | pić | píť |
gord | hrad | hród | grod | gard | gród | hrad |
dause/daise | duše | duša | duša | dësza | dusza | duša |
brot | bratr | bratr | bratš | brat | brat | brat |
váknü | okno | wokno | wokno | òkno | okno | okno |
möst | most | móst | móst | mòst | most | most |
dan | den | dźeń | źeń | dzéń | dzień | deň |
tjün | kůň | kóń | kóń | kóń | koń | kôň |
dáudjí | dlouhý | dołhi | długi | dłudżi | długi | dlhý |
patinac | pták | ptačk | ptašk | ptôk | ptak | vták |
(nemac) | Němec | Němc | Nimc | Miemiec | Niemiec | Nemec |
slama | sláma | słoma | słoma | słoma | słoma | slama |
reka | řeka | rěka | rěka | rzéka | rzeka | reka |
paiví | pivo | piwo | piwo | piwò | piwo | pivo |
Jedyna zachowana pieśń w języku drzewiańskim
[edytuj | edytuj kod]Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Siatkowska 1992 ↓, s. 243.
- ↑ Siatkowska 1992 ↓, s. 242–244.
- ↑ Rost 1907 ↓.
- ↑ Siatkowska 1992 ↓, s. 244.
- ↑ Kowalewski 1991 ↓.
- ↑ Johann Parum Schultze 1677–1740, praca zbiorowa, Lüchow 1989.
- ↑ Siatkowska 1992 ↓, s. 244–246.
- ↑ a b c Siatkowska 1992 ↓, s. 249.
- ↑ Heydzianka-Piłatowa 1980 ↓.
- ↑ Muka 1904 ↓, s. 313–569.
- ↑ „Slovanský přehled”, s. 7.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Paul Rost: Die Sprachreste der Drawäno-Polaben im Hannoverschen. Lipsk: 1907. (niem.).
- Ewa Siatkowska: Rodzina języków zachodniosłowiańskich: zarys historyczny. Wyd. pierwsze. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10061-3. OCLC 27292958.
- Karl Kowalewski: Die Wendland-Chronik des Dorfschulzen Johann Parum Schultze aus Süthen, geschrieben in der ersten Hälfte des 18. Jahrhunderts. Lüchow: AJB-Verlag, 1991. ISBN 3-928117-02-5.
- Przebieg wynarodowienia Drzewian połabskich w świetle kroniki chłopskiej Jana Parum Schulzego. W: Janina Heydzianka-Piłatowa: Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej. 1980, s. 131–136.
- Szczątki języka połabskiego Wendów Lüneburskich. W: Karol Arnošt Muka: Materiały i prace Komisyi językowej Akademii Umiejętności w Krakowie. Kraków: Akademia Umiejętności, 1904, s. 313–569.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Adama Sengebuscha Wspomnienie o Słowianach Połabskich. slavinja.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-12-21)].