Ścierwnik

Ścierwnik
	Neophron percnopterus
	(Linnaeus, 1758)
	; Ścierwnik na cmentarzysku krów, sfotografowany w Indiach
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	szponiaste
Rodzina	jastrzębiowate
Podrodzina	orłosępy
Plemię	Gypaetini
Rodzaj	Neophron; Savigny, 1809
Gatunek	ścierwnik
Synonimy
	Rodzaju: Percnopterus Rafinesque, 1815; Abernius C.T. Wood, 1835; Gatunku: Vultur Perenopterus Linnaeus, 1758; Vultur ginginianus Latham, 1790; Abernius albus C.T. Wood, 1835;
	Rodzaju: Percnopterus Rafinesque, 1815; Abernius C.T. Wood, 1835; Gatunku: Vultur Perenopterus Linnaeus, 1758; Vultur ginginianus Latham, 1790; Abernius albus C.T. Wood, 1835;
Podgatunki
	N. p. ginginianus (Latham, 1790); N. p. majorensis Donázar, Palacios, Gangoso, Ceballos, González & Hiraldo, 2002; N. p. percnopterus Linnaeus, 1758;
	N. p. ginginianus (Latham, 1790); N. p. majorensis Donázar, Palacios, Gangoso, Ceballos, González & Hiraldo, 2002; N. p. percnopterus Linnaeus, 1758;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; zagrożony
	Zasięg występowania
	; Przybliżony zasięg występowania: całoroczny obszar lęgowy
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Ścierwnik^[10], ścierwnik biały^[11], białosęp^[12] (Neophron percnopterus) – gatunek dużego ptaka padlinożernego z podrodziny orłosępów (Gypaetinae) w rodzinie jastrzębiowatych (Accipitridae), jedyny przedstawiciel rodzaju Neophron^[10]^[13]. Występuje w Afryce oraz od południowej Europy po środkową i południową Azję. Jest zagrożony wyginięciem.

Zasięg występowania

Ścierwnik zamieszkuje w zależności od podgatunku^[13]^[14]:

Neophron percnopterus ginginianus – Nepal i Indie.
Neophron percnopterus majorensis – Wyspy Kanaryjskie^[8].
Neophron percnopterus percnopterus – południową Europę przez Bliski Wschód i Kaukaz po Azję Środkową i północno-zachodnie Indie, oraz północną i wschodnią Afrykę. Na południu sięga do Tanzanii; na zachodzie osiąga Wyspy Zielonego Przylądka, jest tam jednak obecnie (2019) skrajnie nieliczny^[15]. Dawniej nielicznie zamieszkiwał też Afrykę Południową, gdzie prawdopodobnie wymarł^[15]. Północna część populacji wędrowna^[14]. Nieliczne osobniki osiągają np. północną część Francji, a trzykrotnie obserwowano okazy ścierwnika nawet na terytorium Wielkiej Brytanii: w 1825 r. w hrabstwie Somerset, w 1868 r. w hrabstwie Essex, a w czerwcu 2021 r. na wyspach Scilly u wybrzeży Kornwalii^[16]. Do Polski zalatuje sporadycznie. Znanych jest 9 wiosenno-letnich obserwacji (głównie maj–sierpień), z czego ostatnia pochodzi z 28 kwietnia 2015 r. (nad Puszczą Knyszyńską)^[17]^[18]; łącznie obserwowano 11 osobników^[18].

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w 10. edycji Systema Naturae, nadając mu nazwę Vultur Perenopterus^[6]. Jako miejsce typowe wskazał Egipt^[6].

Etymologia

Neophron: w mitologii greckiej Neophron był synem Timandry zazdrosnym o jej romans z Aegypiusem. Neophron z kolei uwiódł matkę Aegypiusa, Bulis, a następnie go oszukał, sprawiając że dzielił łoże z własną matką. W następstwie późniejszych wypadków Neophron i Aegypius zostali zamienieni w sępy, Bulis w czaplę, a Timandra w jastrzębia lub małego ptaka^[19].
Percnopterus, percnopterus (perenopterus (pisownia oryginalna)): łac. percnopterus „sęp”, od gr. περκνοπτερος perknopteros „sęp”, od περκνος perknos „ciemny”; -πτερος -pteros „-skrzydły”, od πτερον pteron „skrzydło”^[20].
Abernius: niem. abernten „zbierać plony”; Wood w swoim tekście podał niemiecką nazwę „Gemeine Aberne” oznaczającą „zbieracz brudu”^[21].
ginginianus: Gingi, Wybrzeże Koromandelskie (tj. Gingee, Tamilnadu), Indie^[22].
albus: łac. albus „biały, martwy biały” (por. candidus „lśniący biały”)^[23].
majorensis: Majorata, starożytna nazwa Fuerteventury, od nazwy „Majos” – plemienia Guanczów, które zamieszkiwało tę wyspę^[24].

Morfologia

Długość ciała ok. 54–70 cm, rozpiętość skrzydeł 146–175 cm; masa ciała 1600–2400 g^[14]. Samica jest niewiele większa od samca, ale może być cięższa o 10–15%^[14].

Dorosłe osobniki brudnobiałe z czarnymi lotkami. Przód głowy i wole nagie, skóra żółta. Dziób ciemny, nogi żółte. Młode całe brązowe. N. percnopterus ginginianus jest mniejszy i ma żółty dziób.

Ekologia

Biotop: Góry, tereny otwarte i osiedla ludzkie.
Gniazdo: Na półce skalnej, w załomach budynków (w tym egipskich piramid). Zwykle gnieździ się pojedynczo, jednak w sprzyjających warunkach buduje gniazda gęsto obok siebie. W połowie XIX w. w Stambule istniała kolonia, licząca 2000 gniazd^[25].
Jaja: W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając dwa jaja w marcu lub maju (populacje europejskie).
Wysiadywanie: Jaja wysiadywane są przez okres około 42 dni.
Pisklęta: Opuszczają gniazdo po 70–90 dniach.
Pożywienie: Padlina i odchody zwierząt. Potrafi rozbijać strusie jaja, obrzucając je kamieniami.

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) od 2007 roku uznaje ścierwnika za gatunek zagrożony (EN – Endangered); wcześniej – od 1988 roku miał on status gatunku najmniejszej troski (LC – Least Concern). Liczebność światowej populacji wstępnie szacuje się na 12 400 – 36 000 dorosłych osobników, a jej trend uznaje się za silnie spadkowy^[9].

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową^[26].

Galeria zdjęć

Jajo z kolekcji muzealnej

Zobacz też

ptaki Polski

Przypisy

↑ Neophron percnopterus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ Neophron, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2010-12-30] (ang.).
↑ M.J.C. Savigny: Système des oiseaux de l'Egypte et de la Syrie. W: France. Commission des sciences et arts d’Egypte: Description de l’Égypte, ou, Recueil des observations et des recherches qui ont été faites en Égypte pendant l’expédition de l’armée française. T. 1: Historie Naturelle. Paris: Imprimerie impériale, 1809, s. 68, 75. (fr.).
↑ C.S. Rafinesque: Analyse de la nature: or, Tableau de l’univers et des corps organisés. Palerme: Aux dépens de l’auteur, 1815, s. 69. (fr.).
↑ ^a ^b Ch.T. Wood: The ornithological guide: in which are discussed several interesting points in ornithology. London: Whittaker, 1835, s. 185. (ang.).
↑ ^a ^b ^c C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 87. (łac.).
↑ J. Latham: Index ornithologicus, sive, Systema ornithologiae; complectens avium divisionem in classes, ordines, genera, species, ipsarumque varietates: adjectis synonymis, locis, descriptionibus, &c.. Londini: Sumptibus authoris, 1790, s. 7. (łac.).
↑ ^a ^b J.A. Donázar, C.J. Palacios, L. Gangoso, O. Ceballos, M.J. González & F. Hiraldo. Conservation status and limiting factors in the endangered population of Egyptian vulture (Neophron percnopterus) in the Canary Islands. „Biological Conservation”. 107 (1), s. 89–97, 2002. DOI: 10.1016/S0006-3207(02)00049-6. (ang.).
↑ ^a ^b BirdLife International, Neophron percnopterus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2022-2 [dostęp 2023-02-17] (ang.).
↑ ^a ^b Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Gypaetini Bonaparte, 1831 (Wersja: 2018-06-24). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2018-08-02].
↑ ścierwnik biały [w:] Słownik języka polskiego [online], PWN [dostęp 2023-02-17].
↑ białosęp [w:] Słownik języka polskiego [online], PWN [dostęp 2023-02-17].
↑ ^a ^b F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Hoatzin, New World vultures, Secretarybird, raptors. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-24]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Orta, J., Kirwan, G.M. & Christie, D.A.: Egyptian Vulture (Neophron percnopterus). W: J. del Hoyo, A. Elliott, J. Sargatal, D.A. Christie & E. de Juana (red.): Handbook of the Birds of the World Alive. Barcelona: Lynx Edicions, 2013. [dostęp 2015-01-07]. (ang.).
↑ ^a ^b Volen Arkumarev, Mike McGrady, Ivaylo Angelov. A literature review of occurrence of Egyptian Vulture (Neophron percnopterus) resident in Africa. „Vulture News”. 77, 2019. DOI: 10.4314/vulnew.v77i1.1. (ang.).
↑ B. Niedziński: Sęp egipski pierwszy raz od ponad 150 lat w Wielkiej Brytanii. [w:] Onet.pl [on-line]. Ringier Axel Springer Polska, 2021-06-16. [dostęp 2023-02-17].
↑ Krzysztof Grochal, Michał Polakowski. Ścierwnik NEOPHRON PERCNOPTERUS nowym gatunkiem na Nizinie Północnopodlaskiej. „Kulon”. 20, s. 124–127, 2015. (pol.).
↑ ^a ^b Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 32. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2015. „Ornis Polonica”. 57, s. 117–147, 2016.
↑ Jobling 2021 ↓, s. Neophron.
↑ Jobling 2021 ↓, s. Percnopterus.
↑ Jobling 2021 ↓, s. Abernius.
↑ Jobling 2021 ↓, s. gingensis / gingica / gingicus / ginginianus.
↑ Jobling 2021 ↓, s. albus.
↑ Jobling 2021 ↓, s. majorensis.
↑ Makatsch Wolfgang: Ptak i gniazdo, jajo, pisklę, wyd. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1957, s. 74.
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

Bibliografia

Tajemnice zwierząt: Ptaki drapieżne Europy. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1991. ISBN 83-7023-149-7.
James A. Jobling: The Key to Scientific Names. [w:] Birds of the World [on-line]. Cornell Laboratory of Ornithology, Ithaca, NY, USA, 2021. (ang.).

Linki zewnętrzne

Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).

[itis-1] Neophron percnopterus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[itis2-2] Neophron, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2010-12-30] (ang.).

[Savigny-3] M.J.C. Savigny: Système des oiseaux de l'Egypte et de la Syrie. W: France. Commission des sciences et arts d’Egypte: Description de l’Égypte, ou, Recueil des observations et des recherches qui ont été faites en Égypte pendant l’expédition de l’armée française. T. 1: Historie Naturelle. Paris: Imprimerie impériale, 1809, s. 68, 75. (fr.).

[Rafinesque-4] C.S. Rafinesque: Analyse de la nature: or, Tableau de l’univers et des corps organisés. Palerme: Aux dépens de l’auteur, 1815, s. 69. (fr.).

[Wood-5] Ch.T. Wood: The ornithological guide: in which are discussed several interesting points in ornithology. London: Whittaker, 1835, s. 185. (ang.).

[Linnaeus-6] C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 87. (łac.).

[Latham-7] J. Latham: Index ornithologicus, sive, Systema ornithologiae; complectens avium divisionem in classes, ordines, genera, species, ipsarumque varietates: adjectis synonymis, locis, descriptionibus, &c.. Londini: Sumptibus authoris, 1790, s. 7. (łac.).

[Donázar&inni-8] J.A. Donázar, C.J. Palacios, L. Gangoso, O. Ceballos, M.J. González & F. Hiraldo. Conservation status and limiting factors in the endangered population of Egyptian vulture (Neophron percnopterus) in the Canary Islands. „Biological Conservation”. 107 (1), s. 89–97, 2002. DOI: 10.1016/S0006-3207(02)00049-6. (ang.).

[iucn-9] BirdLife International, Neophron percnopterus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2022-2 [dostęp 2023-02-17] (ang.).

[Mielczarek&Kuziemko-10] Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Gypaetini Bonaparte, 1831 (Wersja: 2018-06-24). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2018-08-02].

[pwn1-11] ścierwnik biały [w:] Słownik języka polskiego [online], PWN [dostęp 2023-02-17].

[pwn2-12] białosęp [w:] Słownik języka polskiego [online], PWN [dostęp 2023-02-17].

[ioc-13] F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Hoatzin, New World vultures, Secretarybird, raptors. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-24]. (ang.).

[hbwalive-14] Orta, J., Kirwan, G.M. & Christie, D.A.: Egyptian Vulture (Neophron percnopterus). W: J. del Hoyo, A. Elliott, J. Sargatal, D.A. Christie & E. de Juana (red.): Handbook of the Birds of the World Alive. Barcelona: Lynx Edicions, 2013. [dostęp 2015-01-07]. (ang.).

[arkumarev-15] Volen Arkumarev, Mike McGrady, Ivaylo Angelov. A literature review of occurrence of Egyptian Vulture (Neophron percnopterus) resident in Africa. „Vulture News”. 77, 2019. DOI: 10.4314/vulnew.v77i1.1. (ang.).

[onet-16] B. Niedziński: Sęp egipski pierwszy raz od ponad 150 lat w Wielkiej Brytanii. [w:] Onet.pl [on-line]. Ringier Axel Springer Polska, 2021-06-16. [dostęp 2023-02-17].

[grochal-17] Krzysztof Grochal, Michał Polakowski. Ścierwnik NEOPHRON PERCNOPTERUS nowym gatunkiem na Nizinie Północnopodlaskiej. „Kulon”. 20, s. 124–127, 2015. (pol.).

[kf2015-18] Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 32. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2015. „Ornis Polonica”. 57, s. 117–147, 2016.

[CITEREFJobling2021[https://birdsoftheworld.org/bow/key-to-scientific-names/search?q=neophron_Neophron]-19] Jobling 2021 ↓, s. Neophron.

[CITEREFJobling2021[https://birdsoftheworld.org/bow/key-to-scientific-names/search?q=Percnopterus_Percnopterus]-20] Jobling 2021 ↓, s. Percnopterus.

[CITEREFJobling2021[https://birdsoftheworld.org/bow/key-to-scientific-names/search?q=abernius_Abernius]-21] Jobling 2021 ↓, s. Abernius.

[CITEREFJobling2021[https://birdsoftheworld.org/bow/key-to-scientific-names/search?q=gingensis_gingensis_/_gingica_/_gingicus_/_ginginianus]-22] Jobling 2021 ↓, s. gingensis / gingica / gingicus / ginginianus.

[CITEREFJobling2021[https://birdsoftheworld.org/bow/key-to-scientific-names/search?q=albus_albus]-23] Jobling 2021 ↓, s. albus.

[CITEREFJobling2021[https://birdsoftheworld.org/bow/key-to-scientific-names/search?q=majorensis_majorensis]-24] Jobling 2021 ↓, s. majorensis.

[Mak-25] Makatsch Wolfgang: Ptak i gniazdo, jajo, pisklę, wyd. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1957, s. 74.

[26] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]