Symphysodon

Symphysodon
Heckel, 1840
Typowy przedstawiciel rodzaju – Symphysodon discus
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Podgromada	promieniopłetwe
Rząd	okoniokształtne
Rodzina	pielęgnicowate
Podrodzina	Cichlinae
Plemię	Heroini
Rodzaj	Symphysodon
Typ nomenklatoryczny
Symphysodon discus Heckel, 1840
Zasięg występowania
Kolor żółty – S. aequifasciatus, pomarańczowy – S. discus

Symphysodon – rodzaj południowoamerykańskich ryb z rodziny pielęgnicowatych (Cichlidae), charakteryzujących się wysokim, bocznie ścieśnionym ciałem o prawie kulistym profilu, różnorodnym ubarwieniu i specyficznej metodzie karmienia potomstwa, w starszej literaturze w języku polskim nazywanych dyskowcami lub paletkami – obecnie obydwie nazwy przypisywane są konkretnym gatunkom zaliczanym do tego rodzaju. Rodzaj jest blisko spokrewniony z grupą obejmującą rodzaje Heros, Mesonauta, Pterophyllum i Uaru (plemię Heroini).

Występowanie

W warunkach naturalnych Symphysodon są endemitami dorzecza Amazonki, szeroko rozprzestrzenionymi w jej dopływach. Występują we wszystkich trzech dominujących typach wód amazońskich: „czarnych”, „białych” i czystych wodach stojących lub wolno płynących. Są to zazwyczaj wody bardzo miękkie i kwaśne, nasycone garbnikami. Twardość wody wynosi zwykle poniżej 1°n, a temperatura poniżej 28 °C. Przebywają w strefie przybrzeżnej (litoral), przy stromych brzegach, wśród dających im schronienie zwalonych do wody gałęzi i korzeni, na głębokości 3–5 m.

Systematyka

Historia badań

Odkrycia Symphysodon discus dokonał w 1833 roku Johann Natterer w dolnym biegu Rio Negro w Brazylii. Naukowy opis gatunku sporządził Johann Jakob Heckel w 1840 roku, tworząc dla niego nowy rodzaj – Symphysodon. W 1904 roku Jacques Pellegrin opublikował pierwszy opis Symphysodon aequifasciatus. Dalsze badania prowadzili m.in. Schultz, Axelrod, Geisler i Burgess. W obrębie gatunku S. aequifasciatus wyróżniono (oprócz nominatywnego) podgatunki: S. a. axelrodi i S. a. haraldi, zasiedlające odpowiednio wschodnią i zachodnią część dorzecza Amazonki, natomiast w obrębie S. discus wyróżniono S. d. willischwartzi – opisany z rzeki Abacaxis w Brazylii – oraz S. d. tarzoo. Gatunki i podgatunki były wyodrębniane na podstawie ubarwienia i deseni na ciele, a także na podstawie rozmieszczenia geograficznego. Główną cechą rozróżniającą S. discus od S. aequifasciatus jest obecność szerokiego, ciemnego pasa, przebiegającego pionowo przez środek boku u pierwszego z nich.

W literaturze popularnej wyróżniono 5 głównych fenotypów:

• „zielony” (green phenotype) – z zachodniej części dorzecza Amazonki,
• „niebieski” (blue phenotype) – ze środkowej części dorzecza Amazonki,
• „brązowy” (brown phenotype) – ze wschodniej części dorzecza Amazonki,
• „Heckla” (Heckel phenotype) – z dorzecza Rio Negro i Trombetas,
• „abacaxi” (abacaxi phenotype) – z rzeki Abacaxis, dopływu dolnej Madeiry.

Nazwy zwyczajowe

Nazw dyskowiec i paletka nie należy przyjmować jako polskich nazw rodzajowych dla Symphysodon, choć takie propozycje pojawiały się w starszej literaturze. Binominalne nazwy (np. paletka brązowa, p. niebieska, p. zielona) nadawane były wyróżnianym wówczas podgatunkom lub odmianom barwnym. W tej kwestii od wielu lat toczą się dyskusje zarówno w kręgach naukowych, jak i wśród miłośników akwarystyki. W nowszej literaturze (od 1990 roku) obydwie nazwy traktowane są jako zwyczajowe nazwy 2 powszechnie akceptowanych gatunków podanych poniżej. Dodatkowym utrudnieniem stały się, nawiązujące do ubarwienia, nazwy niekonsekwentnie stosowane w literaturze popularnej.

Współczesna klasyfikacja

Klasyfikacja biologiczna w obrębie rodzaju Symphysodon pozostaje sporna. Najszerzej akceptowany podział oparty jest na klasyfikacjach Schultza (1960), Silvy i Kotlara (1980) oraz Burgessa (1981). W obydwu wymienionych wyżej gatunkach wyróżnili oni 5 podgatunków, które jednak nie zostały powszechnie zaakceptowane przez taksonomów z powodu zbyt bliskiego pokrewieństwa oraz błędów formalnych wcześniejszych opisów taksonomicznych – opisy powstały w oparciu o zaledwie kilka osobników, często niepewnego pochodzenia. W literaturze naukowej do 2006 roku uznawane były tylko 2 gatunki. W 2006 Ready zaproponował podniesienie do rangi gatunku S. tarzoo tzw. fenotyp „zielony”, a rok później Bleher wyróżnił S. haraldi – odpowiednik fenotypu „niebieskiego” i „brązowego”.

Dane cytogenetyczne, molekularne i morfologiczne sugerują dużą zmienność w obrębie tego rodzaju, ale ryby te mogą się między sobą krzyżować, w warunkach naturalnych tworząc płodne hybrydy. Pod względem formalnym dotychczas opisano poprawnie 4 gatunki. Możliwe, że wszystkie one są odmianami barwnymi i rasami geograficznymi jednego gatunku. Liczba chromosomów u wszystkich badanych osobników, pochodzących z różnych miejsc naturalnego zasięgu występowania, wynosi 2n = 60. Jedna z koncepcji (Mazeroll i Weiss, 1995; Allgayer, 2001) sugeruje istnienie 1 gatunku (S. discus) z 3 podgatunkami (S. d. discus, S. d. willischwartzi i S. d. aequifasciatus).

Badania mtDNA sugerują podział rodzaju Symphysodon na 4 linie ewolucyjne, przy czym, według filogenetycznej koncepcji gatunku, różnice pomiędzy nimi nie dają podstaw do wyróżniania więcej niż jednego gatunku.

Kolejne badania przeprowadzone przez M. Amado i I. Fariasa oraz T. Hrbka, opublikowane w 2011 wyłoniły w obrębie rodzaju Symphysodon 5 gatunków:

1. Symphysodon discus – dyskowiec, paletka Heckla, paletka Pompadour – obejmuje fenotyp „Heckla” i „abacaxi”,
2. Symphysodon tarzoo – fenotyp „zielony”,
3. Symphysodon aequifasciatus (przez długi czas pisane błędnie Symphysodon aequifasciata – nazwa Symphysodon jest rodzaju męskiego, dlatego poprawna pisownia epitetu gatunkowego to aequifasciatus) – paletka – fenotyp „brązowy”,
4. Symphysodon sp. 1 – fenotyp „niebieski”,
5. Symphysodon sp. 2 – częściowo odpowiadający proponowanemu przez Blehera Symphysodon haraldi, podniesionemu do rangi gatunku S. aequifasciatus haraldi.

Klasyfikacja

W bazach Catalog of Fishes i FishBase wyróżnia się obecnie (2023) trzy gatunki należące do tego rodzaju:

• Symphysodon aequifasciatus Pellegrin, 1904 – paletka zielona
• Symphysodon discus Heckel, 1840 – paletka dyskowiec
• Symphysodon tarzoo Lyons, 1959

Takson haraldi (w polskiej literaturze spotykany pod nazwami paletka brązowa lub paletka niebieska) jest przez Catalog of Fishes synonimizowany z Symphysodon tarzoo, a przez FishBase z Symphysodon aequifasciatus.

• 
  Symphysodon aequifasciatus
• 
  Symphysodon haraldi

Gatunkiem typowym rodzaju jest Symphysodon discus.

Cechy charakterystyczne rodzaju

Budowa

Przedstawiciele tego rodzaju mają wysokie ciało w kształcie dysku, o profilu niemal kolistym, silnie bocznie spłaszczone. Mają małą głowę, mały pysk i duże oczy. Płetwy grzbietowa i odbytowa są niskie, ale bardzo długie – otaczają niemal cały obwód tułowia. Płetwy brzuszne długie i wąskie. Symphysodon spp. dorastają do ponad 20 cm.

Biologia i ekologia

Żyją w stadach od 100 do 1000 osobników. Stadu przewodzi intensywnie ubarwiony, silny i szybki samiec alfa. Przewodnik odwraca uwagę drapieżników swoim wyglądem i zachowaniem, co zwiększa szansę ucieczki pozostałych członków stada. Sam rzadko pada ofiarą napastnika.

Jak wszystkie pielęgnicowate, Symphysodon mają silnie rozwinięty instynkt opieki nad potomstwem, ale zachowania rozrodcze przebiegają u nich inaczej niż u większości pielęgnic. Para przystępująca do rozrodu oczyszcza miejsce planowanego złożenia ikry, nie wykazując przy tym szczególnej ekscytacji (większość pielęgnicowatych staje się w tym czasie agresywna, a nawet terytorialna). Rodzice pomagają potomstwu już w czasie wylęgu – chwytając pyskiem jajo zmiękczają jego otoczkę, a wyklute larwy przenoszą i przyklejają do oczyszczonej powierzchni (zwykle jest to liść). Narybek ma ciało wydłużone. Owalny kształt przyjmuje po około 3 miesiącach.

Szczególną cechą rodzaju jest sposób karmienia narybku, gdy ten wykorzysta już zapasy żółtka. Skóra obojga rodziców zawiera szaro-żółtawą wydzielinę bogatą w odżywcze substancje proteinowe. Narybek żywi się tą wydzieliną, skubiąc boki obojga rodziców naprzemiennie. W czasie gdy jedno z rodziców karmi młode, drugie regeneruje zapasy odżywczej wydzieliny. W ten sposób rodzice karmią młode, dopóki te nie zaczną samodzielnie zdobywać pokarmu.

Odmiany hodowlane

Przez długi czas od odkrycia ryby te osiągały wysokie ceny w handlu akwarystycznym. Brak znajomości ich ekologii powodował, że trudno było utrzymać je przy życiu i nie umiano ich rozmnożyć.

Odkrywane w kolejnych latach odmiany barwne rodzaju Symphysodon (m.in. niebieska, brązowa, zielona i czerwona) oraz wzrastające zainteresowanie hodowlą dla potrzeb akwarystyki przyczyniły się do powstanie wielu odmian hodowlanych.

Pierwsze udane próby rozmnażania tych ryb w akwariach doszły do skutku w 1938 r. w Stanach Zjednoczonych. Jednak przełom dokonał się dopiero pod koniec lat 50., kiedy Eduard Schmidt-Focke po raz pierwszy odchował paletki niebieskie i zielone. Następne lata przynosiły nowe odmiany ryb i usprawnienie ich hodowli. Kolejny przełom dokonał się pod koniec XX wieku, kiedy za sprawą postępu technicznego i rosnącej popularności tych ryb pojawiły się ogromne fermy paletek w Azji Południowo-Wschodniej. Ostatnie lata przyniosły wiele nowych odmian barwnych, od jednolicie białych po ryby czerwone z turkusowymi cętkami. Pojawiła się również moda na dzikie ryby odławiane w dorzeczu Amazonki. Nie są one tak efektowne jak odmiany hodowlane, jednak dla koneserów liczy się fakt, że są one w stu procentach naturalne i bardzo wymagające. Organizowane są wystawy i konkursy akwarystyczne, na których hodowcy wystawiają najpiękniejsze okazy. W 2002 roku powstał Polski Klub Miłośników Dyskowców, który zajmuje się popularyzacją hodowli dyskowców.

Bibliografia

• AndrzejA. Sieniawski AndrzejA., Zdrowe dyskowce Tom 1, Łódź: Galaktyka, 2005, ISBN 83-89896-31-1, OCLC 76355826 . Brak numerów stron w książce
• AndrzejA. Sieniawski AndrzejA., Zdrowe dyskowce Tom 2, Łódź: Galaktyka, 2006, ISBN 83-89896-64-8, OCLC 749322245 . Brak numerów stron w książce
• AndrzejA. Sieniawski AndrzejA., RyszardR. Ratuszyński RyszardR., Dyskowce, Warszawa: „Hoża”, 2002, ISBN 83-85038-77-9, OCLC 749257429 . Brak numerów stron w książce
• DickD. Au DickD., Back to Nature – Przewodnik po świecie dyskowców, MarzennaM. Kielan (tłum.), Piaseczno: Tigra System Polska, 2004, ISBN 83-89279-01-0, OCLC 749585178 . Brak numerów stron w książce
• AndrzejA. Sieniawski AndrzejA., Grupy barwne dyskowców i paletek, Tarnów: „Ambra”, 2003, ISBN 83-917602-5-1, OCLC 749891663 . Brak numerów stron w książce

Linki zewnętrzne

• Paletki w Miejskim Ogrodzie Zoologicznym we Wrocławiu
• Cichlidae.info [online], cichlidae.info [zarchiwizowane z adresu 2008-04-11]  (ang.).