Nederlandse Arbeidsdienst

Getuigschrift van vervulling van de arbeidsdienstplicht uit 1943

De Nederlandse Arbeidsdienst (NAD) (of - in de spelling van die tijd - Nederlandsche Arbeidsdienst) was een eerst vrijwillige en later verplichte werkinzetdienst (Arbeitseinsatz) voor mannen en vrouwen in Nederland tijdens de Duitse bezetting van Nederland in de Tweede Wereldoorlog.

Belangen

Op 27 juni 1940 richtte Seyss-Inquart namens Nederland de Nederlandse Opbouwdienst op. Dit was een overgangsorganisatie ter ontmanteling van het Nederlandse leger. Zij moest verdere stijging van het werkloosheidspercentage ten gevolge van ontslagen binnen defensie voorkomen. Dit beleid was een voortzetting van het eerdere arbeidsverschaffingsbeleid. De Opbouwdienst was politiek neutraal. Het was verboden om tijdens de diensttijd lid te zijn van een politieke partij. In dezelfde periode speelden ook de belangen van de bezetter een rol. Deze wilde een arbeidsbemiddelingsbureau voor diensten in Duitsland opzetten. Als motief voor het oprichten van de NAD gebruikte de bezetter de noodzaak van het herstel van de oorlogsschade in Nederland. Het was een verhaal dat niet door de illegale Nederlandse pers werd geloofd. Als NAD vloeiden op 15 oktober 1940 beide initiatieven in elkaar.^[1] Het motto van de NAD was: "Ick Dien".

Dienstplicht

Propagandafilm uit januari 1942 van de Filmdienst der NSB. Vertrek van mannen van de Nederlandse Arbeidsdienst naar het oosten.

Toetreden tot de Nederlandse Arbeidsdienst was in aanvang op vrijwillige basis. Een toegetredene werd arbeidsman genoemd. Het was een aantrekkelijke regeling ter voorkoming van werkloosheid voor de 55.000 Nederlandse militairen. Deze werden opgeleid tot kader. Verder stonden de vrijwilligers niet in de rij. Per circulaire waren de Nederlanders in december 1940 opgeroepen om zich bij een van de 1024 aanmeldbureaus van de NAD als vrijwilliger aan te melden. Weinigen maakten van deze oproep gebruik. Er reageerden meer vrouwen dan mannen.^[2] Op 1 januari 1942 werd voor iedere Nederlander die in dat jaar 18 jaren werd en op het einde van dat jaar nog geen 23 was, de ongewapende dienstplicht ingevoerd, zowel voor mannen als voor vrouwen. In 1943 werd wat de mannen betreft ook daadwerkelijk de hele lichting van dat jaar opgeroepen. Vrouwen werden in de buurt van hun woonplaats aan het werk gezet en gingen bijvoorbeeld aardappels schillen voor de kazerne. Voor mannen werden ver van hun woonplaats kampen gebouwd. Zij werkten bij het aanleggen van wegen en kanalen en in de landbouw. De dienstplicht duurde een half jaar. Ook leerden de mannen exerceren met een schop aan de schouder. De training in de Nederlandse Arbeidsdienst was uiteindelijk erop gericht om de mannen op te leiden voor het graven van tankvallen en loopgraven aan het oostfront. Aan het einde van de dienstplicht werd de mannen een contract voorgehouden voor deze werkzaamheden. Bijna iedereen weigerde om te tekenen. Na enige rake klappen te hebben geïncasseerd kon de weigeraar huiswaarts gaan. De kampen werden aangestuurd vanuit Amersfoort.

'Koenraad van den Arbeidsdienst'

In de propaganda van de NAD werd een soort mythologisch figuur opgevoerd die Koenraad heette. Deze stond model voor de NAD. Hij werd neergezet als een 'echte' Hollandsche jongen: rechtschapen, welopgevoed, dapper en bereid om te werken. Er verschenen aanplakbiljetten waarop Koenraad met een schop op de schouder figureerde. Zijn goede opvoeding sprak uit afbeeldingen, geplaatst in dagbladen; daarbij stond hij onder andere zijn plaats in de tram af aan een staande dame. Zijn rechtschapenheid sprak uit een reprimande, bedoeld voor een ondeugende jongen die een hond plaagde. Was op zich de presentatie van zo'n dergelijke brave hendrik voor de doorsnee Nederlander al ergerniswekkend: komend uit de koker van de bezetter was het voor hem/haar zelfs stuitend. De propaganda werkte dan ook averechts; Koenraad werd al snel Dollefie Sallefie genoemd.^[3] en verdween al na korte tijd.

Inrichting kamp

Een standaard NAD-kamp had vier woonbarakken rond een appelplaats. Deze woonbarakken hadden elk drie kamers voor zestien personen. Zo’n groep van zestien personen werd een ploeg genoemd. De achtenveertig inwoners van een woonbarak vormden een groep. En alle vier de woonbarakken bij elkaar werden de afdeling genoemd. De leiding bestond uit twaalf ploegcommandanten, vier groepscommandanten en een afdelingscommandant. Deze waren apart van de manschappen gehuisvest of ingekwartierd in een naburig dorp. Naast de woonbarakken was er meestal een keuken- annex kantinebarak, een fietsenbarak, een werkplaats en een stalbarak. Alle voorzieningen waren gebouwd van geïmporteerd larikshout of douglas. De kolenberging was van steen en met pannen gedekt.

Leiding

General Arbeitsführer Walter Bethmann van de Reichsarbeitsdienst was gedurende de hele oorlog hoofd van de NAD-kampen. De Nederlander majoor Jaap Breunese was in het begin waarnemend commandant. Hij had bekendheid als marsleider van de Nijmeegse Vierdaagse en was daarvoor commandant van de Nederlandse Opbouwdienst. Op 1 augustus 1941 nam hij ontslag; hij verzette zich tegen de invoering van de Hitlergroet in de NAD-kampen.^[bron?]^[4] Zijn opvolger was luitenant-kolonel Lodewijk Alexander Cornelis de Bock. De kampen liepen op 5 september 1944 (Dolle dinsdag) leeg. Aan het einde van die dag waren nagenoeg alle arbeidsmannen verdwenen, van het kader was nog 25 procent aanwezig. Op 6 september werd De Bock door Bethmann afgezet. Op 10 september 1944 werd de NAD opgeheven. Hiervoor waren velen die nog hun dienstplicht uitzaten en velen die nog werkten als leidinggevenden van de dienst verplicht voor allerlei werk voor de Wehrmacht ingezet. De laatst actieve hoofd-arbeidsleider was de NSB'er W.A. Almekinders.

Lijst van kampen^[5]

Naam	Nummer	Plaats	Provincie
Kamp Almere		Huizen	Noord-Holland
Kamp Altweerterheide	NAD 425	Weert	Limburg
Kamp Amerongen	NAD 315	Amerongen	Utrecht
Kamp Ampsen (Laren)	NAD 321	Ampsen	Gelderland
Kamp Appelsga	NAD 122	Ooststellingwerf	Friesland
Kamp Arcen (Marnix van St. Aldegonde)	NAD 334	Arcen	Limburg
Kamp Baarn	NAD 311	Baarn	Utrecht
Kamp Beekvliet		Sint Michielsgestel	Noord-Brabant
Kamp Beugelen	NAD 222	Staphorst	Overijssel
Kamp Bergentheim	NAD 233	Hardenberg	Overijssel
Kamp Bergen	NAD 332	Bergen	Limburg
Kamp Borger	NAD 133	Borger-Odoorn	Drenthe
Kamp De Bruine Enk (Hullerweg)	NAD 225	Nunspeet	Gelderland
Kamp De Pieterberg	NAD 125	Westerbork	Drenthe
Kamp De Roode Braak	NAD 422	Vreekwijk (bij Deurne)	Noord-Brabant
Kamp De Valk	NAD 424	Valkenswaard	Noord-Brabant
Kamp De Wallen (Tungebrog)	NAD 426	Tungelroy	Limburg
Kamp De Wasberg	NAD 421	Deurne	Noord-Brabant
Kamp Diever (De Hoardt)	NAD 214	Geeuwenbrug	Drenthe
Kamp Dobbendal	NAD 131	Gasselte	Drenthe
Kamp Donkerbroek (Us Hiem, Willem Barendsz)	NAD 115	Donkerbroek	Friesland
Kamp Eerde	NAD 223	Eerde	Overijssel
Kamp Endepoel (Albrecht Rodenbach)	NAD 414	Merselo	Limburg
Kamp Gramsbergen	NAD 231	Gramsbergen	Overijssel
Kamp Heitraksgoor	NAD 423	Liessel (bij Deurne)	Noord-Brabant
Kamp Hemrik Noord (Werk Zathe)	NAD 114	Hemrik	Friesland
Kamp Hemrik Zuid (Poostweg)	NAD 113	Hemrik (Sparjebird)	Friesland
Kamp Het Ronde Huis (Eperweg)	NAD 226	Nunspeet	Gelderland
Kamp Hilvarenbeek	NAD 433	Hilvarenbeek	Noord-Brabant
Kamp Hooghalen	NAD 123	Hooghalen	Drenthe
Kamp Kloosterhaar		Kloosterhaar	Overijssel
Kamp Mookerheide (Mookerheid of Lodewijk van Nassau)	NAD 331	Mook	Limburg
Kamp Nuis	NAD 111	Nuis	Groningen
Kamp Odoorn	NAD 135	Borger-Odoorn	Drenthe
Kamp Overbroek		Kesteren	Gelderland
Kamp Overloon-Smakt	NAD 411	Overloon	Noord-Brabant
Kamp Overloon-Zuid	NAD 412	Overloon	Noord-Brabant
Kamp President Steyn	NAD 236	Holten	Overijssel
Kamp Rhenen	NAD 317	Rhenen	Utrecht
Werkkamp Roden		Roderesch	Drenthe
Kamp Roggel	NAD 415	Roggel	Limburg
Kamp Schoonloo (Kamp Elp)	NAD 124	Schoonloo	Drenthe
Kamp Sellingen (Slangenborg)	NAD 132	Slangenborg	Groningen
Kamp Steenwijk (Lakeweg)	NAD 215	Eese	Overijssel
Kamp Ten Arlo (Witte Corneliszn De With)	NAD 221	Ten Arlo	Drenthe
Kamp Ter Apel (Johan Maetsuycker)	NAD 134	Barnflair	Groningen
Kamp Tilburg	NAD 432		Noord-Brabant
Kamp De Vecht	NAD 224	Dalfsen	Overijssel
Kamp Vierhouten (De Vosseberg)		Vierhouten	Gelderland
Kamp Vlakwater	NAD 413	Venray	Limburg
Kamp Vledder		Vledder	Drenthe
Kamp Vries			Drenthe
Kamp Waterloo I	NAD 312	Leusden	Utrecht
Kamp Waterloo II	NAD 313	Leusden	Utrecht
Kamp Wierden I	NAD 234	Wierden	Overijssel
Kamp Wierden II	NAD 235	Wierden	Overijssel
Kamp Vosseveld (Kloetenseweg)	NAD 324	Winterswijk	Gelderland
Kamp Wolvega	NAD 213	Wolvega	Friesland
Kamp Workum (It Romme Fjild)	NAD 211	Workum	Friesland
Kamp Zweeloo	NAD 126	Zweeloo	Drenthe
Kamp Den Bosch		Den Bosch	Noord-Brabant
Kamp Deventer		Deventer	Overijssel
Kamp Diemen		Diemen	Noord-Holland
Kamp Diepenheim		Diepenheim	Overijssel
Kamp Diessen		Diessen	Noord-Brabant
Kamp Doesburg		Doesburg	Gelderland
Kamp Doorn	NAD 314	Doorn	Utrecht
Kamp Driebergen		Driebergen	Utrecht
Kamp Ede		Ede	Gelderland
Kamp Eibergen	NAD 323	Eibergen	Gelderland
Kamp Eindhoven		Eindhoven	Noord-Brabant
Kamp Elden		Elden (bij Arhnem)	Gelderland
Kamp Elst	NAD 316	Elst (bij Rhenen)	Utrecht
Kamp Etten-Leur		Etten-Leur	Noord-Brabant
Kamp Fochteloo	NAD 121	Fochteloo	Friesland
Kamp Gaasterland	NAD 212	Gaasterland	Friesland
Kamp Geleen		Geleen	Limburg
Kamp Gennep		Gennep	Limburg
Kamp Goirle		Goirle	Noord-Brabant
Kamp Havelte		Havelte	Drenthe
Kamp Heemse	NAD 232	Heemse (bij Hardenberg)	Overijssel
Kamp Heerde		Heerde	Gelderland
Kamp Hees		Hees (bij Nijmegen)	Noord-Brabant
Kamp Helmond		Helmond	Noord-Brabant
Kamp Hoenderloo		Hoenderloo	Gelderland
Kamp Hulten		Hulten (bij Tilburg)	Noord-Brabant
Kamp Lage Mierde	NAD 434	Lage Mierde	Noord-Brabant
Kamp Lemmer		Lemmer	Friesland
Kamp Lierop		Lierop (bij Helmond)	Noord-Brabant
Kamp Lochem		Lochem	Gelderland
Kamp Maartensdijk		Maartensdijk	Utrecht
Kamp Maastricht		Maastricht	Limburg
Kamp Marum	NAD 112	Marum	Groningen
Kamp Meppel		Meppel	Drenthe
Kamp Milheeze		Milheeze	Noord-Brabant
Kamp Neede	NAD 322	Neede	Gelderland
Kamp Nijmegen		Nijmegen	Gelderland
Kamp Nistelrode	NAD 431	Nistelrode	Noord-Brabant
Kamp Noordoostpolder		Noordoostpolder	Flevoland
Kamp De Wiekslag	NAD 333	Well	Limburg

Zie ook

Literatuur

`Ick dien` in Sellingen en Ter Apel; J.J. Spanninga; ISBN 9789052944470
Mussert, Arbeidsdienst.
M. Meulendijk, Arbeidsdienst.
Zangbundel Nederlandsche Arbeidsdienst.
Konstant Hierl; De Arbeidsdienst; Uitgeverij Westland Amsterdam.
Vorming, maandblad van de Nederlandsche Arbeidsdienst.
Ick Dien; Het boek van de Arbeidsdienst; Uitgeverij Hamer
W.F. van Breen, Nederlandse Arbeidsdienst 1940-1945. Ontstaan, opkomst en ondergang. Walburg Pers, Zutphen ISBN 90-5730-324-8
D.A. van Hilten, Van capitulatie tot capitulatie. Blz. 27-31

Bronnen, noten en/of referenties

↑ Schrijven J.N. Breunese 1 oktober 1940
↑ Gemeentearchief Midden-Drenthe
↑ Meldt u aan bij gemeentehuis, arbeidsbureau of..., Geheugen van Nederland
↑ Volgens Loe de Jong had Breunese het gevoel op de verkeerde weg te zijn en was hij de constante bevoogding door Bethmann beu. Zie Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, deel 6A, pagina 498
↑ zie voor een overzichtskaart met 62 kampnummers van de NAD, Ontwerp-voorschrift registratie (voorschrift registratie) 1 januari 1944

[1] Schrijven J.N. Breunese 1 oktober 1940

[2] Gemeentearchief Midden-Drenthe

[3] Meldt u aan bij gemeentehuis, arbeidsbureau of..., Geheugen van Nederland

[4] Volgens Loe de Jong had Breunese het gevoel op de verkeerde weg te zijn en was hij de constante bevoogding door Bethmann beu. Zie Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, deel 6A, pagina 498

[5] zie voor een overzichtskaart met 62 kampnummers van de NAD, Ontwerp-voorschrift registratie (voorschrift registratie) 1 januari 1944

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]