Grote of Sint-Maartenskerk (Zaltbommel)

Grote of Sint-Maartenskerk
	De Grote of Sint-Maartenskerk aan het Kerkplein 1
Plaats	Zaltbommel
Gewijd aan	Martinus van Tours
Coördinaten	51° 49′ NB, 5° 15′ OL
Gebouwd in	15e eeuw
Monumentnummer	40181, 40183
Detailkaart
	;
Afbeeldingen
	Vóór de torenbrand van 1538, gezien vanuit het zuiden. (schilderij op hout)
Portaal	Christendom

De Grote of Sint-Maartenskerk van Zaltbommel is een grote basiliek met een driebeukig schip en een eenbeukig koor en geldt als een van de belangrijkste voorbeelden van de Nederrijnse gotiek. Het is tegenwoordig een protestantse (PKN)-kerk.

De kerk had een 11e-eeuwse voorganger.

Het oudste deel van de kerk is het 14e-eeuwse priesterkoor, dat indertijd gebouwd werd ter uitbreiding van de, tot kapittelkerk verheven voorganger van de huidige kerk. Dit koor is lager dan het schip en wijkt ook qua stijl af van de rest van de kerk. De bouw van de eerste kerk werd begonnen door bisschop Bernold of Bernulphus die ter plaatse een romaanse kruiskerk bouwde. Bij opgravingen in 1981 en 1984 bleek de aanwezigheid van deze kerk toen funderingsresten onder de vloer werden aangetroffen. In 1303 werd het gebouw (met het nieuwe, heden nog bestaande koor) verheven tot kapittelkerk met tien kanunniken. Het aanwezige koor samen met de zogenaamde Varkenstoren zijn de enige overblijfselen van deze kerk. De huidige basiliek kwam vanaf ca. 1450 tot stand en werd in ca. 1500 voltooid. In 1572 werd Zaltbommel ingenomen door de Watergeuzen. Het kapittel werd toen opgeheven en de Sint-Maartenskerk werd een Hervormd kerkgebouw.

De toren

De toren bezat een dertig meter hoge spits, waardoor deze totaal 100 meter hoog was. Door blikseminslag brandde die spits in 1538 af. Ook de bescheidenere opvolger werd een prooi van de vlammen. In 1708 was de onderbouw van een nieuwe spits gereed, maar het werk staakte en werd niet meer hervat. Bij een restauratie in het begin van de twintigste eeuw werd deze onderbouw verwijderd en kreeg de toren zijn huidige uiterlijk. De gehele kerk is in steen overwelfd.

Het orgel

Het orgel van de Grote of Sint-Maartenskerk is gebouwd door Andries Wolfferts in de jaren 1783-1786. Hij gebruikte hierbij ouder pijpwerk van Matthijs Verhofstadt. Al na 10 jaar werd het instrument verbeterd door Antonius Friedrich Gottlieb Heijneman.

In 1860 werkte de orgelbouwer Naber aan het orgel. Hierbij werd een nieuwe Viola da Gamba geplaatst. W. van Dijk uit Utrecht wijzigde in 1905 de dispositie enigszins, maar dat bleef verder zonder bijzonder merkbare verandering van de klank.

Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog werd het orgel gedemonteerd vanwege de dreigementen van de Duitsers om de toren op te blazen. Firma J. de Koff bouwde het na de bevrijding weer op en restaureerde het. Hierbij werd het pijpwerk ingekort, waardoor de toonhoogte bijna een halve toon hoger werd. Het resultaat was zeer teleurstellend. Het doel om het orgel helderder te laten klinken was niet gehaald.

In 1982 startte de orgelbouwer S.F. Blank een restauratie om het orgel weer in oude staat te herstellen. Adviseur bij de restauratie was Klaas Bolt. De belangrijkste werkzaamheden betroffen herstel van de windladen en het terugbrengen op originele lengte van het pijpwerk.

Dispositie

HOOFDWERK
Prestant 16'
Octaaf 8'
Bordon 8'
Octaaf 4'
Fluyt 4'
Quint 3'
Octaaf 2'
Flageolet 2'
Mixtuur III-IV
Cornet V (discant)
Sesquialter II (discant)
Trompet 16' (bas/discant)
Trompet 8' (bas/discant)
Tremulant

RUGWERK
Bourdon 16'
Prestant 8'
Bourdon 8'
Flautraver 8'
Fluyt 4'
Octaaf 2'
Flageolet 1'
Mixtuur III-IV (bas/discant)
Cornet IV (discant)
Dulciaan 8'
Tremulant

BOVENWERK
Prestant 8' (bas/discant)
Holpijp 8'
Gemshoorn 8'
Viola di Gamba 8' (bas/discant)
Fluyt 4'
Waldfluyt 2'
Carillon III
Fagot 8' (bas/discant)
Vox Humana 8'
Tremulant

PEDAAL
Subbas 16'
Octaaf 8'
Octaaf 4'
Basuyn 16'
Trompet 8'
Clarino 4'

Trivia

Onder den Sint-Maarten, vernoemd naar deze kerk

Externe links

Zie de categorie Grote of Sint-Maartenskerk van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.