Wandlüse
| Wandlüse | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
| Systematik | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Wetenschoplich Naam | ||||||||||||||||
| Heteroptera | ||||||||||||||||
| Latreille, 1810 |
De Wandlüse oder Wandlüüs (Heteroptera) sünd Insekten un höört to de Ornen vun de Snavelinsekten (Hemiptera) mit to. Over de ganze Welt hen gifft dat so bi 40.000 bekannte Arden. In Europa leevt dor so um un bi 1.000 vun. In de Ornen vun de Heteroptera gifft dat unbannig veele Formen. Ok, wat ehre Aart to leven angeiht un de Stäen, wo se to finnen sünd, verscheelt de Wandlüse sik bannig. Dat gifft Wandlüse, de suugt an Planten, anners wecke leevt as Rövers, man ok Ektoparasiten sund mank jem to finnen, as de Bett-Wandluus. Se sund in ganz verschedene Biotope tohuse, as up Wischen, in Knick un Holt, bit hen to de Minschen ehre Wohnungen.
Wo de Wandlüse tohuse sünd
[ännern | Bornkood ännern]Wandlüse gifft dat allerwegens up’e Eer. Meist keen Stäe is to finnen, wo se nich tohuse sünd. Allgemeen möögt de meisten Wandluus-Arden, wenn dat warm un dröge is (se sünd xherothermophil). En Reeg vun Arden mag dat avers ok, wenn dat natt oder fochtig is (hygrophil), anners wecke leevt in’t Moor (tyrophil) oder in’n Sand (psammophil) oder in en solten Umto (halophil). Man ok Arden, de in’t Water leevt, sünd nich roor oder so’n, de boven up dat Water togange sund. En Reeg vun de Arden ut de Familie Seewaterlöpers (Halobatinae) vun dat Geslecht Halobates leevt duerhaftig up de wiede See. Dor sünd se de eenzigen Insekten mit, de dat doot.
De Wandlüse ehre Anatomie
[ännern | Bornkood ännern]Dat Lief vun de Wandlüse besteiht, as bi all Insekten, ut dree Deele, de nu ok wedder tohopen sett’ sünd: Kopp (Caput), Bost (Thorax) un Achterlief (Abdomen).
Kopp
[ännern | Bornkood ännern]
All Wandlüse hefft as Kennteken en Suugrüssel. De is nich, as bi de Zikaden (Auchenorrhyncha) un Plantenlüse (Sternorrhyncha) utlagert an’e Strotten oder an’e Bost, man sitt just vorweg an’n Kopp. An’n Kopp sitt ok Föhlspriete, de meist ut veer Leden tohopensett’ sund. Bi en poor Aarden, as bi de Grund-Wandlüse (Lygaeidae) un bi de Eer-Wandlüse (Cydnidae) sitt twuschen de Antennenleden faken längere Twuschenstucke, de seht ut, as wenn se ok noch mol Leden weern. Boven an’n Kopp sitt, twuschen de Facettenogen, noch enkelte Ogen (Ocellen). Bi en poor Wandluus-Familien könnt se avers ok fehlen. In de Midden vor de Facettenogen un de Steern liggt de Steern-Eel (Clypeus) mit de Backen (Paraclypei) an beide Sieten. An de Unnersiet vun den Kopp finnt sik de Backenplaten (Bucculae). Se formt faken en Längsgööl, wo de Mundwarktüge in ansetten doot. De sund nu wedder to en Rüssel (Rostrum) utboot. De Mundwarktüge bestoht ut en Röhr ut dree oder veer Leden (Unnerlipp, wo nu wedder en smalle Längsgööl up de Böverkant langslopen deit. Wo se buten ansetten deit, warrt se afdeckt vun de Böverlipp (Labrum). Up beide Sieten sitt dor Steekbössen (Mandibeln bi. An de ehre Spitz sitt scharpe lüttje Tähne an. Dor weert luerlüttje Löcker mit in Planten un Deerter bohrt. De Mandibeln stoht um de Maxillen to, mit twee Kanals, en Spiesenkanal un en Severkanal.
Bost
[ännern | Bornkood ännern]De Bost is updeelt in dree Deele (Segmente): Vorbost (Protothorax), Middelbost (Mesothorax) un Achterbost (Metathorax). Vun jedeen vun düsse Segmente geiht een Poor Been vun af. Dat Ruggendeel vun de Vorbost warrt „Halsschild“ nömmt, de Middelbost ehr Ruggendeel heet „Lüttjet Schild“ (Scutellum). Düsse beiden Schiller verscheelt sik bi de unnerscheedlichen Wandluus-Familien duchtig. Dat „Lüttje Schild“ kann bi de wecken Aarden, as bi de Schild-Wandlüse, over de Flunken bit an dat Enne vun’t Achterlief recken. Up de Buuksiet heet de sülvigen Afsnitte Vor-, Middel- un Achterbuuk (Pro-, Meso- un Metasternum), de Sieten weert Vor-, Middel- un Achtersieten (Pro-, Meso- un Metapleuren) nömmt. In de Achtersieten sitt de Göter for de sunnerlichen Duftdrüsen vun de Wandlüse in. En Paar Atengöter (Stigmas sitt dor ok in. An Middel- un Achterbost sitt de Flunken an. De Vorflunken sund to’n Deel, woll to twee Drüddel, knakenhart (Sklerose). De harte Vordeel heet „Corium“. De achterste Deel vun den Vorflunken besteiht ut en dünne Huut. De Achterflunken bestoht jummers blot ut Huut, man dat gifft ok Aarden, wo de Achterflunken gor nich vor kaamt.
De Been sund upboot, as all Insektenbeen. Se bestoht ut en Hüft (Coxa, A), denn en Schenkelring (Trochanter, B), denn kümmt de Böverschenkel (Femur, C), de Scheen (Tibia, D) un de Foot (Tarsus, E), de sik noch mol ut een bit fiev Footleden un den Vörfoot tosamensetten deit. An de Footspitz sitt Klauen, Backlappen un Haar an. Je nadem, wo de Wandlüse leven doot, könnt de Been ok in Loop-, Spring-, Fang- oder Swimmbeen umwannelt sien.
Achterlief
[ännern | Bornkood ännern]De Wandlüse ehr Achterlief (Abdomen) is tohopenföögt ut 11 Segmente. Dor hangt denn an’t Enne noch dat Pygidium an. De Segmente sund mehr oder minner platt. Up de Ruggensiet sund se tohopen dat Tergum oder de enkelten Tergite. Up de Buuksiet sund se dat Sternum oder de enkelten Sternite. De stieven Tergite un Sternite sund mit lüttje Twuschenhüte verbunnen, de sik utdehnen könnt. Bi de Heken sitt de Geslechtsdeele an dat negente Segment, bi de Seken verdeelt se sik over dat achte un negente Segment. In bestimmte Segmente liggt Atengöter (Stigmen). Normolerwiese sund dor acht Paar in de vorsten Segmente vun dat Achterlief vun to finnen. Bi Wandlüse, de an Land leevt, hefft de Atengöter en Appraat to’n toschotten mit egen Muskulatur.
Wie de Wandlüse leven doot
[ännern | Bornkood ännern]Freten
[ännern | Bornkood ännern]
De meisten Wandlüse sund Plantensuger, man dat gifft ok en Reeg vun Rövers mank jem. Ok Ektoparasiten laat sik finnen, as de Bett-Wandluus (Cimex lectularius), de Bloot sugen deit.
Wie Wandlüse sik paart un de Jungen upteht
[ännern | Bornkood ännern]
De verscheden Wandluus-Aarden paart sik unnerscheedlich. Kortweg geiht dat bi de Bett-Wandlüse to: Dat Heken overfallt dat Seken un paart sik dor mit. Dor stellt sik dat nich eerst for up de Achterbeen. Sicht-Wandlüse sitt stunnen lang up dat Seken un klammert sik dor mit de Been an fast. Mit dat Achterlief an’nanner paart sik veel Boom-Wandlüse (Pentatomidae), Gemeene Füer-Wandlüse (Pyrrhocoridae), Rand-Wandlüse (Coreidae) un Stelten-Wandlüse (Berytidae). Nett-Wandlüse (Tingidae) sitt in’n rechten Winkel to’nanner. Bi de Rinnen-Wandlüse sitt dat Heken unner dat Seken. De Seken vun en Reeg vun Wandluus-Aarden hefft en dannigen Leeg-Bohrer (Ovopositor). Dor weert de Eier mit in de Eer oder in Plantendeele rinbohrt. Veel Aarden hefft avers just nich so’n Leeg-Appraat. Bi jem is de bannig mickerig un verkröpelt. Düsse Aarden buddelt de Eier in en passlichen Unnergrund in oder backt de in Bulten vun meist 20 bit 30 Eier an Planten an. De Seken vun de Aart Phyllomorpha laciniata backt ehre Eier faken up de Flunken vun de Heken. Dat gifft ok Aarden, de ehre Seken packt bi de Eierbulten noch sunnerliche Kluten to, wo Bakterien in sitten doot, de mit jem in Symbiose leven doot. To’n Bispeel suugt de Nymph vun de Kogel-Wandluus Coptosoma scutellatum, wenn se just utkrapen is, de Bakterien up. Se weert in en sunnerlichen Afsnitt vun den Middeldarm spiekert. Allerhand Aarden vun de Wandlüse passt ehre Eier up, as de Barken-Wandluus Elasmucha grisea. De Mudders passt de Eier up, bit de Lütten utkrapen sund un ok noch en beten achterna. Tiedwies deckt se de mit ehr Lief to. Bi de Roov-Wandluus Triatoma flavida suugt de Lütten an de Mudder. Wenn Gefohr besteiht, dreiht de Nymphen ehr Achterlief mit de Duftdrüsen na de Angriepers hen. Wandlüse smiet up den Weg vun dat Embryo to’n groten Exemplor to meist fiev mol de Huut af. Fiev Mol sund se so as Nymph togange un denn verpoppt se sik. Dor sund Wandlüse hemimetabol mit. Mit jedeen Treed seht de Nymphen lieker ut, as de utwussen Wandluus.
