Nëbbëlosa
sud-laziale/cominése
Na nëbbëlosa (da lë latin nebula, nura[1]) è na tròppa ndërštëllar ë pólvërë, dròggënë e plasma.
‘M prëngipië gl tuèrmënë nëbbëlosa eva addëprat pë nzëgnà qualunguë cuorp aštrënòmëchë ruoss, chë nën eva né na štella né në pianeta e né na cumèta, prò cë rrëndrávanë chell ch’a gl juorn d’uoj chiamam galassië (prësèmbië, la Galassia d’Andròmëda zë chiamava la Nëbbëlosa d’Andròmëda prima chë lë galassië fússërë schëpèrt da Edwin Hubble).
Cèrt nëbbëlos tiev la carattërístëca d’accògl fënòmënë ë furmazion štëllar, comm a lë nur molëchëlar, lë nëbbëlos scur e lë rëggiun H II; at, comm a lë nëbbëlos a rëflëssion, lúccëcanë ë la luc cacciata da na štella chë l’attravèrza, comm NGC 1435 chë šta tòrn tòrn a la štella Mèrëpë ë lë Plèjadë. At nëbbëlos angora zë críanë dòpp la mòrt ë na štella, comm a lë nëbbëlos planëtarië o gl riešt ë supërnòva.
Furmazion
[cagna | cagna surgente]
Në muar ë nëbbëlos zë spállanë sott a gl pis ë sé štessa (cullass ravëtaziunal). Lë ggas chë zë tròva tòrn tòrn vè junizzat da la radiazion ultraviuletta ë lë štell chë zë suó furmat a gl ciendr, criènn gl plasma (gl quart štat ë la matèria). Në sèmbië ë štë tip ë nëbbëlosa è la Nëbbëlosa Rësetta o la Nëbbëlosa Pëllëcan. Cchiù la nura ë ggas eva ròssa e cchiù ròssa sarrà la nëbbëlosa.
Cèrt nëbbëlos në viev da gl bbuott ë na supërnòva. La matèria scënnata da gl bbuott vè junizzata da gl avanz ë la supërnòva. Gl mègl ssèmbië ë ssë tip ë nëbbëlosa è la Nëbbëlosa ë gl Chëcciut dend la cuštëllazion ë gl Tòr. È quell chë rëman ë la supërnòva SN 1054, rëmëriata a gl 1054. Gl ciendr ë la nëbbëlosa è na štella ë neutron criata mindr la supërnòva sbëttava.
At nëbbëlos puonn addëvëndà nëbbëlos planëtarië. Quišt è gl lútëmë štadië dë la vita dë na štèlla ë bbassa massa comm a gl Sol nuoštr.
Lë štell chë na massa ë 8-10 mass sëlar, addëvèndanë na ggëcand ròscia e chian chian piérdënë lë rënghëppatur ë fòr. Quann na štella è pierz parecchia matèria, la tëmbëratura séa cresc e la radiazion ultraviuletta chë caccia è capac ë junizzà la nëbbëlosa chë tè attòrn.
Nëbbëlos spas
[cagna | cagna surgente]
La cchiùppart ë lë nëbbëlos è spasa e quess ò dic ca suó në muar spas e chë nën tiev chëmbin chë zë chënóscënë bbuon. A la luc vësíbbëlë ssë nëbbëlos suó ë ddu tip: chell a cacciata e chell a rëflëssion (dëpènn da comm vè criata la luc chë vëdem).
Lë nëbbëlos a cacciata tiev ggas junizzat dend a ess chë prëduc linëë spëttral ë cacciata. Spiss viev chiamat Rëggiun H II da gl aštrònëmë prëfëssiënal parlènn ë lë dròggënë junizzat.
A diffrènza ë le nëbbëlos a cacciata, lë nëbbëlos a rëflëssion nën prëdúcënë abbaštanza luc vësíbbëlë, ma rëflèttënë mmèc la luc ë le štell vëcin a ess.
La nëbbëlosa scura è sòccia a chella spasa, ma nën zë rrèsc a vëdé grazië a la luc chë caccia oppur grazië a la luc rëflèssa. Ess suó comm a nur ner faccëfrond a štell cchiù lëndan o nëbbëlos a cacciata.
Pur së ssë nëbbëlos párënë dëvèrz višt a lë varië lënghezz d’onda òttëchë, ess lúccëcanë tutt së tramëndut a gl nfrarusc. Chešta radiazion arriva da la pólvërë ë la nëbbëlosa.
Tip ë nëbbëlos spëcífëchë
[cagna | cagna surgente]
Ciert tip ë nëbbëlos puonn avé në chëmbin chënësciut.
Nëbbëlosa planëtaria
[cagna | cagna surgente]
Lë nëbbëlos planëtarië suó nëbbëlos chë zë formanë da lë ggas sparat da lë štell a bbassa massa quann addëvèndanë nan gghiangh. Štë nëbbëlos suó a cacciata, chë na radiazion spëttral sòccia a chella trëvata a lë rëggiun ë furmazion štëllar. Gl prim aštrònëmë chë lë rëmëriarënë, pënzarënë ca lë nëbbëlos arrassëmëgliássënë a gl disch ë pianèt (appund pë quess furënë chiamat nëbbulos planëtarië), pur së nën suó pë niend rëlaziunat a ssë lútëmë.
Nëbbëlosa prëtoplanëtaria
[cagna | cagna surgente]La nëbbëlosa prëtoplanëtaria è n’uggètt aštrënòmëchë chë šta a lë lútëmë mumènd ë l’ëvëluzion štëllar.
Riešt ë supërnòva
[cagna | cagna surgente]
Na supërnòva zë forma quann na štella chë tè na ròssa massa rarriva la fin ë la vita séa. Quann la fusion nuclear chë zë fa dend a gl nuclëë fënisc, la štella zë spalla nguogl a essa štessa. Lë ggas chë cad pò rëmbavësà oppur zë pò cungallà spannènnësë a la vía ë fòr, facènn sbëttà la štella. Gl spannëmiend ë lë ggas forma në Riešt ë supërnòva ch’è në tip spëcial ë nëbbëlosa spasa.
Annëtaziun
[cagna | cagna surgente]Lebbra
[cagna | cagna surgente]- Vittorio Piccirillo. ' Solfanelli, 2009.
- Marcella Testa. ' Montag, 2009.
- Francesco Oddo. ' La Caravella, 2010.
- Piero Pasolini. ' EMP, 1976.
Vuc currëlat
[cagna | cagna surgente]- Aniegl ë Barnard
- Nëbbëlosa Aniegl
- Nëbbëlosa Áquëla
- Nëbbëlosa Boomerang
- Nëbbëlosa Clëssidra
- Nëbbëlosa ë gl Chëcciut
- Nëbbëlosa ë la Carena
- Nëbbëlosa d’Orion
- Nëbbëlosa Palëmmèlla
- Nëbbëlosa Uocchië ë Uatt
- Nëbbëlosa Rëttánghëlë Rusc
- Nëbbëlosa Rësetta
- Nëbbëlosa solar
- Nëbbëlosa Tarándëla
- Nëbbëlosa Cap ë Cavagl
Jond ë fòr
[cagna | cagna surgente]- (EN) Nëbbëlos a rëflëssion
- (EN) Nëbbëlos a cacciata
- (EN) Nëbbëlos planëtarië
- (EN) Riešt ë supërnòva
