Via Appia
Il-Via Appia (bit-Taljan jew bil-Latin) jew it-Triq Appjana jew il-Mogħdija Appjana) hija waħda mill-iżjed toroq jew mogħdijiet Rumani bikrin u strateġikament importanti tar-repubblika Rumana tal-qedem. Kienet tikkollega l-belt kapitali Ruma ma' Brindisi, fix-Xlokk tal-Italja.[1] L-importanza tagħha toħroġ fid-dieher mill-isem komuni tagħha, li ġie rreġistrat minn Stazju[2] bħala Appia longarum... regina viarum ("it-Triq Appjana, ir-reġina tat-toroq twal"). It-triq ingħata isem Appius Claudius Caecus,[3] iċ-ċensur Ruman li matul il-Gwerer Samniti beda u lesta l-ewwel sezzjoni bħala triq militari lejn in-Nofsinhar fit-312 Q.K.[4]
Il-Via Appia tniżżlet fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO f'Lulju 2024.[5][6]
Oriġini
[immodifika | immodifika s-sors]Il-ħtieġa għat-toroq
[immodifika | immodifika s-sors]
It-Triq Appjana kienet triq Rumana li kienet tintuża bħala rotta prinċipali għat-trasport tal-provvisti militari għall-konkwista tan-Nofsinhar tal-Italja fit-312 Q.K. u għal titjib fil-komunikazzjoni.[7][8]
It-Triq Appjana kienet l-ewwel triq twila li nbniet speċifikament għat-trasport tat-truppi 'l barra mir-reġjun żgħir taż-żona ċentrali usa' ta' Ruma (xi ħaġa essenzjali għar-Rumani). Il-ftit toroq 'il barra mill-belt bikrija kienu Etruski u prinċipalment kienu jagħtu għal Etrurja. Saż-żmien aħħari tar-Repubblika, ir-Rumani kienu nfirxu fil-biċċa l-kbira tal-Italja u kienu esperti fil-kostruzzjoni tat-toroq. It-toroq tagħhom kienu jibdew f'Ruma, fejn kien ikun hemm l-itinerarju (bil-Latin: itinerarium) ewlieni jew il-lista ta' destinazzjonijiet tul it-toroq, u kienu jestendu l-fruntieri tad-dominju tagħhom – b'hekk hemm l-espressjoni, "It-toroq kollha jagħtu għal Ruma".
Il-Gwerer Samniti
[immodifika | immodifika s-sors]
Ir-Rumani kellhom affinità man-nies ta' Campania, li bħalhom oriġinaw mill-Etruski. Il-Gwerer Samniti ġew istigati mis-Samniti meta Ruma ppruvat issir alleat tal-belt ta' Capua fil-Campania. Il-kelliema Italiċi fil-Latium kienu ilhom li baxxew rashom u ġew inkorporati fl-istat Ruman. Huma kienu responsabbli għall-bdil ta' Ruma minn stat primarjament tal-Etruski għal stat primarjament Italiku.
Popolazzjonijiet densi ta' Samniti sovrani baqgħu jgħixu fil-muntanji fit-Tramuntana ta' Capua, ftit fit-Tramuntana tal-belt Griega ta' Napli (Neapolis). Għall-ħabta tat-343 Q.K., Ruma u Capua ppruvaw jiffurmaw alleanza. Is-Samniti rreaġixxew b'qawwa militari.[9]
Ix-xkiel tal-Imraġ Pontini
[immodifika | immodifika s-sors]
Bejn Capua u Ruma kien hemm l-Imraġ Pontini (bil-Latin: Pomptinae paludes), art imtajna infestata bil-malarja. Kien hemm triq kostali iebsa u sserrep bejn Ostia fil-bokka tax-xmara Tiber u Napli. Il-Via Latina jew it-Triq Latina kienet tgħaddi mill-mogħdija antika u ħarira iktar aċċessibbli qalb l-għoljiet inizjali ta' Monti Laziali u ta' Monti Lepini, li jispikkaw fuq il-post fejn qabel kien hemm l-imraġ.
Fl-Ewwel Gwerra Samnita (343–341 Q.K.), ir-Rumani sabu li ma setgħux jappoġġaw jew jerġgħu jfornu lit-truppi fil-post kontra s-Samniti minn naħa għall-oħra tal-imraġ. Rewwixta tal-Lega Latina kompliet tnaqqrilhom ir-riżorsi. B'hekk ma għamlux l-alleanza li kellhom f'moħħhom li għamlu u solvew id-diżgwid ma' Samnium.
Il-kolonizzazzjoni lejn ix-Xlokk
[immodifika | immodifika s-sors]Ir-Rumani kienu qed jirbħu l-ħin biss sakemm jaslu għal soluzzjoni. L-ewwel tweġiba kienet il-kolonja, ġabra ta' insedjaturi minn Ruma, li kienu jistabbilixxu bażi permanenti għall-operazzjonijiet militari. It-Tieni Gwerra Samnita (327–304 Q.K.) faqqgħet meta Ruma ppruvat tistabbilixxi kolonja f'Cales fit-334 Q.K. u mill-ġdid fi Fregellae fit-328 Q.K. fuq in-naħa l-oħra tal-imraġ. Is-Samniti, li kienu laħqu saru qawwa ewlenija wara li għelbu l-Griegi ta' Tarentum, okkupaw Napli biex jippruvaw jiżguraw il-lealtà tagħha. In-Naplitani appellaw għall-għajnuna ta' Ruma, li bagħtet armata u keċċiet lis-Samniti minn Napli.
Il-bidu tax-xogħlijiet ta' Appius Claudius
[immodifika | immodifika s-sors]
Fit-312 Q.K., Appius Claudius Caecus sar ċensur f'Ruma. Huwa kien membru tal-gens Claudia, li kienu patrizjani dixxendenti mis-Sabini li mill-ewwel ittieħdu fl-istat Ruman bikri. Huwa kien ingħata isem l-antenat fundatur tal-ġens, Appius Claudius (Attus Clausus f'Sabina). Huwa kien populista, jiġifieri jitkellem favur in-nies komuni. Għalkemm kien magħruf bħala raġel għaqli u ta' saqajh mal-art, fis-snin ta' suċċess tiegħu jingħad li tilef il-boxxla interna tiegħu u b'hekk ingħata l-isem ta' caecus, "għami".
Mingħajr ma qagħad jistenna lis-Senat biex jgħidulu x'għandu jagħmel, Appius Claudius beda xogħlijiet pubbliċi kbar biex jindirizza l-problema tal-provvista. Akkwedott (l-Aqua Appia) aċċerta l-provvista tal-ilma tal-belt ta' Ruma. Bla dubju l-iżjed proġett magħruf kienet it-triq, tul l-Imraġ Pontini sal-kosta fil-Majjistral ta' Napli, fejn imbagħad iddur lejn it-Tramuntana lejn Capua. Permezz tagħha, kwalunkwe numru ta' truppi ġodda setgħu jintbagħtu malajr lejn l-operazzjonijiet militari, u l-provvisti setgħu jiġu ttrasportati bil-massa lejn il-bażijiet Rumani mingħajr l-ebda xkiel, la mill-għadu u lanqas mit-terren. Għaldaqstant, mhux ta' b'xejn li wara l-mandat tiegħu bħala ċensur, Appius Claudius sar konslu darbtejn, sussegwentement ingħata karigi oħra, u kien konsulent irrispettat tal-istat saħansitra fl-anzjanità tiegħu.
Is-suċċess tat-triq
[immodifika | immodifika s-sors]It-triq laħqet l-iskop tagħha. L-eżitu tat-Tieni Gwerra Samnita fl-aħħar mill-aħħar kien favorevoli għal Ruma. F'sensiela ta' ġrajjiet, ir-Rumani rpiljaw, u wasslu biex Etrurja tikkollabora fit-311 Q.K., l-istess sena tar-rewwixta, flimkien ma' Samnium fit-304 Q.K. It-triq kienet il-fattur prinċipali li ppermettielhom jikkonċentraw il-forzi tagħhom b'biżżejjed ħeffa u jkollhom provvisti adegwati, u b'hekk imbagħad saru għadu formidabbli.
Kostruzzjoni tat-triq
[immodifika | immodifika s-sors]
Il-parti prinċipali tal-Via Appia nbdiet u tlestiet fit-312 Q.K.
It-triq bdiet bħala triq imħarbta mwittija u fuqha tpoġġew ġebliet żgħar u tkaħħil. Imbagħad tqiegħed iż-żrar, u finalment tpoġġa ġebel ieħor biex ikun hemm wiċċ kemm jista' jkun ċatt. L-istoriku Prokopju qal li l-ġebliet tant qagħdu pinna f'xulxin li kienu jidhru qishom ħaġa waħda u mhux tpoġġew waħda waħda f'xulxin. It-triq kellha gandott fin-nofs tagħha għall-ilma u fuq kull naħa kellha fosos protetti b'ħitan riffieda.
Bejn Ruma u l-Lag ta' Albano
[immodifika | immodifika s-sors]
It-triq kienet tibda fil-Forum Ruman, kienet tgħaddi minn ġol-Ħajt Servjan f'Porta Capena, kienet tgħaddi qalb il-Clivus Martis, u mbagħad kienet tibqa' ħierġa mill-belt. Għal din is-sezzjoni tat-triq, il-bennejja użaw il-Via Latina. Il-kostruzzjoni tal-Ħitan Awreljani sekli wara kienet teħtieġ it-tqegħid ta' daħla oħra, Porta Appia. 'Il barra minn Ruma, il-Via Appia ġdida kienet tgħaddi mis-subborgi għonja tul il-Via Norba, il-mogħdija antika li tagħti għall-għoljiet Albani, fejn kienet tinsab Norba. Dak iż-żmien it-triq kienet triq biż-żrar (bil-Latin: via glarea). Ir-Rumani bnew triq ta' kwalità għolja, b'saffi ta' ġebel bis-siment fuq saff ta' ġebliet żgħar, b'gandott fin-nofs għall-ilma, b'fosos tad-drenaġġ fuq kull naħa, b'ħitan riffieda baxxi fil-partijiet neżlin 'l isfel, u b'mogħdijiet laterali mħarbta. Huwa maħsub li l-Via Appia kienet l-ewwel triq Rumana li fiha ntuża s-siment tal-ġebla tal-ġir. Il-materjali kienu tal-blat vulkaniku. Jingħad li l-wiċċ tat-triq tant kienet lixxa li wieħed ma setax jagħraf fejn kienu il-ġonturi. Is-sezzjoni Rumana għadha teżisti u hija mimlija monumenti minn kull perjodu, għalkemm is-siment ittiekel mill-ġonturi bl-erożjoni, u b'hekk il-wiċċ lanqas xejn ma għadu lixx.
Tul l-imraġ
[immodifika | immodifika s-sors]
It-triq ma tikkonċedi xejn lill-għoljiet Albani, iżda tibqa' sejra dritta minn ġo nofshom. Il-pendil tat-triq spiss ikun wieqaf. Imbagħad tasal fejn qabel kien hemm l-Imraġ Pontini. Sezzjoni ta' madwar 31 kilometru (19-il mil) inbniet tul l-għadajjar bl-ilma qiegħed jinten li kienu jiġu bblukkati mill-baħar permezz ta' għaram tar-ramel. Appius Claudius ippjana d-drenaġġ tal-imraġ, iżda minkejja l-bosta tentattivi, ma rnexxilux. Din is-sezzjoni tat-triq u l-pontijiet tagħha sussegwentement kellhom bżonn tiswijiet kostanti. Fil-162 Q.K., Marcus Cornelius Cathegus ordna l-kostruzzjoni ta' kanal tul it-triq sabiex inaqqas it-traffiku u jipprovdi alternattiva meta kienu jsiru xi tiswijiet. Ir-Rumani kienu jippreferu jużaw il-kanal.
Tul il-kosta
[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Via Appia kienet tkompli tul ir-rotta kostali f'Tarracina (Terracina). Madankollu, ir-Rumani ddrittawha kemxejn f'xi nħawi li llum il-ġurnata jiffurmaw l-irdumijiet. Minn hemmhekk it-triq kienet taqbad lilwa lejn it-Tramuntana sa Capua, fejn għall-ewwel kienet tintemm. Il-Forki Kawdini ma tantx kienu 'l bogħod lejn it-Tramuntana. L-itinerarju kien jinkludi lil Aricia (Ariccia), Tres Tabernae, Forum Appii, Tarracina, Fundi (Fondi), Formiae (Formia), Minturnae (Minturno), Suessa, Casilinum u Capua, iżda wħud minnhom kienu kolonji li żdiedu wara l-Gwerer Samniti. Id-distanza totali kienet ta' 212-il kilometru (132 mil). It-triq oriġinali ma kellha l-ebda plier, għax kienu għadhom ma jintużawx. Hemm ftit li għadhom jeżistu li nbnew iktar 'il quddiem, inkluż l-ewwel plier qrib Porta Appia.
Estensjoni lejn Beneventum
[immodifika | immodifika s-sors]
Isem it-Tielet Gwerra Samnita (298–290 Q.K.) x'aktarx iqarraq b'dak li jkun. Kienet tentattiv ikkombinat tal-ġirien kollha ta' Ruma: l-Italiċi, l-Etruski u l-Galli, li jivverifikaw sa fejn kienet tasal is-setgħa ta' Ruma. Is-Samniti kienu minn ta' quddiem li mexxew il-konfoffa. Ruma għelbithom fil-Battalja ta' Sentinum fl-Umbria fil-295 wara li s-Samniti komplew jiġġieldu waħedhom. B'hekk Ruma kellha 13-il kolonja fil-Campania u f'Samnium. X'aktarx li kien matul dan iż-żmien li r-Rumani estendew il-Via Appia għal 35 mil lil hinn minn Capua wara l-Forki Kawdini sa post li s-Samniti kienu jseħulu Maloenton, jiġifieri "passaġġ tal-merħliet". L-itinerarju żied lil Calatia, Caudium u Beneventum (li kienet għadha ngħatatx dak l-isem).[10] Hawnhekk ukoll kienet tintemm il-Via Latina.[11]
Estensjoni lejn il-Puglia u l-Calabria
[immodifika | immodifika s-sors]Sal-290 Q.K., is-sovranità tas-Samniti ntemmet. It-takkuna tal-Italja kienet miftuħa beraħ għall-attakki tar-Rumani. Id-dati huma kemxejn inċerti u hemm varjazzjoni konsiderevoli qalb is-sorsi, iżda matul it-Tielet Gwerra Samnita milli jidher ir-Rumani estendew it-triq sa Venusia, fejn stabbilew kolonja ta' 20,000 raġel; imbagħad waslu f'Tarentum.
L-espansjoni Rumana allarmat lil Tarentum, il-belt ewlenija tal-preżenza Griega (Magna Graecia) fin-Nofsinhar tal-Italja. Huma qabbdu lill-merċenarju, ir-Re Pirro ta' Epiru, fil-Greċja biex jiġġieled kontra r-Rumani f'isimhom. Fil-280 Q.K., ir-Rumani ġarrbu telfa kontra Pirro fil-Battalja ta' Eraklea tul il-kosta fil-Punent ta' Tarentum. Il-battalja swiet ħafna liż-żewġ naħat, tant li Pirro rrimarka "Rebħa oħra bħal din u nitlef għal dejjem". L-armata Rumana għamlet l-aqwa użu mit-triq u attakkat ir-Rhegium Grieg u wettqet massakru tal-partiġjani ta' Pirro hemmhekk.
Minflok ħadha qatta' bla ħabel kontrihom biex ipattihielhom, Pirro baqa' sejjer dritt lejn Ruma tul il-Via Appia u mbagħad il-Via Latina. Huwa kien jaf li jekk jibqa' sejjer tul il-Via Appia kien se jinqabad fl-imraġ. Ladarba kien jaf li kien hemm intopp simili fil-Via Latina wkoll, huwa rtira mingħajr ġlied kif sab oppożizzjoni f'Anagni. Huwa qatta' x-xitwa fil-Campania u rtira lejn il-Puglia fil-279 Q.K., fejn ippersegwitat mir-Rumani, huwa rebaħ it-tieni rebħa li swietu ferm fil-Battalja ta' Asculum. Huwa rtira mill-Puglia u qatta' xi żmien fi Sqallija, u mbagħad irritorna lejn il-Puglia fil-275 Q.K. u reġa' reħielha lejn il-Campania tul it-triq Rumana.
Fornuti mill-istess triq, ir-Rumani rnexxielhom jiddefendu r-reġjun kontra Pirro, u għelbu l-armata tiegħu f'taqbida ta' jumejn fil-Battalja ta' Beneventum fil-275 Q.K. B'hekk ir-Rumani biddlu isem il-belt minn "Maleventum" ("sit tal-avvenimenti ħżiena") għal Beneventum ("sit tal-avvenimenti tajbin"). Pirro rtira lejn il-Greċja, fejn miet fi ġlieda fi triq f'Argos fil-272 Q.K. Tarentum sfat f'idejn ir-Rumani fl-istess sena, li komplew jikkonsolidaw it-tmexxija tagħhom fl-Italja kollha.[12]
Ir-Rumani estendew il-Via Appia sal-port ta' Brundisium fil-264 Q.K. L-itinerarju minn Beneventum sar jinkludi lil Aeculanum, Forum Aemilii, Venusia, Silvium, Tarentum, Uria u Brundisium. F'dak iż-żmien ir-Repubblika Rumana kienet il-gvern tal-Italja. Appius Claudius miet fil-273, iżda peress li kien estenda t-triq għadd ta' drabi, ħadd ma bidel isem it-triq li baqgħet imsemmija għalih.
Skoperta mill-ġdid
[immodifika | immodifika s-sors]
Il-mogħdija tat-Triq Appjana tul ir-reġjuni attwali tal-Lazio u tal-Campania minn dejjem kienet magħrufa sew, iżda l-pożizzjoni eżatta tal-parti li kienet tinsab fil-Puglia (it-triq oriġinali, mhux l-estensjoni ta' Trajanu) ma kinitx magħrufa għal żmien twil, peress li ma kien hemm l-ebda fdalijiet viżibbli tal-Via Appia f'dak ir-reġjun.
Fl-ewwel nofs tas-seklu 20, il-professur tat-topografija Rumana antika Giuseppe Lugli rnexxielu jiskopri, permezz tat-teknika tal-fotogrammetrija li dak iż-żmien kienet innovattiva, dik li x'aktarx kienet ir-rotta tal-Via Appia minn Gravina fil-Puglia (Silvium) sa Taranto. Meta analizza r-ritratti fotogrammetriċi mill-ajru tal-inħawi, Lugli nnota mogħdija (bit-Taljan: tratturo) magħrufa bħala la Tarantina, li d-direzzjoni tagħha kienet għadha influwenzata ferm miċ-ċenturjazzjoni (jiġifieri sistema ta' mmarkar ta' rqajja' ta' art f'irqajja' kwadri jew rettangolari); skont Lugli din kienet il-mogħdija tal-Via Appia. Din il-mogħdija, kif ukoll parti li tinsab fir-reġjun attwali tal-Puglia, kienu għadhom jintużaw fil-Medju Evu. Biċċa evidenza oħra tal-mogħdija proposta minn Lugli hija l-preżenza ta' għadd ta' fdalijiet arkeoloġiċi f'dak ir-reġjun, fosthom l-insedjament antik ta' Jesce.
Billi studja d-distanzi mogħtija fl-Itinerarju ta' Antonju, Lugli assenja wkoll l-istazzjonijiet tal-Via Appia ta' Blera u ta' Sublupatia (li jissemmew ukoll fit-Tabula Peutingeriana) rispettivament fl-inħawi ta' Murgia Catena u ta' Taverna (bejn il-masseria (speċi ta' razzett fuq proprjetà mdaqqsa) ta' San Filippu u l-masseria ta' San Pietru). Madankollu, it-toponimu Murgia Catena kien jiddefinixxi żona kbira wisq, u b'hekk ma kienx jippermetti l-pożizzjonament ċar tal-istazzjon tal-Via Appia. Iktar reċentement, Luciano Piepoli, abbażi tad-distanzi mogħtija fl-Itinerarju ta' Antonju u fuq sejbiet arkeoloġiċi iktar ġodda, issuġġerixxa li Silvium kellha tkun Santo Staso, żona qrib ħafna ta' Gravina fil-Puglia, Blera kellha tkun il-masseria ta' Castello, u Sublupatia kellha tkun il-masseria ta' Caione.
Arterji prinċipali
[immodifika | immodifika s-sors]Peress li l-aħħar sezzjoni tal-Via Appia kienet pjuttost iebsa biex tgħaddi minnha, inħolqu xi arterji prinċipali: l-ewwel il-Via Aemilia, imbagħad il-Via Minucia, u finalment l-Imperatur Trajanu bena l-Via Traiana, arterja prinċipali tal-Via Appia minn Beneventum, li kienet tasal sa Brundisium minn Canusium u Barium minflok minn Tarentum. Din il-kostruzzjoni ġiet imfakkra bi ħnejja f'Beneventum.
Il-vjaġġaturi setgħu jaqsmu l-Baħar Adrijatiku permezz tal-Istrett ta' Otranto lejn l-Albanija jew billi jinżlu l-art fejn illum il-ġurnata hemm Durrës permezz tal-Via Egnatia jew billi jinżlu l-art qrib ir-raħal antik ta' Apollonia u jibqgħu sejrin fejn illum il-ġurnata hemm Rrogozhinë fl-Albanija ċentrali.[13]
Avvenimenti storiċi notevoli tul it-triq
[immodifika | immodifika s-sors]Il-kurċifissjoni tal-armata ta' Spartacus
[immodifika | immodifika s-sors]
Fit-73 Q.K., faqqgħet rewwixta tal-iskjavi (magħrufa bħala t-Tielet Gwerra Servili) taħt il-eks gladjatur ta' Capua, Spartacus, kontra r-Rumani. L-iskjavi kienu jammontaw għal wieħed minn kull tliet persuni fl-Italja.
Spartacus għeleb bosta armati Rumani f'kunflitt li dam għal iktar minn sentejn. Hu u jipprova jaħrab mill-Italja f'Brundisium, mingħajr ma jaf daħħal il-qawwiet tiegħu f'nassa storika fil-Puglia u fil-Calabria. Ir-Rumani kienu midħla sew tar-reġjun. Diversi leġjuni nġabu d-dar minn barra u Spartacus inqabad bejn l-armati Rumani. L-armata tal-eks skjav ġarrbet telfa max-xmara Siler kontra Marcus Licinius Crassus. L-armati ta' Pompeo qabdu u qatlu diversi eluf ta' ribelli li kienu ħarbu mill-battalja u Crassus qabad diversi eluf oħra. Ir-Rumani qatgħuha li l-iskjavi kienu tilfu d-dritt għall-ħajja. Fil-71 Q.K., 6,000 skjav ġew imsallba tul il-200 kilometru (120 mil) tal-Via Appia minn Ruma sa Capua.[14]
Il-Battalja ta' Anzio fit-Tieni Gwerra Dinjija
[immodifika | immodifika s-sors]Fl-1943, matul it-Tieni Gwerra Dinjija, l-Alleati sfaw fl-istess nassa li Pirro kien evita billi rtira, fl-għelieqi Pontini, is-suċċessuri tal-Imraġ Pontini. L-imraġ baqgħu jeżistu, minkejja l-bosta sforzi ta' drenaġġ, sa ma l-inġiniera ta' Benito Mussolini finalment irnexxielhom ibattlu l-ilma ta' ġo fihom (minkejja dan, l-għelieqi baqgħu infestati bin-nemus tal-malarja sal-wasla tad-DDT fis-snin 50 tas-seklu 20).
Bit-tama li javvanzaw minn Monte Cassino, l-Alleati żbarkaw tul il-kosta tal-Italja fl-inħawi ta' Anzio-Nettuno – Antium tal-qedem – nofs triq bejn Ostia u Terracina. Huma ma sabu l-ebda reżistenza. Kienu beħsiebhom javvanzaw tul il-Via Appia biex jieħdu Ruma permezz tal-manuvra minn Monte Cassino, iżda ma rnexxielhomx jagħmlu dan b'biżżejjed ħeffa. Il-Ġermaniżi okkupaw il-Monti Laziali u Lepini tul il-mogħdija tal-Via Latina antika, u minnhom tefgħu xita ta' bombi fuq Anzio. Minkejja li l-Alleati avvanzaw fl-inħawi Pontini kollha, ma qabdux art. Il-Ġermaniżi wettqu kontroattakk tul il-Via Appia mill-għoljiet Albani wesgħin erba' mili ta' quddiemha, iżda ma rnexxielhomx jerġgħu jieħdu lil Anzio. Il-battalja damet għaddejja għal erba' xhur; naħa kienet qed tiġi fornuta mill-baħar, u n-naħa l-oħra mill-art minn Ruma. F'Mejju 1944, l-Alleati rnexxielhom joħorġu minn Anzio u ħadu lil Ruma. Il-qawwiet Ġermaniżi ħarbu lejn it-Tramuntana ta' Firenze.
Logħob Olimpiku tas-sajf tal-1960
[immodifika | immodifika s-sors]Għal-Logħob Olimpiku tas-sajf tal-1960, il-Via Appia ntużat bħala parti mill-korsa għall-maratona tal-irġiel li ntrebħet minn Abebe Bikila tal-Etjopja.[15]
Attrazzjonijiet ewlenin
[immodifika | immodifika s-sors]Via Appia l-Antika
[immodifika | immodifika s-sors]
Wara l-waqgħa tal-Imperu Ruman tal-Punent, it-triq ma baqgħetx tintuża; il-Papa Piju VI ordna r-restawr tagħha. Fl-1784 inbniet Via Appia ġdida, parallela mat-triq l-antika, li baqgħet sejra saħansitra tar-reġjun tal-għoljiet Albani. It-Triq Appjana antika qrib Ruma issa saret attrazzjoni turistika mingħajr ħlas. Ġiet irrestawrata b'mod estensiv għaċ-ċelebrazzjonijiet tal-Millenju u tal-Ġublew il-Kbir f'Ruma. L-ewwel 5 kilometri (3 mili) għadhom jintużaw sew mill-karozzi, mill-karozzi tal-linja u mill-kowċis, iżda minn hemm 'il quddiem it-traffiku ma tantx huwa intensiv u wieħed jista' jżur il-fdalijiet bil-mixi relattivament b'mod sikur. Il-Knisja tad-Domine Quo Vadis tinsab fit-tieni mil tat-triq. Tul jew qrib il-parti tat-triq li hija l-eqreb ta' Ruma, hemm tliet katakombi ta' oriġini Rumana u ta' oriġini Kristjana bikrija u waħda ta' oriġini Lhudija.
Il-kostruzzjoni tal-awtostrada mad-dawra ta' Ruma fl-1951, magħrufa bħala l-Grande Raccordo Anulare jew GRA, wasslet biex il-Via Appia tinqasam fi tnejn. Titjib li sar iktar reċentement fir-rigward tal-GRA solva din il-kwistjoni permezz tal-kostruzzjoni ta' mina taħt il-Via Appia, biex b'hekk issa huwa possibbli li wieħed jimxi l-Via Appia għal madwar 16-il kilometru (10 mili) mill-bidu tagħha qrib il-Banjijiet ta' Caracalla.
Bosta partijiet tat-triq oriġinali lil hinn mill-akkwati ta' Ruma ġew ippreservati, u wħud issa jintużaw mill-karozzi (pereżempju fl-inħawi ta' Velletri). It-triq tispira l-aħħar moviment tal-Pini di Roma ta' Ottorino Respighi. Sal-lum il-Via Appia hija l-itwal triq dritta fl-Ewropa, b'total ta' 62 kilometru (39 mil).[16]
Monumenti tul Via Appia
[immodifika | immodifika s-sors]
Mill-Ewwel sar-Raba' Mil
[immodifika | immodifika s-sors]- Porta Appia (Porta San Sebastiano), id-daħla tal-Ħitan Awreljani;
- il-Knisja tad-Domine Quo Vadis;
- il-Qabar ta' Prixilla;
- il-Katakombi ta' Kallistu;
- l-Ipoġew ta' Vibia;
- il-Knisja ta' San Bastjan 'il barra mill-ħitan;
- il-Katakombi ta' San Bastjan;
- il-Katakombi tal-Lhud ta' Vigna Randanini;
- iċ-Ċirku ta' Masenzju;
- il-Qabar ta' Ċeċilja Metella;
- il-Banjijiet Rumani ta' Capo di Bove;
- il-Qabar ta' Ilarju Fosku.
Il-Ħames Mil
[immodifika | immodifika s-sors]- Il-Mawżolew tal-Orazi u tal-Kurjazi;
- il-Villa tal-Kwintili, bin-nympheum, it-teatru u l-banjijiet;
- il-Mawżolew ta' Casal Rotondo.
Is-Sitt Mil u lil hinn
[immodifika | immodifika s-sors]- Il-Qabar ta' Minuċja;
- it-Torri ta' Selce;
- it-Tempju ta' Erkole;
- Berrettia di Prete (qabar u iktar 'il quddiem knisja);
- il-Mawżolew ta' Galljenju;
- it-Tliet Taverni;
- il-Villa ta' Publiju Klawdju Pulċer (fil-Villa ta' Santa Katerina, bis-sjieda tal-Kulleġġ Pontifiċju tal-Amerka ta' Fuq), fl-14-il mil;
- il-Villa ta' Pompeo.
Pontijiet Rumani tul it-triq
[immodifika | immodifika s-sors]Hemm il-fdalijiet ta' diversi pontijiet Rumani tul it-triq, inkluż il-Pont tat-Tliet Pontijiet, il-Pont ta' Vigna Capoccio, il-Pont ta' Wied Ariccia, il-Pont Għoli u l-Pont Antik.
Sit ta' Wirt Dinji
[immodifika | immodifika s-sors]Via Appia. Regina Viarum. ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2024.[5]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".[5]
Gallerija
[immodifika | immodifika s-sors]
Referenzi
[immodifika | immodifika s-sors]- ^ L. Quilici; S. Quilici Gigli; R. Talbert; S. Gillies; T. Elliott; J. Becker. "Places: 356966898 (Via Appia)". Pleiades.
- ^ Povoledo, Elisabetta (2008-04-05). "Past Catches Up With the Queen of Roads" (bl-Ingliż). Miġbur 2024-08-16.
- ^ "Lewiston Morning Tribune - Google News Archive Search". news.google.com. Miġbur 2024-08-16.
- ^ "Appian Way" in Chambers's Encyclopædia. Londra: George Newnes, 1961, Vol. 1, p. 490.
- ^ a b ċ "Via Appia. Regina Viarum". whc.unesco.org. Miġbur 2024-08-16.
- ^ "Italy's Ancient Roman Appian Way included in UNESCO World Heritage List". AP News (bl-Ingliż). 2024-07-27. Miġbur 2024-08-16.
- ^ William Smith, Dictionary of Greek and Roman Geography (Londra, 1854), 1288.
- ^ Rodgers, Nigel (2008). Roman Empire. New York, l-Istati Uniti: Metro Books. p. 116. ISBN 978-1-4351-0455-6.
- ^ Fronda, Michael P. (2007). "Hegemony and Rivalry: The Revolt of Capua Revisited". Phoenix. 61 (1/2): 83–108. ISSN 0031-8299.
- ^ William Smith, Dictionary of Greek and Roman Geography (Londra, 1854), 1292–93.
- ^ William Smith, Dictionary of Greek and Roman Geography (Londra, 1854), 1303.
- ^ The Harper Encyclopedia of Military History, p. 66.
- ^ Elsie, Robert (2010). Historical Dictionary of Albania. Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-7380-3.
- ^ Appjanu, Civil Wars, 1.120.
- ^ "Logħob Olimpiku tas-sajf tal-1960" (PDF). Arkivjat mill-oriġinal fl-2008-10-31. Miġbur 2024-08-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ Magli, Giulio (2007). "Astronomical references in the planning of ancient roads".