Старост
Старост[1][2] — возраст што се приближува или го надминува животниот век на луѓето и со тоа е крај на човечкиот животен циклус. Поими и еуфемизми што се користат за овие лица се: стари луѓе, постари луѓе (ширум светот), постарите возрасни лица (во општествените науки [3]) и постарите луѓе (во многу култури — вклучувајќи ги и домородните култури).
Постарите лица често имаат ограничени регенеративни способности и се поподложни на болести, синдроми и повреди отколку помладите возрасни лица. Некои гранки и подрачја што се сосредоточуваат на стареењето и старите, како органскиот процес на стареење се нарекува стареење,[4] медицинското проучување на процесот на стареење се нарекува геронтологија,[5] и проучувањето на болестите што ги погодуваат постарите лица се нарекува геријатрија.[6] Постарите лица се соочуваат и со други општествени прашања поврзани со пензионирањето, осаменоста и старизам.[7]
Староста не е конечна биолошка фаза, бидејќи хронолошката возраст означена како „старост“ се менува културолошки и историски.[8]
Во 2011 година, Обединетите нации предложиле конвенција за човекови права што посебно би ги заштитила старите лица.[9]
Стареење на различни организми
[уреди | уреди извор]
Стареење и размножување
[уреди | уреди извор]Размножувањето е важна функција на која ѝ се подредени сите други животни процеси, вклучително и стареењето и смртта. За да се разберат процесите на стареење, неопходно е да се запознаат разликите помеѓу двете основни стратегии за размножување:
- размножување што се случува еднаш во целиот живот на поединци; оваа стратегија е својствена за едногодишни и двегодишни растенија, додека кај животните е честа појава кај инсектите, а ретка кај ’рбетниците;
- кога во текот на животот, организмите периодично се размножуваат поголем број пати во текот на полната зрелост, што обично го опфаќа поголемиот дел од животот.
Стареење на човекот
[уреди | уреди извор]Процесите на стареење кај луѓето се пројавуваат на следниве начини:
- губење вода од клетките, што за последица има задржување на токсините;
- со намалување на метаболизмот и постепено намалување на функциите на одредени органи, при што хормоналната активност е особено намалена;
- таложење соли на калциум во меѓупршленските 'рскавици, што е последица на намалено движење. Тоа ја намалува подвижноста на ’рбетот и затоа постарите лица се свиткани нанапред;
- стеснување на крвните садови поради склеротични процеси, така што органите се помалку снабдени со крв и тоа се одразува со слабеење на нивната работа;
- со зголемување на појавата на најчестите ракови (бели дробови, дојка, дебело црево итн.).
Стареење на животните
[уреди | уреди извор]Ефектите од стареењето кај животните може да се забележат само во вештачки, заштитени средини, како што се лаборатории и зоолошки градини. Во природни услови, единките се изложени на напади од грабливци, болести или изложени на недостаток на храна, што доведува до нивна смрт во порана возраст, така што староста е ретка појава. Кај повеќето животни постои правило дека нивниот животен век малку го надминува достигнувањето на половата зрелост, иако има исклучоци што отстапуваат од тоа правило.
Стареење на растенијата
[уреди | уреди извор]Стареењето кај растенијата не е толку јасно видливо како кај животните. Поимите како што се стареење, зреење, смрт, развој, хлороза, некроза, сушење не се јасно разграничени и често се преклопуваат. Во оваа смисла, не е јасно што да се прави кога станува збор за семиња што можат да мируваат без да покажуваат никаква физиолошка активност, или со делови од растенија од кои произлегуваат нови организми во вегетативното размножување. Животниот век на поединечните видови во растителното царство многу се разликува. Некои дрвенести растенија можат да живеат стотици години (секвоја, баобаб, итн.), додека други тревни растенија го завршуваат целиот свој животен циклус за неколку недели (на пр. ефемери).
Генетика на стареењето
[уреди | уреди извор]Промената на генетскиот материјал е значаен чинител во процесот на стареење. Според некои теории, процесот на стареење е поврзан со натрупување на грешки во ДНК во соматските клетки, кои се означени како соматски мутации. Покрај генските мутации на соматските клетки, било утврдено дека со возраста се зголемува честотата на хромозомските аберации, како структурни така и нумерички.
Генетиката на стареење се занимава со проучување на промените во генетскиот материјал како причина за стареење кај луѓето и другите биолошки видови. Сите претходни проучувања укажуваат на фактот дека овие промени се значаен чинител во процесот на стареење.
Физиологија на стареењето
[уреди | уреди извор]Промените што се случуваат за време на стареењето најдобро се проучени кај цицачите, главно од две причини:
- најтесно се поврзани со човекот,
- симптомите на стареење се најизразени кај нив.
Општи промени за време на стареењето кај цицачите се:
- намалување на основната телесна маса (живи клетки и коски)
- намалување на базалниот метаболизам во сите ткива;
- намалување на движењето.
Предвремено стареење
[уреди | уреди извор]Патогените чинители, гени и метаболичките патишта кои се важни за стареењето се проучуваат со користење на различни пристапи, од кои еден е проучувањето на наследни болести на предвремено стареење - прогерија, која вклучува различни облици на болеста:
Биолошки теории за стареење
[уреди | уреди извор]До денес, предложени се повеќе од 300 теории за стареење што се обидуваат да го објаснат овој многу сложен процес. Биолошките теории имаат за цел да ги објаснат причините и механизмите на стареење на ниво на клетки, органи и на организмот како целина. Повеќето современи теории за биолошко стареење се слични една на друга и поаѓаат од заеднички претпоставки. Главните биолошки теории за стареење вклучуваат еволутивно, системско и клеточно ниво.
Поврзано
[уреди | уреди извор]Наводи
[уреди | уреди извор]- ↑ „старост“ — Дигитален речник на македонскиот јазик
- ↑ „старост“ — Официјален дигитален речник на македонскиот јазик
- ↑ Publication Manual of the American Psychological Association, 6th edition (American Psychological Association, 2009) 1433805618
- ↑ „Senescence – definition of senescence by The Free Dictionary“. Thefreedictionary.com. Посетено на 4 април 2016.
- ↑ „Gerontology – definition of gerontology by The Free Dictionary“. Thefreedictionary.com. Посетено на 4 април 2016.
- ↑ „Geriatrics – definition of geriatrics by The Free Dictionary“. Thefreedictionary.com. Посетено на 4 април 2016.
- ↑ „Jeremy Hunt highlights plight of 'chronically lonely' – BBC News“. BBC News. Bbc.co.uk. 18 октомври 2013. Посетено на 4 април 2016.
- ↑ Old age. Oxford Reference. 2006. doi:10.1093/acref/9780198568506.001.0001. ISBN 9780198568506. Посетено на 4 април 2016.
- ↑ „Human rights of older persons“. OHCHR.org. Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights.
Литература
[уреди | уреди извор]- Туцић, Н, Матић, Гордана: О генима и људима, Центар за примењену психологију, Београд, 2002.
- Маринковић, Д, Туцић, Н, Кекић, В: Генетика, Научна књига, Београд
- Татић, С, Костић, Г, Татић, Б: Хумани геном, ЗУНС, Београд, 2002.
- Ридли, М: Геном - аутобиографија врсте у 23 поглавља, Плато, Београд, 2001.
- Думановић, Ј, маринковић, Д, Денић, М: Генетички речник, Београд, 1985.
- Косановић, М, Диклић, В: Одабрана поглавља из хумане генетике, Београд, 1986.
- Швоб, Т. и срадници: Основи опће и хумане генетике, Школска књига, Загреб, 1990.
- McDonald, Roger B. (7 јуни 2019), „Basic Concepts in the Biology of Aging“, Biology of Aging, Garland Science, стр. 1–36, ISBN 978-0-429-03064-2
- Mortimer RK, Johnston JR (1959). „Life Span of Individual Yeast Cells“. Nature. 183 (4677): 1751–1752. Bibcode:1959Natur.183.1751M. doi:10.1038/1831751a0. hdl:2027/mdp.39015078535278. PMID 13666896.
- Nutman AP, Bennett VC, Friend CR, Van Kranendonk MJ, Chivas AR (2016). „Rapid emergence of life shown by discovery of 3,700-million-year-old microbial structures“. Nature (Submitted manuscript). 537 (7621): 535–38. Bibcode:2016Natur.537..535N. doi:10.1038/nature19355. PMID 27580034.
- Rose MR (1991). Evolutionary Biology of Aging. New York: Oxford University Press.
- Partridge L, Barton NH (1993). „Optimality, mutation and the evolution of ageing“. Nature. 362 (6418): 305–11. Bibcode:1993Natur.362..305P. doi:10.1038/362305a0. PMID 8455716.
- Williams, George C. (1957). „Pleiotropy, Natural Selection, and the Evolution of Senescence“. Evolution. 11 (4): 398–411. doi:10.2307/2406060. JSTOR 2406060. Краток опис.
- Stewart EJ, Madden R, Paul G, Taddei F (2005). „Aging and death in an organism that reproduces by morphologically symmetric division“. PLOS Biology. 3 (2): e45. doi:10.1371/journal.pbio.0030045. PMC 546039. PMID 15685293.
- Pereira-Smith OM, Ning Y (1992). „Molecular genetic studies of cellular senescence“. Exp Gerontol. 27 (5–6): 519–22. doi:10.1016/0531-5565(92)90006-L. PMID 1426085.
- Forster P, Hohoff C, Dunkelmann B, Schürenkamp M, Pfeiffer H, Neuhuber F, Brinkmann B (2015). „Elevated germline mutation rate in teenage fathers“. Proc R Soc B. 282 (1803): 1–6. doi:10.1098/rspb.2014.2898. PMC 4345458. PMID 25694621.
- Wakayama S, Kohda T, Obokata H, Tokoro M, Li C, Terashita Y, Mizutani E, Nguyen VT, Kishigami S, Ishino F, Wakayama T (2013). „Successful serial recloning in the mouse over multiple generations“. Cell Stem Cell. 12 (3): 293–297. doi:10.1016/j.stem.2013.01.005. PMID 23472871.
- Stephen Moss (јул 2013). „Big ears: they really do grow as we age“. The Guardian. MeshID:D000375; OMIM:502000. Посетено на 9 септември 2016. Проверете ги датумските вредности во:
|date=(help) - Gerasimov, I.G.; Ignatov, D.Yu. (2004). „Age Dynamics of Body Mass and Human Lifespan“. Journal of Evolutionary Biochemistry and Physiology. 40 (3): 343–349. doi:10.1023/B:JOEY.0000042639.72529.e1.
- Rodriguez Valiente A, Trinidad A, Garcia Berrocal JR, Gorriz C, Ramirez Camacho R (април 2014). „Review: Extended high-frequency (9–20 kHz) audiometry reference thresholds in healthy subjects“. Int J Audiol. 53 (8): 531–45. doi:10.3109/14992027.2014.893375. PMID 24749665.
- Thurstan SA, Gibbs NK, Langton AK, Griffiths CE, Watson RE, Sherratt MJ (2012). „Chemical consequences of cutaneous photoageing“. Chem Cent J. 6 (1): 34. doi:10.1186/1752-153X-6-34. PMC 3410765. PMID 22534143.
- pmhdev (25 март 2015). „Infertility: Overview“. Institute for Quality and Efficiency in Health Care (IQWiG) – преку www.ncbi.nlm.nih.gov. Наводот journal бара
|journal=(help) - Ryall, James G.; Schertzer, Jonathan D.; Lynch, Gordon S. (август 2008). „Cellular and molecular mechanisms underlying age-related skeletal muscle wasting and weakness“. Biogerontology. 9 (4): 213–228. doi:10.1007/s10522-008-9131-0. ISSN 1389-5729. PMID 18299960.
- Betik, Andrew C.; Hepple, Russell T. (2008). „Determinants of V O 2 max decline with aging: an integrated perspective“. Applied Physiology, Nutrition, and Metabolism (англиски). 33 (1): 130–140. doi:10.1139/H07-174. ISSN 1715-5312. PMID 18347663.
- Weale RA (2003). „Epidemiology of refractive errors and presbyopia“. Surv Ophthalmol. 48 (5): 515–43. doi:10.1016/S0039-6257(03)00086-9. PMID 14499819.
- Truscott RJ (2009). „Presbyopia. Emerging from a blur towards an understanding of the molecular basis for this most common eye condition“. Exp Eye Res. 88 (2): 241–47. doi:10.1016/j.exer.2008.07.003. PMID 18675268.
Надворешни врски
[уреди | уреди извор]- Бионет школа
- AgeLab
- Aging Research Centre (ARC)
- American Academy of Anti-Aging Medicine
- American Federation for Aging Research
- Cellular Senescence Information Center
- Evolutionary Theories of Aging and Longevity
- Gerontology Research Group Архивирано на сајту (24. фебруар 2011)
- Longevity Meme (Longevity Activism)
- Mechanisms of Aging
- New Books on Aging and Longevity Studies
- Ouroboros Anti-Aging Research News
- Reliability Theory of Aging and Longevity
- Resourses and Articles on the Biology of Aging and Life-Extension Архивирано на сајту (27. април 2006)
- 54 Scientists' Open Letter on Aging Research Архивирано на сајту (19. новембар 2007)
- Scientific American: Loss of Anticancer Gene Retards Aging in Stem Cells
- senescence.info
|