Steren

Ranndir furvya ster y'n Komolen Veur Magellanek, skeusen NASA/ESA

Yma an bonni ster ygerys Pismis 24 y'n niwlen ster NGC 6357.

Niwlen ster an Kanker, remenans ughnova gwelys rag an kynsa tro a-dro dhe 1050 OK

Steren yw pel meur dres eghen a vater pooth lentrus y'n efanvos. Gelwys yw an mater plasma. Synsys yw ster war-barth gans gravedh. Drefen aga bos mar booth, i a dhyllo tomder ha golow.

Steren yw an Howl yn kres an Kevreyth Howlek.

Myns an mater yn steren, h.y. hy gronnedh, yw mar vras ev dhe dhalleth dasoberyans nuklerek. An dasoberyans a janj hidrojen dhe heliom ha dyllo tomder.

Ster kepar ha'n Howl yw mar booth drefen an dasoberyans nuklerek dhe hwarvos ynna. Hanow an dasoberyans ma yw kesteudhans nuklerek. Kesteudhans nuklerek a wra golow, tomder hag elvennow kymyk moy. Y'n Howl, mes nyns yw hemm gwir rag pub steren, an chanj a sew yw askorrans heliom, gans mynsow munys a elvennow possa. Yma dhe ster myns meur a hidrojen, ytho an dasoberyans a yll gul myns meur a nerthedh, a wra an tomder. Dewynnys yw an nerthedh dhe ves a'n steren, lower anodho avel golow, an remenans avel furvow erel a dewynnans elektotennvenek.

Pan vo steren kepar ha'n Howl ow kotthe, hi a vynn moghhe hy myns ha dos dhe vos steren gowrrudh wosa termyn a 10⁹ bledhen (bilvil).

Steren an Norvys, an Howl

An steren nessa dhe'n Norvys yw an Howl. Nerthedh dhyworth an Howl a skoodh bewnans war an Norvys dre brovia golow rag plansow. Plansow a dreyl an golow dhe nerthedh yn argerdh henwys lughwrians. Nerthedh dhyworth an Howl a gaws an gewer ha gluthyans war an Norvys.

Ni a yll gweles ster erel y'n ebron dres an nos. Kepar ha'n Howl, gwrys yns i dre vras a hidrojen ha temmik heliom hag elvennow erel. Steronydhyon a wra komparya ster erel dhe'n Howl yn fenowgh. Rag ensampel, aga gronnedh yw res yn gronnedhow howlek. Steren vyghan a yll bos 0.2 gronnedh howlek, unn veur 4.0 gronnedh howlek.

Planettys

An Norvys ha planettys erel a res a-dro dhe'n Howl. An Kevreyth Howlek yw Howl ha pub korf gans resegva a-dro dhe'n Howl. Yma dhe lies steren aral planettys a res a-dro dhedha (gelwys eksoplanettys).

Niverow, pellderow

Proxima Centauri yw an steren nessa dhe'n Howl, gans pellder a 39.9 trilvil kilometer. Hemm yw 4.2 bledhen wolow dhe ves. Hemm a styr bos golow dhyworth Proxima Centauri ow kemeres 4.2 bledhen dhe dhrehedhes an Norvys.

Steronydhyon a breder bos niver hujys dres eghen a ster y'n Ollvys. An Ollvys gweladow a gomprehend moy ages 2 trilvil (10¹²) galaksi, dre vras kemmys ha 1x²⁴ steren, moy a ster ages an niver a reunennow tewes war blanet Norvys. Hemm yw 1,000,000,000,000,000,000,000,000 a ster, lieskweyth moy ages an nebes bilvil steren y'n Hyns Sen Jamys, agan galaksi.

An brassa niver a ster yw pur goth (prederys ynsi dhe vos ynter 1 bilvil ha 10 bilvil bloodh). An ster kothha yw 13.7 bilvil bloodh, tamm le ages oos an Ollvys mes nebes yowynk yw le ages 10 milvil vloodh. Ster yowynk yw splanna ages ster koth, dell yw usys.

Ster a dheu yn mynsow divers. An ster lyha yw ster nywtron, yw ster marow. Aga myns yw hevelep orth cita, mes gans dosedh ughel dres eghen.

Ughkowrster yw an ster moyha y'n Ollvys. Aga threuslinen yw 1,500 gweyth brassa ages an Howl. Mar pe an Howl ughkowrsteren, y enep a wrussa drehedhes resegva Yow.

Steren Betelgeuse yw kowrsteren rudh. Kyn fo an ster ma pur vras, aga dosedh yw isel.

Nebes ster a hevel splanna ages erel. Musurys yw an dyffrans avel splannvraster heveladow (apparent magnitude). Yma dhew reson prag y's teves ster splannvraster heveladow dyffrans. Mars usi steren ogas dhyn ni, hy a omdhiskwedh splanna. Hemm yw kepar ha kantol, hag yw splanna pan vo nessa. An reson aral yw drefen bos steren tomma ages steren aral.

Ster a re dhe ves golow, an gwyns howlek ha nywtrinos (greunennow byghan dres eghen). Gwrys yw ster a ronnedh (ha gronnedh a wra gravedh). Gravedh a gaws planettys dhe resek a-dro dhe ster, ha hemm yw an skila dhe'n Norvys resek a-dro dhe Howl. Gravedh diw steren a yll konstryna an eyl dhe resek a-dro dhe'y ben (ster henwys ster dewek). Godhonydhyon a breder bos lies steren dhewek, ha bagasow a deyr po moy a ster hag, an eyl a res a-dro dhe'y ben. Proxima Centauri yw unn ensampel.

Restrys yw ster yn bagasow a-dreus an Ollvys, henwys galaksis. Galaksi sengel a gomprehend kansow a bilvilyow a ster.

Istori mires orth an ster

Tus re welas patronyow y'n ster a-dhia lies bledhen. Hemm yw ranneves Leo an lew dismygys gans Johannes Hevelius

Ster re beu posek dhe bobel a-dreus an bys dres istori oll. I re beu rann a gryjyansow, ha nans yw termyn hir, tus a gryi na ylli ster merwel.

Steronydhon a restras ster dhe vagasow henwys rannevesow. I a's usya may halsens gweles gwayans an planettys. Gwayansow an Howl ha planettys veu usys dhe wul kalenderyow. Usys veu kalenderyow gans tiogyon rag ervira pana dermyn via an gwella rag plansa trevasow ha'ga kynyas.

Bewnans steren

Gwrys yw ster yn niwlennow ster. I yw ranndiryow a's teves moy gass ages efanvos normal. Tennys yw an gass yn niwlen ster war-barth gans gravedh. Ensampel meur y hanow yw Niwlen Ster Orion. An brassa rann a'ga bewnans, ster a gesteudh hidrojen gans hidrojen dhe wul nerthedh. Rag kesteudhi hidrojen dhe heliom, res yw bos pur booth gans gwaskedh pur ughel. Hemm a hwer yn kres ster (gelwys kolonnen an steren). An ster lyha (korrster rudh) a gesteudh aga hidrojen yn lent ha bewa 100 bilvil bledhen. Korrster rudh a vyw hirra ages neb eghen aral a steren. War dhiwedh aga bewnans, i a dewlha. Ny wrons tardha. Pan varwo ster pur boos, i a dardh yn tardh gelwys ughnova. Pan hwarvo ughnova, gassys yw herdhys war-barth. Dosedh ughel an gassys a weres gul ster nowydh y'n niwlennow ster.

An brassa niver a ster a wakha an hidrojen yn aga holonennow. Pan hwarvo hemma, aga holonennow a dheu ha bos le ha poothha. Wosa dos ha bos mar booth, rann bella an steren yw herdhys dhe ves, ow moghhe ha gul kowrsteren rudh. Sterfysegydhyon a breder y fydh an Howl kowrsteren rudh wosa 5 bilvil bledhen. Agan Howl vydh mar vras, y hwra komprehendya an Norvys. Wosa hedhi usya hidrojen dhe wul nerthedh, y hwra usya heliom y'n golonnen booth. Y fydh poothha ages an termyn pan vedha ow kesteudhi hidrojen. Ster poos a wra elvennow poosa ages heliom. Dell wra steren elvennow poosa, gwrys yw le ha le a nerthedh. Horn yw elven boos gwrys yn ster poos.

Agan steren yw steren gresek. An gassys yw herdhys dhe ves gans ster kresek a wra komolen gelwys niwlen ster planettek. Rann an golonnen a remayn avel pel mar vras ages an Norvys gelwys korrsteren wynn. Dres termyn pur hir hi a dewlha dhe korrsteren dhu.

Awosa y'n ster meur, elvennow poosa yw gwrys gans kesteudhans. Wortiwedh, an steren a dardh yn tardh ughnova. An brassa rann a' taklow y'n Ollvys a hwer mar lent dell ny wren ni aga merkya. Mes tardhow ughnova a hwer yn 100 eylen hepken, gans lughesen mar splann avel 100 bilvil steren, mar splann dell yllir y weles y'n jydh. Mernans steren goth yw ughnova. Gass an steren yw herdhys dhe ves gans an tardh dhe furvya komolen vras gelwys niwlen ster planettek. Niwlen ster an Kanker yw ensampel da. Oll yw gesys yw steren nywtron. Mars usi an steren boosa hogen, an tardh a furv toll du le mayth yw gravedh mar grev na yll golow diank dhyworto. Gwrys yw an elvennow poosa yn tardh ughnova. Wosa bilvilyow a vledhynnyow y'n efanvos, an gassys ha polter a dheu war-barth dhe wul ster ha planettys nowydh. Lower a'n gass ha polter y'n efanvos a dheu dhyworth ughnovas. Agan Howl, an Norvys, hag oll an taklow byw yw gwrys dhyworth polter ster.

Liwyow

Aswonnys yw dhe steronydhyon a-dhia kansvledhynnyow bos dhe ster dyffrans liwyow dyffrans ynwedh. Steronydhyon a yll studhya spektrum elektotennvenek steren, skiens henwys spektroskopieth. Ster a re yn mes dewynnyans yn niver a vondow an spektrum, dre vras, golow gweladow, isrudh hag ughviolet. Daffar arnowydh a yll musura poran pyth yw liw steren, ha drefen hemma, pyth yw hy thempredh. Tempredhow ughella a's teves tonnhysow kotta. An ster poothha yw glas po glasrudh, ena gwynn, melyn, ha'n ster yeynna yw rudh.

An kynsa dhe glassa ster yn skiensek o benenes Aspiansva Harvard yn-dann rewl Edward Pickering ynter 1895 ha'n 1920ow, kepar ha Annie Jump Cannon, Wilhelmina Fleming ha Cecilia Payne-Gaposchkin. Gelwys veu an system Kevreyth Klassans Harvard. Gogrysys veu an klassans dhe dhiskwedhes pyth o tempredh stern, mes ny veu hemma konwedhys bys dhe askorrans an Golinyans Hertzprung-Russell yn 1915. Orth aswon an liw ha'n splannvraster absolut, sterondyhyon a yll gorra an steren war an Golinyans Hertzsprung-Russell, estema hy farth drigadow ha fethow erel a-dro dhedhi. Rag ensampel, agan Howl yw melyn, ha'n Norvys yw desedhys an pellder perfyth dhyworto rag bewnans. Mar pe agan Howl poothha ha glassa, byttegyns, res via dhe'n Norvys bos pella dhyworto po via re domm dhe gavos dowr ha skoodhya bewnans.