Envidio

La vorto envidio (de la Latina invidia: in – elemento kontreaganta – e videre, regardar kontre, enemike, desfavoroze o generale regardar male) indikas sentimento vers altra persono o grupo de personi qui posedas bonajo o bona qualeso quan l’envidiozo ne posedas, e pro olqua tal persono sentas despito ed odio tala ke lu deziras malajo por ti qui posedas ta bonajo o bona qualeso.

Psikologio e sociologio

L’envidio karakterizesas kom deziro dusinsa: ke on posedez to quon l’altri posedas, o ke l’altri perdez to quon li posedas. L’emfazo, do, esas sur la konfronto di la propra situaciono kun ita di la personi envidiata, e ne sur la valoro interna dil objekto posedata da ta personi.

On darfas egardar l’envidio kom la peko “opozata” a la superbeso: dum ke la superbeso konsistas ek ecesanta konsidero di su, l’envidio es karakterizata da basa auto-estimo e da exajerata evaluo dil obstakli e di la desfacilaji. Nam ulfoye la persono envidioza posedas bona qualesi qui povas mem esar agnoskata, ma lu ne konsideras li kom suficanta e su egardas kom nekapablo.

L’envidio povas havar radiki tre profunda en la personeso di ulu. Ol povas esar efektigita da manko di afeciono en la pasinto, da ecesanta konkursemeso o da deziri de qui on esas frustrita. Esante la kauzi tante remarkebla, ofte esas desfacila por ulu sucesar solvar la propra problemo.

En la bazo dil envidio esas, generale, la desestimo dal envidiozo e lua nekapableso vidar la kozi e l’altri sendepende de su ipsa: en ica senco, on darfas afirmar ke l’envidiozo es generale frustrita, obsedata, manipulera, sen skrupuli ed ulfoye hipokrita.

L’envidiozo havas ofte posturi e konduti ya preciza e, do, rikonocebla. Inter la maxim tipala konduti dil envidiozo esas la desaprecio dil objekto envidiata (“ca kozon, quan me ne havas, me ne volus havar irgakaze, pro ke me ne prizas ol”); famoza e proverbatra reprezento di tal posturo esas la fablo da Aesopus La foxo e la vit-beri.

L’envidiozo povas direktar la propra envidio ne nur vers objekti materia, ma anke vers doturi e talenti posedata dal envidiato: exemple, partikulara charmo, inteligenteso o kapableso, aparta facino; en tala kazi, l’envidiozo reaktas probante desapreciar od abasar l’envidiato, pro ke, segun lua okuli, ica esas kulpanta pri evidentigar to quon l’envidiozo ne havas. En certena senco, lo esas quale se lu sentus su humiligita dal existo dil envidiato ed, ulamaniere, domajata da ica.

L’envidio povas efektigar stando di profunda prostraco: en ula kazi, l’envidiozo povas havar konduti tre atakanta, ed en la probado abasar l’envidiato povas atingar toni exasperita, arivante humiligar publike l’envidiato di la foyo mem humiligante su ipsa por atingar la skopo, t. e. la publika desaprecio e la publika moko, quale dicar: “Me standas male pro tua kulpo, pro ke tua talenti montras mea inferioreso; do me mustas necese evidentigar tua manki, tua defekti, igante tu sentar tu ridinda: me agos en maniero ke anke tu sufrez”. En altra kazi l’envidiozo povas maturigar en su yuro a revancho qua duktas lu agar konduti vizanta minar direte la disponebleso dil objekto di envidio por l’envidiato, t. e. li tendencas enduktar desquieteso e sufro en l’envidiato ya pro ke posedanto dil objekto di envidio. Se, tamen, la projeto dil envidiozo falias, lu sentos su sempre plu debila e ridinda, e falos aden manii di diversa speci, anke grava.

Povas esar interesanta probar karakterizar l’envidio relate la sexuo: ka l’envidio esas plu maskulala o feminala? Ne esas elementi evidenta por darfar afirmar ke la viri esas plu envidioza kam la mulieri o kontree. Certe l’envidio esas, en la majoritato de la kazi, direktata vers la sama sexuo: la viri envidioza esas lo, maxim ofte, vers viri, e la mulieri vers mulieri. E qui es la maxim komuna objekti di envidio? Inter viri l’envidio esas pri aferi ekonomiala, politikala, patrimoniala, profesionala, kulturala, intelektala, sexuala e generale pri omno quo igas viro “plu potenta kam altra”. En la feldo feminala, l’envidio, qua dum la pasinta yarcenti esis preske exkluzive pri la charmo e pri la kapableso seduktar, de kelka yardeko a nun, kun la chanjo dil rolo quan la muliero havas en la socio, komencis “proximeskar”, en mult aspekti, ad ita dil viri.

L’envidio esas ulafoye konfundata a l’avideso, t. e. la deziro posedar bonaji materia (sendepende de kad olci apartenas ad altri o ne). Precipue en la feldo sentimentala, l’envidio esas anke deskriptata ulfoye kom jaluzeso, ma ca lasta esas generale egardata kom enemikeso vers ulu qua povus sustraktar de la jaluzo ulo quon ica ja posedas.

En diversa kulturi, l’envidio esas asociata al koloro verda (“esar verda de envidio”). Segun uli to referesas al koloro di la bilo, di qua la sekreco en multa tradicioni esas relatigata a la sentimento traktata. Segun altri lo venas de la fakto ke, quoniam l’envidio es opozata a la vertua espero pro ke ol esas deziro dil malajo di altri, olu havas la sama koloro.

Korelatanta l’envidio esas du sentimenti simila ma kun valoro kontrea: la Schadenfreude e l’akreso.

Literaturo e religio

En Purgatorio, Dante Alighieri pozas l’envidiozi sur la duesma kadro. Ibe la pekinti sidas kun l’okuli sutita per filo ek fero kom puniseso pro joyir en vidar la maleventi di altri.

En la religio katolika, l’envidio esas un de la sep vicii mortiganta (ti qui implikas la koncio dil deziro nocar altri e produktas plusa malajo). L’ikonografio tradicionala prizentas ol en l’imajo di muliero olda e mizeroza, okupata pri arachar serpenti de sua hari por lansar li kontre l’altri.

La religio Buddhista egardas ol kom un del aganti mentala (cetasika) qui povas asociesar a la stando mentala (citta) dil odio.

Filozofio

En maniero plu profunda, l’envidio darfas esar definata kom la «aflikteso e despito quan on sentas pro la feliceso, la prospero e la bona stando di altri, sive ke l’interesato egardas su kom neyuste exkluzita de tala bonaji, sive ke, ja posedante li, postulas l’exkluziva juado di li… ol esas la deziro vanigita di to quon on ne povis atingar pro desfacileso od obstakli ne facile superpasebla, ma quon altri, en la sama medio od en stando semble analoga, ganis o ganas kun evidenta suceso.»

En ica kazo aparas, ultre l’odio pri la feliceso di altri, relato di simileso inter l’envidiozo e l’envidiato quale ja Aristoteles remarkis en konceptar l’envidio kom «chagreno efektigata da bona chanco… qua aparas che personi simila a ni», pro quo «sentos envidio ti qui esas o semblas esar nia samniveli, intencante dicar, per samniveli, iti qui esas simila a ni pri decendo, parenteso, evo, dispono, reputeso e bonaji. […] On envidias la personi unionita a su en la tempo, loko, evo e reputeso, de quo la proverbo: “La familiano savas anke envidiar”».

L’envidio produktas ne nur chagreno, ma anke «tristeso pro la bonaji di altru», quin l’envidiozo volus por su pro ke lu judikas ke l’altru posedas li senmerite e devas esar punisata pro to per exproprieso.

Lo esas la tristeso dil envidiozo «relate la bonajo di altru pro ke ol diminutas nia glorio ed ecelo» prokurante a ni «l’odio, la maldicenso, la difamo, la kontenteso pro la maleventi dil proximo e la tristeso pro lua prospero».

La trista envidiozo en l’ikonografio esas montrata kom spionanta defore, kun mieno malhumoroza, ta fortunoza felica posedanto quan lu volus sufrigar per sufro qua kontree, quale en *kontrapaso, frapas lu.

Lua malvido retroturnas kontre lu quale en l’imagino da Dante qua deskriptas l’envidiozi kun l’okuli sutita.

Un del autori maxim antiqua, Herodotus (484 a.K. – 425 a.K.) extensas ta sentimento malvoloza mem al dei antiqua, kun homala karakterizivi, jaluza pri la propra glorio e pri la propra povo e garantianti di ta ordino universala qua, se kompromisita, efektigas l’interveno di la deo, surbaze di ta principo quan l’autoro definas kom φθόνος τῶν θεῶν (envidio di la dei), pro qua la homo qua obtenas tro multa fortuno, trans la limiti fixigita, esas ocidata o privacata de sua glorio.

Inter la Greka filozofi Epikurus (341 a.K. – 271 a.K.) remarkigas la detrimento etikala e la neutileso di ta qua envidias: «On devas envidiar nulu; nam la boni ne meritas envidio, e pri la mali, quante plu li trovas bona chanco tante plu li ruinas su.»

L’envidio trovas ampla reflektado en la kulturo Romana da Cicero (106 a.K. – 43 a.K.), qua egardas ol kom sentimento devastanta qua es nehaltigebla kande ol es manifestita, tale ke «kande l’envidio furias kun sua tota violento, kontre olu esas nepovanta singlu e mem tota institucuro» quala la senato Romana.

Titus Livius (59 a.K. – 17 p.K.) riafirmis ica karaktero destruktiva dil envidio kande, relate la konsulo Quintus Fabius Maximus, ita akompanesis da la difamo (obtractatio) di la homo envidiata pro sua suceso.

En la doktrino Kristana l’envidio aparas til de la tempi biblala kun la fratocido di Kain envidioza pri l’amo da Deo ad Abel. La sama vicio mortiganta trairas la Olda Testamento, qua definas ol «kario di la osti», por irar til la Nova ube Kristo livresas a Pilatus, qua «savis ke nur pro envidio on livris ad il Iesu».

L’envidio do esas la «peko diablala precipua» segun Santa Augustinus nam, quale remarkas Santa Basilius Magnus, a Kain viktimo e dicipulo di la diablo debesas ke «la morto eniris la mondo pro envidio dil diablo».

L’envidio esas prezenta de sempre en la historio di la homaro, ma anke en ita di singla homo: «Me vidis ed observis infanto envidioza. Il ankore ne parolis e ja regardis odianta e kun mieno bitrigita vers altra infanto, sua alakto-fratulo.»

Francis Bacon (1561-1626) kom unesma traktas l’envidio “publika”, qua renversas la normala parkuro di ta qua, indijanta ulo, sentante su sube, envidias ta qua esas supere. En l’“envidio di la rejo” la procedo esas kontrea: de supere ad sube; t. e. paradoxale ta qua havas poziciono tre avantajoza envidias e timas ita qua de sube semblas volar supresar la disto de lu por prenar lua plaso.

Baruch Spinoza (1632-1677) invitas la homaro, qua partoprenas la naturo deala, vivar tranquila e serena «tolerante l’una e l’altra facio di la chanco, pro ke omno konsequas del eterna dekreto di Deo kun la sama neceseso kun qua del esenco dil triangulo konsequas ke lua tri anguli esas egala a du orti… Ne odiez, ne desapreciez, ne mokez, ne iracez kontre irgu, ne envidiez pro ke en l’altri quale en tu ne esas libera volo (omno eventas pro ke tale lo decidesis)».

Esas naturala, remarkas kontree Arthur Schopenhauer, ke la homo havas la sentimento envidio, tamen «Envidiar es di la homo; juar la malajo dil altri es di la diablo». Nam la homo, kaptita da la Volo vivar, volas kreskigar sua vivo, ma lua egoismo restas nekontenta pro la semblo dil atingita sacieso pro qua lu koaktesas al renunco, e «de hike naskas l’envidio: omna renunco esas senfine augmentata da la plezuro dil altri ed esas diminutata da la savar ke anke l’altri sufras de la sama renunco.» Tormentoza esas la relato quan Sören Kierkegaard deskovras inter envidio ed admiro:

«L’envidio esas admiro sekreta. Persono plena de admiro qua sentas ne povar divenar felica abandonante su (renuncante sua fiereso), selektas divenar envidioza pri to quon lu admiras… L’admiro esas felica perdo di onu ipsa, l’envidio esas desfelica afirmo di onu ipsa.»

Segun Nietzsche l’envidio esas un de la frukti dil etiko di la sklavi o dil etiko Kristana, qua nekapabla elevar su a la somiti dil superhomo inklinas su ed exaltas la valori di la humileso e di la renunco predikata dal altruismo e dal egalesismo Kristana de qui produktesas envidio ed odio.

«Ube reale l’egaleso es penetrita e durive fondita, naskas ta tendenco, egardata generale kom kontreetika, qua en la stando di naturo esus desfacile komprenebla: l’envidio. L’envidiozo, kande lu perceptas omna elevo sociala di altru super la mezuro komuna, volas retroabasar lu til olu. Lu postulas ke ta egaleso quan la homo agnoskas esez pose anke agnoskata da la naturo e da la hazardo. E pro to lu iraceskas ke al egali l’aferi ne eventas en maniero egala.»

Kun l’amikeso Dionysala, karakterizata dal sana naturala egoismo, ne plus esas envidio, despito, nekompreno. Nulu envidias e do timas l’altru. La falsa amiki di Iulius Caesar antee admiris il, pose envidiis il e fine odiis ed ocidis ilu.