Ichitkii
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ichitkii (alijunaiki: Uribia) jia wane mma eekalü sulu'u mmakat Kolompia, antünüsü anain palaaje sünain mmakat Wajiira, shikiisü sukua'ipa naa wayuukalüirua soo'opünaa Kolompia (Capital indígena de Colombia). Eesü saashin DANE 117.765 wayuu (2020).[1]
Tü kamalainka namüin naa antüshiikana sünain Ichitkii shia tü palaaka Cabo de la Vela je müsia Punta de Gallina, je müsia saa'u eein tü outkajawaa sünain tü Mi'iraaka saa'u Sukua'ipa wayuu, aainjünaka weinshi sulu'u mmakat Wajiira je müsia mi'iraaka saa'u Inmaculada Concepción de María, nanoujaka anain na wayuukanairü kepiaka sulu'u Ichitkii, müsia joo suuyase mmapa'akat aainjünüsü no'u chi ka'i 1 no'u kashikai matsoopüna.
Na kepiashiikana sulu'u naya na wayuukana, yalajanni naya napülapünaa na alijunakana, sutuma tia naya aluwataashiikana saa'u noumain sulu'u supüshua'a resguardo icha palaaje sünain Wajiira jee müsia pasanain sünain.
Tü palajatüka rainkeriia Ichitkii ekeraajünüsu sukua'ipa no'u chi ka'i 1 no'u kashikai maatso sünain juyakai 1935, nutuma chi manisaleejewai Eduardo Londoño Villegas otta müsia tü la'ülaaka Bartola González, e'itaanüsü sünülia Uribia, süchiirua nünülia chi alijunakai Rafael Uribe Uribe.
Sünülia tü mmakalüirua sulu'u Ichitkii
[anaataa | anaatawaa suurala]Eesü eein corregimiento amünakat sulu'u mmakat tia:
- Bahía Honda (Colombia)|Bahía Honda
- Jepira
- Carrizal
- Castilletes
- Casuso
- El Cardón
- El Paraíso
- Guarerpa
- Irraipa
- Jojoncito
- Nazareth (La Guajira)
- Porshina
- Punta Espada
- Puerto Estrella
- Puerto López
- Siapana
- Tawaira
- Taparajin
- Taroa
- Urú
- Wimpeshi
Wanteera
[anaataa | anaatawaa suurala]
Supanteerain Ichitkii eesü sünain piama linearüa sümaa ana. Tü lineeaka ipünaaka mariyasü aka jamüin jia tü süwashirüinka mmakat jee müsia tü nüwaralaa chi ka'i. Tü lineeaka molüjeeka kasutsu aka jamüin jia analu'uko saa'u mmakat jee müsia anoutaka saa'u nakua'ipa na ichipkejewalii.
Escudo
[anaataa | anaatawaa suurala]E'itajuushi sünain apünüin kuaterü eeka alu'u ayakuwa süchukuajee tü mmakat, sünain tü palajanaka iipünaka saa'u wuinna eesü wanee jatü sushottüin na'apüla na alikunaka, tia jia sütsüin na wayuukana. Sünain tü kuaterü iipünaka wopüjee eesü wanee jasaichon sümaa piama yosu jee wanee wunu'u sukaramaasü, tia jia mmakat müleka süpüla na kamalainka amüin wajiiraka. Sünain kuaterü molüko ja'yasü wanee anuwa antaka sotpaa palaaka sünain Ichitkii, tia süpüla ee'iyataa nantaiwaa na alijunaka sünainmüin suumain Wayuu cha sümaiwa.
Cha iipüna sünainmüin ja'yasü wanee anüiki <<kojüta, washiraa, ayatawa>>. Mmolüjee eere mariiyain, ja'yasü wanee anüiki maka <<Jasai, Siruma, Jouktai otta Palaa>>. Wanee karatsü saa'u, müinka saa'in chi ka'ika'i watta'malü otta müsia nutuma ja'in ma'in nia saa'u mmakat jee sütchin na wayuukanairü.
Sukumajaiwa Ichitkii
[anaataa | anaatawaa suurala]
Wanaa sümaa tü Revolución en Marcha jee müsia tü atkawaaka sümaa Peruu chaa saa'u mmakat eere joulüin juyaaka Leticia jünain juyakalüirua 30 saa'u siküla XX, na alüwatashika saa'u Kolompia müshi, cho'ujaasü wekerotirüin süpüshua'a mmakat sünain Kolompia. Sütüma tia chi aluwataapünaakai Alfonso López Pumarejo, sotusü naa'in niakai aka jamüin niain chi aluwataakai ma'in kasa namüin mmakat sotpaaka palaaka caribe, nüshapate'erüin süpüla nekerotamaatüin nakua'ipa na wayuukanairü otta müsia noumain wayuu sulu'u sukua'ipa Kolompia.
Ansülaashi nayainü sünainmüin noumain na wayuukanairü süpüla nekerotamatüin wajiiraka suma'ana Kolompia, jia maka Ichitkiin sunülia jee müsia münüin shia Capital indígena de Colombia, tü rainkeriapüka Ichitkii münaka sumaiwa ekeraajünüsü sümaa sunüliaka Uribia, cha jünain juyakai 1935, noujee chi alijunakai Rafael Uribe Uribe. Pasanain sünain Ichitkii e'itaanüsu wanee pülaasa Kolompia saa'u ka'ika'i tia, sümaa niakuwa chi alijunakai Francisco de Paula Santander. Sünainje tü pülaasaka aju'itüsu mekisai karateerü kanüliaka natuma müin yaa: Alfonso López, Bolívar, Rondón, Bogotá, La Marina, etc. Akumüjüsu shipia eere e'intaanüintü tü sukuwa'ipaka Ichitkii.
Chi alijunakai Eduardo Londoño Villegas, alüwatanüshikai sünain Ichitkii süpüla namüintüin namüin na wayuukanairü alüsaa joo tü mmakat Wajiira sulu'usu suumain Kolompia, kapülashaatasü naa'in aka jamüin keraaipa nakuwa'ipa na wayuukanairü süpüla alüwatawaa saa'u wajiiraka. Sükumajaiwa Ichitkii, tü atkawaaka saa'u alüwatawaa naa'u na wayuukanairü keraasü, aja'lajaasü yalayaa. Chi alijunakai Londoño si'irapüshi süpüla oonoonüin sümaa nünüiki.
Sukuwaitpaa mmakat
[anaataa | anaatawaa suurala]
- Sümioushe mmakat: 8200 km²
- Sümioushe alijunapiapa'aka: 6 km²
- Sümioushe wunapüna sünain: 8190 km²
- Ipünamüin saa'uje palaaka: 10 m s. n. m.
Ichitkii jia wane mma palaaje sünain mmakat Kolompia, wajiirapüna. Tü mmakat Ichitkii iipünamüinshaanasü saa'uje Ameerika Uuchimüin, sopta'a palaaka Caribe. Sulu'u mmakat Ichipki eesü piama "resguardo" namaka na alijunaka, muinka saa'in tü iipünaka wajiira otta musia pasanainka wajiira, wayuule koumainka sulu'u; anashaatasu eere müin shia aka jamüin pejesü sünain palaaka otta müsia sünain purunteetka sümaa Wenesueela (eere sikiisuka mmakat Ichipkii, nnojotsü resguardo, sütüma shiain eere outkajaain tü alijunapiapa'aka, miyo'u suumain sünainjee 2.5 km chejee pulaasaka Kolompia, jashin tü karalo'utaka N°015. 28 ashajuushika no'u kashikai pepureero saa'u juyakai 1984 otta musia N°28. 19 juulio saa'u juyaa 1994).
Tü mmakat Ichipkii shia miyo'usüka sa'akaje tü 15 mmakat eekalü sulu'u Wajiira. Sotpünaa palaaka ja'yasü eere shikerotein wuinka sünainmüin mmakat, bahía sünülia sulu'u alijunaiki, müinka saa'in Portete, Honda, Hondita, Tukakas, jee siia Cocinetas; otta müsia Castilletes, Carrizal, Coco, Cañon, Saldado, Agujas, Gallinas, Taroa, Chichibacoa, Espada, Gorda del norte, arenas, el cabo de la vela jee siia cabo falso. Otta müsia u'uchi eeshi Makuira, Jarara, Carpintero jee Cocinas, u'uchika Parashi siia la Teta.
Mmakat pejeeka sünain
[anaataa | anaatawaa suurala]- Palaaje-wuinpeje: sümaa palaaka Caribe
- U'uchejee: Mma Woliwarianakat Wenesueela
- U'ucheje-wopujee: sümaa Maiko'u
- Wopuje: sümaa Aleemasain
Na'yataaka anain na kepiaka sulu'u Ichipkii
[anaataa | anaatawaa suurala]Tü eekalü süpüla a'yatawa sulu'u Ichipkii jia epijaa mürüt, tü aikawaaka, tü ee'iyatawaa mma, tü akumajaaka sükaa dividivi, tü alüwata wattamüin karwon, kaasü, otta müsia ichii. Puerto Bolívar eere suju'itüin tü karwonka natuma na a'yatashika sulu'u Cerrejon, apütaasu süpüla mmakat nnerü tü na'apaka nayainü saa'uje nayulüin karwon sulu'uje mmakat, müinka jaa'in tü gaseoducto alüwataka peturoleo chaamüin Wenesueela.
Sukua'ipa mi'iraka saa'u mmakat
[anaataa | anaatawaa suurala]Eere outkajaain wayuukana
[anaataa | anaatawaa suurala]- Centro cultural Gilserio Tomás Pana: sulu'u pülaasaka Kolompia.
Mi'irakalü
[anaataa | anaatawaa suurala]Maatso
[anaataa | anaatawaa suurala]- Su'uyase tü mmakat: no'u chi ka'i 1 no'u kashikai maatso, aka jamüin ekeraajünüsu sukuwa'ipa Ichipkii saa'u juyaka 1935 nutuma chi alikunakai manisalejeewai Eduardo Londoño Villegas otta müsia laa'ulaakai Bartola González.
Maayo-Juunio
[anaataa | anaatawaa suurala]- Mi'iraa saa'uje sukuwa'ipa wayuu[2]: shia wane mi'iraa aainjünaka wajiirapüna, eere outkajaain süpüshua'a sukuwa'ipa wayuu otta müsia eere antüin na wayuukanairü wattajee chejee Marakaaya, Suuria.
Nouyempüre-Tisiempüree
[anaataa | anaatawaa suurala]- Mi'iraa süpüla anouja saa'u Maria: aainjünüsu saa'ujee sükalia Inmaculada Concepción de María.