An Fhonais

An Fhonais

fɔ̀ngbè
Cineál	teanga agus teanga bheo
Úsáid
Cainteoirí dúchais	1,935,500 (2016)
Dúchasach do	Beinin agus Plateaux Region (en)
Stáit	Beinin agus Tóga
Aicmiú teangeolaíoch
teanga dhaonna teangacha Nígir-Congó teangacha Atlantach-Congó teangacha Volta-Congó Kwa (en) Gbe (en)
Tréithe
Córas scríbhneoireachta	aibítir Laidineach
Cóid
ISO 639-2	fon
ISO 639-3	fon
Glottolog	fonn1241
Ethnologue	fon
IETF	fon

Teanga labhartha i mBeinin, i dTóga, agus sa Nigéir is ea í an Fhonais (fɔ̀ngbè nó fõbè sa teanga, fuaimniú [fɔ̃̀ɡ͡bē]). Úsáidtear mar Fhrancbhéarla í sa cheantar, agus tá 4,1 milliún cainteoirí aici. Is teanga Gbe í, ceann desna grúpaí sa bhfine teangacha Nígir-Chongólach.

Ceann desna teangacha is mó i mBeinin is ea í, á labhairt i ndeisceart na tíre den chuid is mó. Sa lá atá inniu ann labhraítear an Fhonais ar raidió agus ar theilifís i mBeinin.

Cosúil leis na teangacha Gbe eile, is teanga thonúil í. Is teanga ainmní-briathar-cuspóir (SVO) í leis.

Is é an focal idirnáisiúnta is cáiliúla sa teanga seo ná vodun, nó vúdú sa Ghaeilge.

Dáileadh na bpríomhtheangacha Gbe (Capo 1988, 1991)

Fuaimniú

Gutaí

	Tosaigh	Láir	Cúil
Dúnta	i, ĩ		u, ũ
Leath dúnta	e, (ẽ)		o, (õ)
Leath oscailte	ɛ, ɛ̃		ɔ, ɔ̃
Oscailte		a, ã

Fuaimnítear na fóinéimí / ẽ / agus / õ / mar [ɛ̃] agus [ɔ̃] i gcónaí.

Consain

	Dé-liopach		Liopa-dhéadach		Ailbheólach		Iar-ailbheólach		Aisfhillte	Carballach	Coguasach		Liopa-choguasach
Oclúideach	(p)	b			t	d			ɖ		k	ɡ	k͡p	ɡ͡b
Srónach	m				n					ɲ
Frithchaiteach			f	v	s	z	ʃ	ʒ			x	ɣ	xʷ	ɣʷ
Creathach					r
Neasach										j	w
Taobhach					l

Níl an consain [p] fóinéimeach agus níl sé le fáil ach i bhfocail iasachta áirithe. Úsáideann focail iasachta eile [f].

Ortagrafaíocht

Scríobhtar an Fhonais leis an aibítir Laidineach. I mBeinin, sainíonn Aibítir na dTeangacha Náisiúnta na litreacha agus na déghraif in ortagrafaíocht na Fonaise.

Aibítir na Fonaise

Cas Mór	A	B	C	D	Ɖ	E	Ɛ	F	G	GB	H	I	J	K	KP	L	M	N	NY	O	Ɔ	P	R	S	T	U	V	W	X	Y	Z
Cás Beag	a	b	c	d	ɖ	e	ɛ	f	g	gb	h	i	j	k	kp	l	m	n	ny	o	ɔ	p	r	s	t	u	v	w	x	y	z
Fóinéim	/a/	/b/	/c/	/d/	/ɖ/	/e/	/ɛ/	/f/	/g/	/ɡ͡b/	/h/	/i/	/d͡ʒ/	/k/	/k͡p/	/l/	/m/	/n/	/ɲ/	/o/	/ɔ/	/p/	/r/	/s/	/t/	/u/	/v/	/w/	/x/	/j/	/z/

Scríobhtar gutaí srónacha le litir an ghuta agus <n> ina dhiaidh.

Gutaí Srónacha

Litriú	an	ɛn	in	ɔn	un
Fóinéim	ɑ̃	ɛ̃	ĩ	ɔ̃	ũ