Prosa

Prosaren irudia

Prosa edo hitz lau hizkuntzak bere era natural edo arruntean hartzen duen egitura edo forma da, olertiak ez bezala neurri eta erritmo jakin batzuk bete behar ez dituena. Prosa hitza latinezko prōsa hitzetik dator, hitzez-hitz zuzen esan nahi duena. Nahiz eta badauden bere egiturari buruzko eztabaida kritikoak, bere bakuntasuna ahozko elkarrizketatik dator. Olertia, berez, hitz laua baino zaharragoa den arren, hitz laua oso erabilia da literaturan (saiakera eta eleberrietan), egunkarietan, aldizkarietan, entziklopediatan, filmetan, historian, filosofian, zuzenbidean eta beste hainbat arlotan.

Prosak edukiari berari ematen dio garrantzia, eta, horretarako, ideiak azaltzearen argitasuna bilatzen du. Olertiak, aldiz, formari ematen dio garrantzia edukiaren gainetik, atsegin estetikoa lortzeko. Hitz lauak azterketa dakar berarekin, eta, beraz, logikoa eta koherentea izan nahi du; olertiak, berriz, intuiziozko sintesiarekin jokatzen du, irakurlea hunkitu nahian. Hala ere, literatura modernoan, bi generoen arteko nahasketak egin ohi dira, eta horrela sortzen dira hitz lau poetikoa eta olerti prosaikoa.

Etimologia

Terminoak latinezko prosa oratio esamoldean du jatorria, hau da, diskurtso zuzena.

Egitura

Prosak, ia beti, poesia tradizionalean aurkitzen den bertsoak baino egitura metriko informalagoa dauka. Poemak egiteak metrika bat edo errima dakar; prosan, berriz, perpaus gramatikal osoek paragrafoak osatzen dituzte, eta erakargarritasun estetikoa alde batera uzten dute. Prosa-lan batzuek egitura metrikoaren aztarnak dituzte, eta bertsogintza prosa poesiaz izenez ezagutzen diren bi literatura-moduen nahasketa kontzientea da. Era berean, zenbait murrizketa dituen bertso-lanak bertso librea deritzo. Prosak hizkera arruntaren forma islatzaileagoa aurkezten du, sarritan elkarrizketa. Puntu horretan, Samuel Taylor Coleridgek txantxetan esan zuen: «hasi berri diren poetek prosaren eta poesiaren definizioak ezagutu behar dituzte, esan nahi baita, prosa hitzak bere ordenarik onenean, poesia hitz onenak ordenarik hoberenean»

Molièreren Le bourgeois gentilhomme lanean, Monsieur Jourdainek, inongo bertsorik edo prosarik gabe, zerbait idazteko eskatu zuen, bere filosofia irakasleak erantzun zion: «Ez dago prosaz edo bertsoz baizik adierazteko beste modurik –hain zuzen– prosa ez dena bertsoa delako eta bertsoa ez dena prosa». Horrela, aipatutako definizioari dagokionez, esan daiteke «ideiak gehigarririk gabe itzultzea dela pentsamendua, garuneko ideiek ez baitute inolako konposizio metrikorik jarraitzen».

Jatorria

Antzinako greziar literaturan, edozein literaturari poesia esaten zitzaion. Hala ere, greziar kulturan, artearen kontzeptua bera erritmoari lotuta zegoen, eta, beraz, literatura lan gehienek forma poetikoa zuten. Geroago, erritmikoki antolatutako diskurtsoari, bertso deitzen hasi zitzaion, erritmoarekin lotuta ez zegoen diskurtsoaren aldean. Antzinako erromatarrak, greziar kulturaren ondorengoak, prosa deitzen hasi ziren. Kintilianoren garaian, ōtiō prōsa esamoldea aurkitu zen; Senekaren garaian, berriz, adierazpen askatasunari erreferentzia egiteko, prōsa erabili zen errepikapen ez-erritmikoak aipatzeko.

Agerikoa den arren, ez dago bereizketa argirik prosa eta poesia kontzeptuen artean. Badira erritmorik ez duten lanak lerrotan banatuta eta poesiarekin lotutakoak, eta, alderantziz, errimaz eta erritmoz idatziak, baina prosari lotutakoak.

Euskaltzaindiaren hiztegian, honako definizio hauek ematen ditu:

• Prosa:
  • 1 iz. Hitz neurtuen inongo legerik betetzen ez duen esateko edo idazteko era.
  • 2 iz. Idazle, garai edo hizkuntza batek prosan erakusten duen molde berezia; molde horretan idatziriko lanen multzoa.
• Poesia:
• 1 iz. Mintzairaren antzea, zerbait adierazteko hitz neurtuen, erritmoaren eta hoskidetasunaren harmoniaz eta irudiez baliatzen dena. Ik. olerti.
  • 2 iz. Poemagintza.
  • 3 iz. Poema.

Historia

Prosazko obren lehen egileak Ferezides Siroskoa eta miletiarrak dira, antzina Kadmo Miletokoa ere deitua.

Antzinako Grezian, poesiarekin batera fikziozko prosa ere bazegoen: mitoa, legendak, ipuinak, komediak. Genero horiek ez ziren poetikotzat hartzen, antzinako greziarrentzat mitoa ez baitzen fenomeno artistikoa, erlijiosoa baizik, kondaira (historikoa), maitagarrien ipuina (etxekoa), komedia errealistegia zen. Ez-fikziozko prosak lan erretorikoak, politikoak eta, geroago, zientifikoak biltzen zituen. Antzinako munduan, Antzinako Erroman eta, gero, Erdi Aroko Europan, prosa bigarren mailan zegoen, egunerokotasunaren edo publizitatearen literatura osatuz goi mailako poesia artistikoaren aldean.

Erdi Aroko bigarren erdian, egoera pixkanaka aldatzen hasi zen. Antzinako sistemaren eta gero gizarte feudalaren gain beherarekin batera, olerkia, tragedia eta oda gainbehera joan ziren. Burgesiaren garapena eta hazkunde kultural eta ideologikoa direla eta, prosazko generoak gero eta gehiago hazten eta garatzen dira hiri handietako kulturan oinarrituta. Eleberria edo nobela sortzen da, eta, ondoren, haren eraketa. Feudalismoaren eta esklabotzaren gizartearen literaturan, paper garrantzitsua betetzen zuten antzinako poesia generoek, pixkanaka-pixkanaka, beren lehen mailako garrantzi nagusia galtzen dute, literaturatik batere desagertzen ez diren arren. Hala ere, genero berriek, lehenik estilo burgesetan eta gero literatura kapitalista osoan paper garrantzitsua betetzen dutenek, argi eta garbi hartzen dute prosa. Prosa artistikoa, poesiaren lidergo-lekuari, desafio egiten hasten da; bere auzokide bihurtzen da, eta, geroago, kapitalismoaren gailurrean, baita ordeztu ere. XIX. mende inguruan, prosalariak, eleberri eta nobelagileak fikzioko pertsonaiarik nabarmenenak bihurtu ziren, poesiaren garaipenaren garaian olerkien eta tragedien sortzaileek eman zituzten ohiko orokortze handi horiek gizarteari emanez.

Literatura grekoa

Demostenes bere oratoria praktikatzen, Jean Lecomte du Nouÿ (1842-1923).

Antzinako Greziako literaturan, literatura tekniko guztiari poesia deitzen zitzaion. Greziako kulturan, artearen kontzeptua erritmoari oso lotuta zegoen, eta, horregatik, literatura lan gehienak bertso formakoak ziren.

Kontserbatzen diren lehen prosako dokumentuak, K.a. VI. mendekoak, Jonian daude, lehen, prosa narratibo batekin, lekuak, ohiturak edo istorioak deskribatzeko hizkuntza arrazionalistago batekin, lirikotik ezberdina. Hala ere, bere gailurra Atenasera iritsiko zen K.a. V. eta IV. mendeetan[6]. Mende horietako lorpenik handienak filosofian gertatu ziren. Filosofo guztien artean, hiru izen nabarmentzen dira: Sokrates (K.a. 470-399), Platon (K.a. 427-347) eta Aristoteles (K.a. 384-322)..

Orduan, hizlari handiak agertzen dira:

• Isokrates Atenaskoa (K.a. 436-338). Sokratesen ikaslea izan zen. Persiarren aurkako batasun nazionalaren aldekoa. 21 hitzaldi eta 9 epistola.
• Iseus Kalzisekoa (K.a. 390-340). Demostenesen maisua.
• Eskines Atenaskoa (K.a. 389-314). Filipo II.a Mazedoniakoarekin, Atenasekin aliantza bultzatu zuen persiarren aurka, greziar inperioa sortzeko. Demostenesen arerioa. Hitzaldiak: Ktesifonteren aurka, Timarkoren aurka, Enbaxadatik.
• Lisias (K.a. 458-380), oratoria judizialean, maisua.
• Demostenes (K.a. 384-322) Filipe II.a Mazedoniakoaren etsaia, bere Olintika eta Filipikoak zuzendu zituen haren aurka. Antipater jeneral mazedoniarrak Atenas hartu zuenean, Calauria uhartera ihes egin zuen, eta han bere buruaz beste egin zuen.

Prosari esker, pentsamendu abstraktua lantzeko tresna linguistikoa garatu zen. Logografoen estilo ez periodikoa deitu zitzaion horri.

Greziar historiografiaren autore nagusiak honako hauek dira:

• Herodoto: prosa narratiboa landu zuen.
• Tuzidides: prosa zientifikoa landu zuen.
• Xenofonte: haren prosan agertu ohi ziren elkarrizketak.

Prosaren ezaugarri nagusiak

• Ez du errimarik, errepikapenik eta neurri zehatzik izaten.
• Kadentzia, erritmo eta musikaltasun propioak izan ohi ditu.
• Ideiak esaldietan antolatzen dira, esaldiak bata bestearen ondoren ezarriz zentzua eta koherentzia duen multzo bat osatu arte (paragrafoa).
• Hizkuntzaren ordena espontaneoaren isla da, eguneroko komunikazioan erabiltzen den egitura.

Prosa motak

Era askotako prosak daude, bakoitza ezaugarri eta bereizgarri zehatzekin. Jarraian, egiten diren bereizketa nagusiak ageri dira:

Prosa arrunta

Aurretiaz landu gabeko diskurtso mota da, norbanakoak inprobisatzen duena. Oro har, ahoz adierazten da.

Prosa literarioa

Helburu literarioak ditu, eta honako hauek dira ezagunenak:

• Prosa poetikoa

Olerkien hainbat berezitasun ditu, besteak beste, osagai lirikoak, hitzak osatzen dituzten soinuen armonia... baina bertsoaren berezko elementu formalik gabe, hala nola metrika eta errima. Poematik bereiz dezakegu prosan idatzita dagoelako, eta ipuinetik edo kontakizunetik, bere helburuagatik: sentimenduak eta sentsazioak transmititu nahi ditu, gertaerak kontatu baino.

• Prosa narratiboa

Istorio bat osatzen duten gertakarien azalpen ordenatu eta jarraitua da.

• Antzerki-prosa

Pertsonaien elkarrizketan edo bakarrizketetan, gertaera edo gatazkaren bat irudikatzen da. Egileak ekintzaren garapena eszenara eramaten du: gertaerak ez dira kontatzen, antzeztu baizik.

Prosa ez-literarioa

Beren konplexutasunetik haratago, ez dira helburu literarioekin sortu. Honakoak dira ohikoenak:

• Zientifikoa edo akademikoa: Honakoak hartzen ditu bere baitan: saiakera, artikulu zientifikoa, doktore-tesia eta komunikazio zientifiko motako generoak.
• Kazetaritzakoa: Kazetaritzan erabiltzen dena, bai idatziz, bai ahoz.
• Administratiboa edo juridikoa: Eremu juridikoetan edo administrazio publikoan erabiltzen den hizkera.
• Didaktikoa: Hizkuntza landua eta filosofiaren baliabideak erabiliz, ideiak irakastea edo zabaltzea du helburu.
• Oratorioa: Besteak beste diskurtsoek, harengek, disertazioek, sermoiek eta panegirikoek osatzen dute.

Funtzioaren araberako prosa motak

• Argudio-testua: Gai jakin baten interpretazioa helarazten dio irakurleari, bere iritzian eragiteko asmoarekin.
• Deskripzioa: Pertsonak, animaliak, lekuak, objektuak edota sentimenduak (errealak edo asmatuak) nolakoak diren zehaztasunez eta ordena bati jarraituz ematea.
• Azalpena: Irakurleari, gai zehatz baten gaineko informazioa ematea du helburu.

Helburuaren araberako prosa motak

• Haibun: Japoniar jatorria duen prosa eta haikua elkartzen dituen konposizio literarioa da.

Prosaren genero literarioak

Era askotako prosa dago, bakoitza ezaugarri eta bereizgarri zehatzekin.

Genero kontzeptuak obra baten edukia baino gehiago forma definitzen duen arren, genero gehienek idazketa poetikoa (poemak, antzezlanak) edo prosa dute ardatz. Hala ere, banaketa hori ez da hitzez hitz hartu behar, zenbaitetan genero ezberdinetako lanak haientzat oso ohikoak ez diren formekin idatzi baitira. Horren adibide dira: poeta errusiarren bertso formako eleberriak eta kontakizun laburrak, hala nola Puxkinen Nulin kondea, Etxe bat Kolomnan eta Eujenio Onegin lanak eta Lermontoven Diruzaina eta Sashka. Gainera, genero batzuk maiztasun berarekin idazten dira prosan eta bertsoan (Maitagarri-ipuinak).

Narrazio generoak

Hedadura mugatua duten genero diskurtsibo horiei egiten die erreferentzia. Bi narrazio sail bereiz daitezke: modernitatearen kontakizuna eta postmodernitatearen kontakizuna. Istorioa kontatzen duenari narratzaile deitzen zaio; genero horrek hizkuntzaren erreferentzia funtzioa betetzen du. Horrez gain, bere barneko pertsonaiez osatutako narrazio sekuentziala izatearen ezaugarria da. Kontatzen den horretan, koherentzia du; garaiak hartzen ditu kontuan pertsonaiek jarduten dutenean. Gizakiaren bizipen intimoenak (subjektiboak, gogo-egoerak eta maitasun-egoerak) komunikatzen ditu. Oraina, iragana eta etorkizuna nahasten dira.

Tradizioz, prosa gisa sailkatu izan diren literatura-generoak dira: biografia, manifestua, saiakera, eleberria, parabola, ipuina, epopeia eta abar.

Eleberria

Sakontzeko, irakurri: «Eleberri»

Eleberria narrazio-genero literarioa da, oro har, prosan eta luzera nabarmena izan dezakeena, non fikziozko gertakariak pertsonaiak, agertokiak, narratzaileak eta ikuspuntu batean oinarrituta azaltzen diren. Ekintza apaintzeko, argitzeko edo atseginago egiteko deskribapenak eta elkarrizketak ager daitezke.

Generoa, berez, aro modernoan sortzen da, nahiz eta 1934. urtera arte ez zen literatura genero gisa tratatuko, Mikhaïl Mikhaïlòvich Bajtín-ek eleberria eleberri-prosatik eta poesia lirikotik bereizi zuenean. Aurreko kritikarien eztabaida horren aurrekariak dira eleberrian ez zutela poesiaren estilo bera aurkitu, eta, beraz, garrantzi artistikoa ukatu zioten soilik dokumentu gisa tratatzeko. Hogeigarren hamarkadatik aurrera, eleberri-prosa aztertzea eta bere berezitasunaren arabera definitzea pentsatu zen. Bajtinen ustez, 1920ko hamarkadako kritikoen akatsa izan zen genero poetikoen analisiak kopiatzea, azterketa monoestilistikoa baitzen. Horrela, estilistika baztertuz, eleberriaren azterketaren estatusa norbanakoaren eta artistaren trebetasunetara murriztu ohi da, hirietako hizkeraren, erregistro sozialen, belaunaldien eta aroen testigantzak alde batera utziz. XVIII. mendearen erdialdetik aurrera eta pixkanaka, «genero guztiak neurri handiagoan edo txikiagoan eleberritzen dira», eta, horrekin, askatasun handiagoa lortzen da:

«	Generoak libreagoak eta plastikoagoak dira; bere hizkuntza berritzen da hizkuntza ez-literarioen aniztasunaren eta literatura-hizkuntzaren geruza "nobelistikoen" kontura; elkarrizketa moduan ezartzen dira; barrea, ironia, umorea eta autoparodiako elementuak gero, proportzio handietan sartzen dira.[9]	»
— Bajtín (1989)

Ipuina

Sakontzeko, irakurri: «Ipuin»

[[Mila eta bat gau]]-ren ilustrazioa (1849-1856)

Ipuina irudimenezko gertakarien narrazio laburra da, protagonista pertsonaia talde txiki bat duena eta argumentu sinple batekin. Istorioak fikziozkoak eta errealak izan daitezke. Istorioak literatur genero (edo azpigenero) gisa bere ezaugarriak ditu; narrazio laburrean, forma nabarmena da, eta, eleberriak ez bezala, kontzentrazio narratibo maximoa eta intentsitate handiagoa aurkezten du. Mendeetako tradizio idatzi ospetsua du, eta, horri, ahozko tradizio garrantzitsu bat gehitu behar zaio.

Bi ipuin mota nagusi daude: ipuin herrikoia eta ipuin literarioa.

• Herri-ipuina: ahozko transmisioaren narrazio tradizionala da. Hainbat bertsiotan dator; egituran bat datoz, baina, xehetasunetan, desberdinak dira. Hiru azpimota ditu: maitagarrien ipuinak edo ipuin zoragarriak, animalien ipuinak eta herri-ipuinak. Mitoa eta kondaira ere narrazio tradizionalak dira, baina, normalean, genero independentetzat hartzen dira. Mila eta bat gau ezagutzen den ekialdeko ipuinen bildumarik ezagunena da.
• Istorio literarioa: idazketaren bidez asmatu eta transmititzen den istorioa da. Egilea ezaguna da normalean. Testua, idatziz finkatua, orokorrean bertsio bakarrean aurkezten da, herri-ipuinaren ezaugarri den aldaeren jokorik gabe. Antzinako Egiptoko ipuinen corpus garrantzitsu bat gordetzen da, generoaren lehen lagin ezaguna osatzen dutenak.

Parabola

Sakontzeko, irakurri: «Parabola (literatura)»

Parabola eduki didaktikoa duen istorio alegoriko baten antzekoa da, antzinatik ezagutzen dena, askotan literatura kristauan, Biblian batez ere. Makurduran (parabola) mugitzen den narrazio forma berezi hori objektu abstraktuekin hasten da, istorioa pixkanaka gai nagusira hurbilduz, eta, gero, hasierara itzultzen da, Testamentu Berriko seme hilkorraren parabolan modura. Jesusek erantzun zien bere ikasleei, honela irakasten baitzuen, parabolatan:

«	Zuei, Jainkoak Zeruko Erreinuaren asmo sekretuak ezagutzera ematen dizkizue, baina ez haiei. Izan ere, duenari, gehiago emango diote, eta mukuru izango du, ez duenari geratzen zaiona ere kenduko dioten bitartean. Horregatik hitz egiten diet paraboletan; begiratzen dute, baina ez dute ikusten; entzuten dute, baina ez dute, ez sentitzen, ezta ulertzen. Horrela betetzen da haiengan Isaiasen profezia hura: «Entzungo duzue, baina ez duzue ulertuko; ondo begiratuko duzue, baina ez duzue ikusiko».	»
— Mt 13:11-15

Platonen Errepublikan, parabolek, hala nola haitzuloko itzalak aipatzen dutenek, argumentu abstraktu bat biltzen dute narrazio konkretuago eta errazago batean. Maitagarrien ipuin asko, beren ingurune magikoa izan ezik, parabola garatutzat har daitezke. Badaude parabola egitura duten eleberri batzuk Kafkaren lanetan edo Luzio Apuleioren Urrezko Astoan.

Greziar erretorikoek, narrazio labur baten moduan, fikziozko edozein ilustraziori emandako izenetik dator parabola hitza. Geroago, fikziozko narrazio gisa ezagutu zen, oro har, modu naturalean gerta daitekeen zerbaiti erreferentzia eginez eta horretarako gai moral edo espiritualak behar diren. Parabolen adibide batzuk, besteak beste, The Blind and the Lame, The King and the Scribes, eta The Drunkard Ignacy Krasickiren eskutik.

Biografia

Sakontzeko, irakurri: «Biografia»

Jean-Jacques Rousseauren Aitorpenak lanaren ilustrazioa.

Biografia (grezierazko bios (βιος) (bizitza) eta graphein (idatzi) hitzetatik dator) pertsona baten bizitzaren istorioa da, hitz gutxitan kontatua, jaio zenetik hil arte, bere lorpenak eta bere porrotak, baita berari buruzko interesa eta esanguratsu den guztia ere. Biografia modernoak (adibidez, Bidegileak bilduma) baldintzatasun historikoa, nazionala eta soziala, nortasunaren mota psikologikoa eta mundu soziokulturalarekin dituen kausa-ondorio harremanak erakusten ditu.

Hori dela eta, normalean, pertsonaia erreal baten bizitzaren jaiotzatik heriotzara edo gaur egunera arte, narraziozko eta hirugarren pertsonan, erakusketa baten forma hartzen du. Bere formarik osatuenean, batez ere iraganeko pertsonaia bat bada, bere ekintzak ere azaltzen ditu garai hartako testuinguru sozial, kultural eta politikoaren arabera, bere pentsamendua eta figura era dokumentalean berreraiki nahian. Idatzizko biografiak historiaren azpigenero literario bat osatzen du, hainbat azpigenerotan banatzen dena. Ezaugarri nagusiak hauek dira:

• Pertsonaiaren bizitzako gertaera garrantzitsuenak eta interesgarrienak kontatzen ditu.
• Normalean, xehetasun zehatzak erregistratzen ditu, hala nola izenak, datak eta lekuak.
• Hirugarren pertsonan idatzita dago.

Genero horren kasu zehatz bat autobiografia da, askotan egunkari edo kronika moduan bildua. Pertsonaiaren deskribapena baino, pertsonaiak gogoratzen duena azpimarratzen duen estiloa da. Egilea gertakariak eta bizipenak aurkezten dituen pertsonaia da aldi berean, hirugarren pertsonei buruz hitz egiten du, bere ikuspuntutik deskribatuta, eta horrek narratzaileari buruzko hainbat informazio gehiago ematen digu deskribapenaren objektuari buruz baino. Egileak pertsonaia eta gertaera edo jazoera garrantzitsuak hautatzea ere biografiaren zati garrantzitsu bat da, zerk eragin zion garrantzitsutzat jotzen duen edo bere lehentasunen parte den erakusten baitigu. Biografian ez bezala, ezin da objektibotasuna exijitu, narratzailearen eta subjektuaren kointzidentziari esker (argitzea beharrezkoa da) gertaerak sentitu edo hautematen diren moduan deskribatzen baitira, ez biografian moduan. Zentzu horretan, sarritan, autobiografia formala memoria batetik bereizten da. Ondorengo lanetarako adibide gisa balio izan duen autobiografia garrantzitsuenetako bat Jean-Jacques Rousseauren Aitorpenak (1781-1788) izan zen, Agustin Hiponakoaren izen bereko lana irakurtzean inspiratuta

Kronika

Sakontzeko, irakurri: «Kronika (historia)»

[[Fitxategi:Crònica de Ramon Muntaner.jpg|thumb|[[Ramon Muntanerren Kronika, Liburutegi Nazionaleko Codexa]].Kronika denbora-espazioetan ordena kronologikoan eta, aldi berean, momentuko egoerak diren gertakari historikoak kontatzen dituen literatura-lana da. Kronika hitza latinezko Chronicatik dator, hau da, greziar Kronika bibliotik eratorria (denboraren ordena jarraitzen duten liburuak). Kronika batean, gertaerak gertatutako denbora-ordenaren arabera kontatzen dira, askotan lekukoak edo garaikideak kontatuak, lehen edo hirugarren pertsonan.

Kronika herrialde baten, toki baten, garai baten edo gizon baten historia zehatza da, edo, oro har, gertaera batena, ikusitako xehetasun guztiak iruzkinik gabe (baita kontatu dizkioten gertaera guztiak ere) erregistratu dituen lekuko batek edo garaikide batek idatzia. Horiek dira, adibidez, Flodoard de Reims kalonjearen eta Guillem de Nangis-en latinezko kronikak eta Froissart eta Monstreleten kronika frantsesak. Europako herrialde guztietatik, beharbada, kroniketan aberatsenak Frantzia, Italia eta Ingalaterra dira.

Kronikak hizkera sinplea, zuzena eta oso pertsonala erabiltzen du, eta literatura-hizkuntza onartzen du deskribapenak azpimarratzeko, adjektiboen erabilera behin eta berriz erabiliz. Ekintza-adizkiak erabiltzen ditu, eta espazioaren eta denboraren erreferentziak aurkezten. Kronikak nolabaiteko distantzia tenporala ekartzen dio idazkera historikoa deritzonari. Kroniken bitartez, gutunak idatz daitezke hainbat pertsonen iritziak hartuz, hori egia den ala ez jakiteko, Gabriel García Márquezek idatzitako Iragarritako heriotz baten kronika liburuan egiten den moduan.

Kronikak kazetaritza genero ere badira. Beren edukiaren arabera, horia edo zuria gisa sailkatzen dira. Horiek material subjektiboagoa dute, eta, oro har, zilegitutako ahotsa pertsona edo herritar arrunta da. Zuriek material objektiboagoa erabiltzen dute, eta zilegitutako ahotsa da, oro har: agintaria, profesional bat, eta abar.

Prosa poetikoa

Baudelaire-ren Le port-en eskuizkribua Petits poèmes en prose obrakoa.

Prosak poesiaren propietate batzuk eskuratzen dituenean (hala nola metrika) edo forma poetikoren bat barne hartzen duenean esaten zaio prosa poetikoa, batez ere bertso librea bada. Hala ere, kontzeptu kontraesankorra da, hain zuzen ere, bertsoaren ezaugarriak baitira prosarengandik bereizten dutenak, baina literatur formen bilakaerak sailkapen zorrotz baten mugak behartzen ditu sarri.

Forma hori Louis Bertrand eleberrigile frantsesak sartu zuen Gaspard de la Nuit lanean, 1842an. Bere garaian oihartzun handirik izan ez bazuen ere, XIX. mendearen amaierako sinbolistengan eragina izan zuen, Baudelairek hitza asmatuko zuen 1869ko Petits poèmes en prose lanean. XIX. mendearen hasieran, Friedrich Hölderlin poeta alemaniarrak ere landu zuen estilo hori, nahiz eta XX. mendearen hasiera arte, ez zen bere erabilera zabalduko autore frantses eta ingelesen artean.

Prosa-poema denaren definizio anitzen artean, Marchese eta Forradellasen Diccionario de retórica, crítica y terminología literarian emandakoa dago, non esaten den:

«	...erromantizismotik aurrera garatzen hasten den genero literarioa, prosaren eta poesiaren arteko oposizio formalak ipuinaren diskurtsoaren eta poesiaren diskurtsoaren artean ezarritakoari bide ematen dion garaian.	»
—Angelo Marchese/Joaquín Forradellas Diccionario de retórica, crítica y terminología literaria (1986) Ed. Ariel, 321. or.

Genero ez narratiboak

Saiakera

Michel de Montaigneren Saiakeraren Parisko edizioaren azala.

Saiakera prosa-testu mota bat da, normalean, erakusketa- eta argudio-testua, non egile batek aukerako gai bat hausnartu, eztabaidatu, ebaluatu edo aztertzen duen. Genero literarioa da, subjektiboki gai bati heltzen diona eta formatu librea duena, non egileak informazio zorrotza eta aztertua erabiltzen duen bere argudioak formulatzeko.

Saiakerak hainbat gairi buruzkoak izan daitezke, hala nola literatura, filosofia edota ekonomia. Ohikoa da, halaber, esparru akademikoan saiakuntzak idaztea. Saiakuntza akademikoek objektibotasun, zorroztasun metodologiko eta gutxi gorabehera ezarritako formatuen estandarrei atxiki ohi zaizkie eremu zientifikoaren edo humanistikoaren barruan.

Kazetaritza

Euskaldunon Egunkariaren azala

Kazetaritza-generoa narratzaileak edo mezuaren igorleak behatutako errealitatearekin duen paperaren arabera definitzen da. Albistea kazetaritza- eta informazio-genero nagusiari dagokio, eta iritzi artikulua subjektibotasunera irekiagoa da. Autore batzuentzat, igorleak zein hartzaileak antolatu eta ezagutarazteko estrategia komunikatiboak dira. Kazetaritza-generoari dagozkion testuek, irakurle ugariri, aktualitateari buruzko berri ematen diete. Horietan, funtzio erreferentziala edo informatiboa, hizkuntza eta estilo formala nagusitzen dira. Testu mota horretan, gertaera da pribilegiatua. Kazetaritza errealitatea interpretatzeko metodo bat da; interpretazio hori egin eta publikoari transmititzeko, filtro batzuk behar dira, idazteko formula batzuk; horiek dira kazetaritza generoak deitzen ditugunak.

Komunikazioaren teorialari batzuek kazetaritza-generoak gizarte batean kulturalki ezarritako eta aitortutako komunikazio-forma gisa definitzen dituzte, komunikazio-prozesuak aurrera eramateko aipatzen diren arau-sistema gisa. Beste autore batzuek, berriz, kazetaritza generoak errealitatea eraikitzen duten oinarrizko kategoria gisa ikusten dituzte. Kazetaritza generoak elkarrengandik desberdintzen dira gertatzen ari denaren konplexutasuna jaso eta irakurleari agerian uzteko.

Kazetaritza generoen sailkapenak askotarikoak dira. Horiek egile eta korronte ezberdinen arabera aldatzen dira.

Tipologia anglo-saxoiaren arabera, egiteak sakratuak dira, ideiak askeak esalditik abiatuta, bi genero mota ezagutzen dira: gertakariak ezagutarazten dituztenak ( albisteak, erreportajeak eta kronika) eta ideiak ezagutarazten dituztenak (editoriala nagusiki) eta iritzi artikulua.

Latinezko tipologien arabera, lau genero nagusi bereizten dira: informazioa, erreportajea, kronika eta artikulua edo iruzkina.

Beste sailkapen batzuk bereizten dituzte:

• Genero informatiboak: interpretazioa esplizituki agertzen ez den informazioaren testuinguruko interpretazioa egiten dute.
• Genero interpretatzaileak: kazetariaren interpretazioa esplizituki agertzen da.

Generoak sailkatzeko beste irizpide bat subjektibotasun maila da, kazetariak testuan duen presentzia handiagoa edo txikiagoaren arabera:

• Albistea: kazetaritza genero nagusia eta beste guztien oinarria da; hartan, gertakari edo egoera baten oinarria ahalik eta hitz gutxienetan azaltzen da.
• Artikulua edo iruzkina: egilearen presentzia erabatekoa da. Kazetariak bere iritziak oso modu subjektiboan erakusten ditu, gertakari bati buruzko bere ikuspegi partikularra ematen ari baita.
• Kronika: gertatutakoa markatu eta interpretatzen du, baina, zuzenean, gertakarietan, ez dago iritzirik.
• Erreportajea: Gertaera baten narrazio zabala, integrala eta dokumentatua da. Argazkiekin osatzen da mezua ulergarriagoa izan dadin. Lekuen, gertaeren, pertsonen eta gertaeren deskribapen zehatzak ematen ditu.
• Editoriala: Egunkariak edo aldizkariak interes sozialeko gai bati buruz duen iritzia edo jarrera adieraztea da. Lehen orrialdeetan, beti, nabarmen agertzen da. Anonimotasuna du ezaugarri, nahiz eta zuzendariak edo erredakzio kontseiluak bere iritzia emateaz arduratzen diren.

Manifestua

Manifestua prosa itxurako adierazpen programatikoa da, mugimendu literario, mugimendu, eskola edo talde jakin baten printzipio estetikoekin erlazionatua. Hitza XIX. mendean zabaldu zen, eta, esanahiari dagokionez, nahiko zabala da; beraz, baldintzazkoa da, eta literatura-fenomeno sorta oso bati aplika dakioke, adierazpen zehatzetatik hasi eta serioetaraino, hala nola tratatuak, artikuluak eta aitzinsolasak. Kasu batzuetan, idazle eta kritikari literarioen diskurtso estetikoak adierazpen literarioak dira, eta eragin zuzena dute prozesu historiko eta literarioan, nahiz eta adierazpen batzuk, agerikoak, iragankorrak eta inpaktu txikikoak izan. Batzuetan, literatura-manifestuak eta literatura-eskolaren benetako edukia ez datoz bat. Oro har, manifestuek bizitza sozial bizi baten emaitza bat edo beste irudikatzen dute, bilaketa estetikoak eta literatura berriaren eraketa-prozesua islatuz.

Euskal Herriari dagokionez, ezin alde batera utzi Sabin Arana Goirik Larrazabal baserrian irakurritako manifestua.

Latindar literatura eta kultura

Erromatar kulturan, berriz, prosa oratoriarekin dago erlazionatuta, eta ez narratibarekin. Marco Tulio Zizeronek, Oratore lanean, hiru estilo ezberdintzen ditu: baxua, erdi-mailakoa eta altua. Modu berean, esaldien zatien egituraren inguruko eta erritmoaren inguruko ezaugarriak zehaztu zituen.

Kintilianori esker, modelo hori Erdi Arora iritsi zen, eta eragin handia izan zuen eskoletan eskutitzak eta beste dokumentu batzuk sortzeko erretorikan (ars dictandian) eta kantzilergoetan.

XIII. mendean, Juan de Garlandiak estilo prosaiko batzuk deskribatu eta klasifikatu zituen. Modu berean, garai horretan, latindar prosa zientifikoa eta filosofikoa garatu zen, eta, ornatusaren iritzia baino, eskolastikaren eskemak gailendu ziren.

Errenazimentu garaian, prosa genero zabalagoa landu zen. Klasizismoko poetikako ereduak kopiatu ziren genero literarioetan. Barrokoan, hori bera egiten jarraitu zen, eta emaitza onak lortu ziren. Argien Garaian edo Ilustrazio garaian, zabalkunderako, narratiba polemikorako, filosofikorako eta satirikorako erreminta bilakatu zen prosa.

XIX. mendean, prosa eta poesiaren arteko ezberdintasuna gehiago handitu zen. Prosa teoriko-narratzailea eta funtzio lirikodun poesia terminoak sortu ziren.

Euskal prosa

Euskal prosari dagokionez, euskal literaturaren hastapenetan, prosa erabilgarria ageri da, adibidez, gutunetan (XVI. mendea) eta, geroago ere, abeltzaintza, sukaldaritza eta beste arlo batzuetako liburuetan. Prosa literarioa, artzain eleberri batez abiatu zen, Joan Perez de Lazarragaren narrazioaz (1567). Baina administrazioan, erakundeetan eta eskolan, gaztelania eta frantsesa erabili izan dira euskara oraintsu ofizial bihurtu arte (1978). Prosa landuan, erlijio arloko prosa izan da nagusi XX. mendera arte bederen, XIX. mende bukaeran, genero berriak garatuz doazela (kontaera, antzerkia, kazetaritza) eta, ofizialtasunetik aurrera, zinez ugaltzen.

Erreferentziak

• Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/27 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Ikus, gainera

• Narratiba
• Olerti
• Oratoria

Kanpo estekak

• Datuak: Q676
• Multimedia: Prose / Q676