Mesa (geomorfologia)

Monument Valleyko mendien aireko ikuspegia, Coloradoko goi-ordokian

Mesa gailur lauko kota, gailur edo muino isolatu bat da, alde guztietatik aldapa malkartsuek mugatuta dagoena eta inguruko lautada baten gainean nabarmen dagoena. Mesak, berez, arroka sedimentario lau bigunez osatuta daude, geruza erresistenteago batez edo arroka gogorragoko geruzez —adibidez, hareharriz— gaineratutako eskistoz. Geruza erresistenteak mesa baten gailur laua osatzen duen haitz-gain gisa jokatzen du. Haitz-gaina arroka sedimentarioz osatuta egon daiteke, hala nola hareharriz eta kareharriz, laba-jario disekzionatuz edo sakon higatutako duricrustez. Goi-ordokia ez bezala, zeinaren erabilerak ez duen oinarrizko geruza horizontalik suposatzen —adibidez Tibeteko goi-ordokia—, Mesa terminoa lau-geruzaz eraikitako lur-formari soilik dagokio. Horren ordez, goi-ordoki lauak lautada gisa ezagutzen dira^[1]^[2]^[3].

Cockburn Range, Kimberley, Mendebaldeko Australia, Australia

Izenak, definizioa eta etimologia

Bryan-ek 1922an adierazi zuenez, mesak «...inguruko herrialdearen gainean nabarmen agertzen dira, mahai bat dagoen solairuaren gainean dagoen bezala»^[4]. Itxura horretatik dator mesa terminoa, gaztelaniazko mesa hitzetik^[5].

Mesa butte baten antzekoa da, baina gailur eremua zabalagoa du. Dena den, ez dago adostutako tamaina-mugarik mesak buttetik edo lautadatik bereizten dituenik. Esaterako, mendi lauak, mesa izenez ezagutzen direnak, Australiako Ipar Mendebaldeko Cockburn mendilerroan, 350 km arteko eremuak dituzte. Aitzitik, gailur lauak diren muinoak, 0.1 km eremukoak, Elba hareharrizko mendietan, Alemanian, mesa gisa deskribatzen dira^[1]^[5]^[6].

Ez hain zorrozki, normalean, gailur laua duen altuera ertaineko muino edo mendi oso zabal, lau eta isolatua, gutxienez alde batean itsaslabar edo malda aldapatsu batek mugatua eta higadura-hondar bat adierazten duenari ere mesa deitu izan zaio^[6].

Ingelesezko literatura geomorfiko eta geologikoan, mesatarako beste termino batzuk ere erabili izan dira^[1]. Esaterako, Venezuelako Roraima eskualdean, tokiko Pomón hizkuntzatik datorren tepui izen tradizionala eta mahai-mendi terminoa erabili izan dira tokiko gailur lauko mendiak deskribatzeko^[7]^[8]. Australiako antzeko elementu geografikoei tablehills, table-top hills, tent hills edo jump ups izenez ezagutzen dira^[9]^[10]^[11]. Ingelesezko literatura zientifikoan ere, Tafelberg terminoa erabili izan da iraganean^[12].

Sorrera

Har Qatum, Israelgo Makhtesh Ramonen hegoaldeko ertzean kokatutako Mesa

Mesak jarduera tektonikoaren eraginez altxatutako geruza horizontaleko arroken meteorizazioaren eta higaduraren ondorioz sortzen dira. Arroka mota ezberdinek meteorizazioari eta higadurari aurre egiteko duten gaitasunaren aldaketek arroka mota ahulenak higatzea eragiten dute, harkaitz mota erresistenteagoak, topografikoki, ingurua baino altuago utziz. Prozesu horri, higadura diferentziala deritzo. Erresistentzia handiena duten arroka motak hareharria, konglomeratua, kuartzita, basaltoa, txerta, kareharria, laba eta mantuak dira^[13]. Laba eta mantuak, batez ere, oso erresistenteak dira meteorizazioari eta higadurari, eta, sarritan, mesa baten goiko laua edo haitz-gaina osatzen dute. Erresistentzia ez duten arroka geruzak arbelez osatuta daude batez ere, arroka leunagoa dena eta eguraldiak errazago higatzen duena^[13].

Hainbat arroka-geruzen indarraren aldeak dira mesei forma bereizgarria ematen diena. Hain erresistenteak ez diren harriak lurrazalean higatzen dira haranerantz, non inguruetako ur drainatua biltzen baitute, eta geruza erresistenteenak nabarmen geratzen dira. Oso erresistentea den arroka-eremu handi batek —esate baterako, mantuak— beheko geruzak higaduratik babestu ditzake, inguratzen duen harkaitz leunagoa haranetan higatzen den bitartean eta, horrela, haitz-gain bat osatuz.

Harkaitz-motaren desberdintasunak mesen alboetan ere islatzen dira; izan ere, malda leunen ordez, alboak «labar eta aulkiaren topografia» izeneko eskailera-eredu batean apurtzen dira. Geruza erresistenteek itsaslabarrak edo eskailera-mailak osatzen dituzte, eta hain erresistente ez direnek malda leunak edo aulkiak itsaslabarren artean. Itsaslabarrek atzera egiten dute, eta, azkenean, itsaslabar nagusitik edo goi-ordokitik, moztu egiten dira zulaketa basalaren bidez. Itsaslabarraren ertza, modu uniformean, atzera egiten ez duenean —baizik eta goitik behera higatzen diren errekek koskatuta dagoenean—, atal bat moztu daiteke itsaslabar nagusitik goi-ordoki bat osatuz^[14]

Zulaketa basala mesaren harkaitz-geruzen inguruan isurtzen den urak azpiko eskisto-geruza bigunak higatzen dituenean gertatzen da, bai gainazaleko isurketa gisa, bai gainazaleko geruza iragazkorretatik mugitzen diren lurpeko urak, eta horrek eskistoaren kokapena eta isurketa eragiten du. Azpiko eskistoa higatzen den heinean, ezin ditu gehiago sostengatu gaineko itsaslabarren geruzak, eta erori eta atzera egiten dute. Haitz-gaina apur bat geratzen den punturaino amildu denean, menditxo bezala ezagutzen da.

Adibideak eta kokapenak

Australia

Amadiya, Irak, bere osotasunean mahai baten gainean eraikitako hiria.

Cockburn Range, Mendebaldeko Australia
Mount Conner, Iparraldeko Lurraldea

Frantzia

Mont Aiguille, Auvernia-Rhône-Alpeak

Alemania

Königstein, Saxonia^[15]
Lilienstein, Saxonia^[16]
Papststein, Saxonia^[17]
Pfaffenstein, Saxonia^[17]
Quirl, Saxonia^[17]

Irak

Amadiya, Kurdistango eskualdea

Irlanda

Kings Mountain, Sligo konderria^[18]
Knocknarea, Sligo konderria^[18]
Knocknashee, Sligo konderria^[18]

Israel

Masada, Hegoaldeko Barrutia^[19]
Har Qatum

Italia

Monte Santo, Sardinia

Erresuma Batua

Ingalaterra

Castle Folds, Cumbria
Cross Fell, Cumbria^[20]
Goldsborough Carr, Durham konderria^[21]
Ingleborough, North Yorkshire^[22]
Pen-y-ghent, Ipar Yorkshire
Shacklesborough, Durham konderria^[21]

Eskozia

Healabhal Mhòr, Skye uhartea^[23]

Ameriketako Estatu Batuak

Arizona

Anderson Mesa
Black Mesa
Black Mesa
Black Mesa
Black Mountain
Cummings Mesa
First Mesa
Horseshoe Mesa
Indian Mesa
Second Mesa

Kalifornia

Redonda Mesa

Colorado

Battlement Mesa
Grand Mesa, munduko mendi laurik handiena^[24].
Green Mountain
Log Hill Mesa
North Table Mountain
Raton Mesa

Nevada

Mormon Mesa
Pahute Mesa

Oklahoma

Black Mesa
Mesa de Maya

Texas

Floating Mesa^[25]

Utah

Checkerboard Mesa
Crazy Quilt Mesa
Hurricane Mesa
Sams Mesa
Smith Mesa
South Caineville Mesa
Thompson Mesa
Wildcat Mesa
Wingate Mesa

Wisconsin

Grandad Bluff

Marten

Marteko Noctis Labyrinthus-eko Mesa, HiRISE-k ikusia

Marteko trantsizio-eremu bat, lur zoratu izenez ezagutzen dena, krater asko duen goi-lurraldeen eta krater gutxiagoko behealdeen artean dago. Lur txikiagoek harresi-mahai eta horma aldapatsuko protuberantziak erakusten dituzte. Mesak eta protuberantziak lur lau etzanez bereizten dira. Izotzak erraztutako lurreko edo atmosferako iturrietatik sortutako masa xahutzeko prozesuetatik eratzen direla uste da. Mesak eta muturrek tamaina txikiagotzen dute mendialdeko isurialdetik urrundu ahala. Mearen erliebea 2 km eta 100 m artekoa da, itsaslabarretik dauden distantziaren arabera^[26].

Ikus, gainera

Uhartedi – Uharteen bilduma
Mesa Verde Parke Nazionala - AEBko parke nazionala Coloradon
Pingdingshan - Tokiko mesa baten izena duen Txinako hiria
Table Mountain - Hegoafrikako Lurmutur Hirira begira dagoen mendi laua
Tepui - Hego Amerikako Guiana Highlands-eko goi-lurretako mendia edo mesa
Tundra - Bioma non landareen hazkuntza tenperaturaren hozteek oztopatzen duten

Erreferentziak

↑ ^a ^b ^c Duszyński, F., Migoń, P. and Strzelecki, M.C., 2019. Escarpment retreat in sedimentary tablelands and cuesta landscapes–Landforms, mechanisms and patterns. Earth-Science Reviews,' no. 102890. doi.org/10.1016/j.earscirev.2019.102890
↑ Migoń, P., 2004a. Mesa. In: Goudie, A.S. (Ed.), Encyclopedia of Geomorphology. Routledge, London, pp. 668. ISBN 9780415272988
↑ Neuendorf, Klaus K.E. Mehl, James P., Jr. Jackson, Julia A.. (2011). Glossary of Geology (5th Edition). American Geosciences Institute. ISBN 9781680151787
↑ Bryan, K.. (1922). «Erosion and Sedimentation in the Papago Country, Arizona» US Geological Survey Bulletin (730): 19–90..
↑ ^a ^b Migoń, P., 2004a. Mesa. In: Goudie, A.S. (Ed.), Encyclopedia of Geomorphology. Routledge, London, pp. 668. ISBN 9780415272988 ISBN 9780415272988
↑ ^a ^b Neuendorf, Klaus K.E. Mehl, James P., Jr. Jackson, Julia A.. (2011). Glossary of Geology (5th Edition). American Geosciences Institute. ISBN 9781680151787 ISBN 9781680151787
↑ Briceño, H.O. and Schubert, C., 1990. Geomorphology of the Gran Sabana, Guayana Shield, southeastern Venezuela. Geomorphology, 3(2), pp.125-141.
↑ Doerr, S.H., 1999. Karst-like landforms and hydrology in quartzites of the Venezuelan Guyana shield: Pseudokarst or" real" karst?. Zeitschrift fur Geomorphologie, 43(1), pp.1-17.
↑ Jack, R.L., 1915. The Geology and prospects of the Region to the South of the Musgrave Ranges, and the Geology of the Western Portion of the Great Australian Artesian Basin. Geol. Survey South Australia Bulletin 5, pp. 72.
↑ Macquarie dictionary : Australia's national dictionary online. Macquarie Library.
↑ Land Zones of Queensland. Queensland Government 2012, 62–63 or..
↑ King, L.C., 1942. South African Scenery. A Textbook of Geomorphology. Oliver and Boyd, Edinburgh, London (340 pp.).
↑ ^a ^b (Ingelesez) David E. Sugden. 2022-04-08 (Noiz kontsultatua: 2022-10-28).
↑ (Ingelesez) Burbidge, Andrew A.; McKenzie, N. L.; Kenneally, Kevin F.. (1991). Nature Conservation Reserves in the Kimberley, Western Australia. Department of Conservation and Land Management ISBN 978-0-646-03374-7. (Noiz kontsultatua: 2022-10-28).
↑ https://www.google.co.uk/books/edition/Kindred_by_Choice/HV4DAAAAQBAJ?hl=en&gbpv=0 Kindred by Choice Germans and American Indians Since 1800, Glenn H Penny, 2013]
↑ https://www.nationalpark-saechsische-schweiz.de/besucherinformation/ausflugsziele/lilienstein-ein-tafelberg-mit-symbolcharakter/?lang=en Lilienstein – a mesa with a symbolic character]
↑ ^a ^b ^c Jancewicz, Kacper. «Morphological diversity of mesas in Elbsandsteingebirg» ResearchGate.
↑ ^a ^b ^c Journal of Earth Sciences Royal Dublin Society. (1980). Ireland: The Society.
↑ «Masada - Definition, History, Siege & Facts» Encyclopedia Britannica.
↑ https://www.google.co.uk/books/edition/Lakeland/U_pEAAAAYAAJ?hl=en&gbpv=0&bsq Lakeland - The Wildlife of Cumbria, Derek A Ratcliffe]
↑ ^a ^b Reading, H. G. (1954) The stratigraphy and structure of the syncline of stainmore, Durham theses, Durham University. Available at Durham E-Theses Online: http://etheses.dur.ac.uk/9349/
↑ (Ingelesez) Ratcliffe, Derek A.. (2002). Lakeland: The Wildlife of Cumbria. HarperCollins ISBN 978-0-00-711303-3. (Noiz kontsultatua: 2022-10-28).
↑ Reading, H. G.. (1954). The stratigraphy and structure of the syncline of stainmore. Durham University (Noiz kontsultatua: 2022-10-28).
↑ National Geographic Encyclopedia (2016)
↑ «Floating Mesa, Bushland, Texas» Atlas Obscura.
↑ Baker, David M. Morphological Analyses of Mesas and Knobs in the Northwest Fretted Terrain of Mars; Constraints on the Presence and Distribution of Ice-Facilitated Mass-Wasting. Ed. Alexander K. Stewart and James W. Head. Vol. 40. Issue 2. pp. 72. United States: Geological Society of America (GSA) : Boulder, CO, United States, 2008.

Kanpo estekak

Datuak: Q623319
Multimedia: Mesas / Q623319

[DuszyńskiOthers2019a-1] Duszyński, F., Migoń, P. and Strzelecki, M.C., 2019. Escarpment retreat in sedimentary tablelands and cuesta landscapes–Landforms, mechanisms and patterns. Earth-Science Reviews,' no. 102890. doi.org/10.1016/j.earscirev.2019.102890

[0-2] Migoń, P., 2004a. Mesa. In: Goudie, A.S. (Ed.), Encyclopedia of Geomorphology. Routledge, London, pp. 668. ISBN 9780415272988

[1-3] Neuendorf, Klaus K.E. Mehl, James P., Jr. Jackson, Julia A.. (2011). Glossary of Geology (5th Edition). American Geosciences Institute. ISBN 9781680151787

[Bryan1992a-4] Bryan, K.. (1922). «Erosion and Sedimentation in the Papago Country, Arizona» US Geological Survey Bulletin (730): 19–90..

[Migoń2004a-5] Migoń, P., 2004a. Mesa. In: Goudie, A.S. (Ed.), Encyclopedia of Geomorphology. Routledge, London, pp. 668. ISBN 9780415272988 ISBN 9780415272988

[NeuendorfOthers2011a-6] Neuendorf, Klaus K.E. Mehl, James P., Jr. Jackson, Julia A.. (2011). Glossary of Geology (5th Edition). American Geosciences Institute. ISBN 9781680151787 ISBN 9781680151787

[BriceñoOthers1990a-7] Briceño, H.O. and Schubert, C., 1990. Geomorphology of the Gran Sabana, Guayana Shield, southeastern Venezuela. Geomorphology, 3(2), pp.125-141.

[Doerr1999a-8] Doerr, S.H., 1999. Karst-like landforms and hydrology in quartzites of the Venezuelan Guyana shield: Pseudokarst or" real" karst?. Zeitschrift fur Geomorphologie, 43(1), pp.1-17.

[Jack1915a-9] Jack, R.L., 1915. The Geology and prospects of the Region to the South of the Musgrave Ranges, and the Geology of the Western Portion of the Great Australian Artesian Basin. Geol. Survey South Australia Bulletin 5, pp. 72.

[10] Macquarie dictionary : Australia's national dictionary online. Macquarie Library.

[11] Land Zones of Queensland. Queensland Government 2012, 62–63 or..

[King1942a-12] King, L.C., 1942. South African Scenery. A Textbook of Geomorphology. Oliver and Boyd, Edinburgh, London (340 pp.).

[:0-13] (Ingelesez) David E. Sugden. 2022-04-08 (Noiz kontsultatua: 2022-10-28).

[14] (Ingelesez) Burbidge, Andrew A.; McKenzie, N. L.; Kenneally, Kevin F.. (1991). Nature Conservation Reserves in the Kimberley, Western Australia. Department of Conservation and Land Management ISBN 978-0-646-03374-7. (Noiz kontsultatua: 2022-10-28).

[15] ttps://www.google.co.uk/books/edition/Kindred_by_Choice/HV4DAAAAQBAJ?hl=en&gbpv=0 Kindred by Choice Germans and American Indians Since 1800, Glenn H Penny, 2013]

[16] ttps://www.nationalpark-saechsische-schweiz.de/besucherinformation/ausflugsziele/lilienstein-ein-tafelberg-mit-symbolcharakter/?lang=en Lilienstein – a mesa with a symbolic character]

[morph-17] Jancewicz, Kacper. «Morphological diversity of mesas in Elbsandsteingebirg» ResearchGate.

[rds80-18] Journal of Earth Sciences Royal Dublin Society. (1980). Ireland: The Society.

[EPmesada-19] «Masada - Definition, History, Siege & Facts» Encyclopedia Britannica.

[20] ttps://www.google.co.uk/books/edition/Lakeland/U_pEAAAAYAAJ?hl=en&gbpv=0&bsq Lakeland - The Wildlife of Cumbria, Derek A Ratcliffe]

[reading-21] Reading, H. G. (1954) The stratigraphy and structure of the syncline of stainmore, Durham theses, Durham University. Available at Durham E-Theses Online: http://etheses.dur.ac.uk/9349/

[22] (Ingelesez) Ratcliffe, Derek A.. (2002). Lakeland: The Wildlife of Cumbria. HarperCollins ISBN 978-0-00-711303-3. (Noiz kontsultatua: 2022-10-28).

[23] Reading, H. G.. (1954). The stratigraphy and structure of the syncline of stainmore. Durham University (Noiz kontsultatua: 2022-10-28).

[24] National Geographic Encyclopedia (2016)

[obscurafmt-25] «Floating Mesa, Bushland, Texas» Atlas Obscura.

[26] Baker, David M. Morphological Analyses of Mesas and Knobs in the Northwest Fretted Terrain of Mars; Constraints on the Presence and Distribution of Ice-Facilitated Mass-Wasting. Ed. Alexander K. Stewart and James W. Head. Vol. 40. Issue 2. pp. 72. United States: Geological Society of America (GSA) : Boulder, CO, United States, 2008.

[1]

[2]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]