Olwyn Fawr

Yr Olwyn Ferris wreiddiol, Chicago, 1893

Olwyn fawr enwog (2018), der Prater, Fienna, lle ffilmiwyd rhan dicellgar o'r ffilm, The Third Man

Mae'r Olwyn Fawr neu Olwyn Ferris neu Olwyn Fferis (Saesneg: Ferris Wheel) yn gyfarpar hwyl ar ffurf olwyn anferth ag iddi seddi yn crogi oddi fewn iddi i bobl eistedd ynddynt a mwynhau y profiad o deithio mewn cylch drwy'r awyr. Mae'n ennyn teimlad o werf ac ychydig o ofn sy'n apelio i'r 'teithwyr' arni. Er bod y syniad o Olwyn Fawr wedi bodoli ers canrifoedd, cysylltir y fersiwn gyfoes ohono gyda dyluniad llwyddiannus Ferris Jr ar gyfer Ffair Fawr Chicago 1893.

Dyluniwyd ac adeiladwyd yr Olwyn Ferris wreiddiol gan George Washington Gale Ferris Jr fel tirnod ar gyfer Arddangosiad Columbian y Byd 1893 yn Chicago. Mae'r term generig olwyn Ferris, a ddefnyddir bellach yn Saesneg America ar gyfer pob strwythur o'r fath, wedi dod y math mwyaf cyffredin o daith ddifyrrwch mewn ffeiriau gwladol yn yr Unol Daleithiau. ^[1]

Yr olwyn Ferris talaf gyfredol yw'r Roller Uchel 167.6-metr (550 tr) yn Las Vegas, Nevada, a agorodd i'r cyhoedd ym mis Mawrth 2014. Gwnaed defnydd effeithol a bygythiol o'r Olwyn Fawr yn y ffilm enwog Orson Welles o 1949, The Third Man a ffilmiwyd gydag olwyn fawr enwog y Prater yn Fienna.^[2]

Hanes cynnar


Olwynion pleser cynnar a ddarlunnir mewn engrafiadau o'r 17eg ganrif, i'r chwith gan Adam Olearius, i'r dde dyluniad Twrcaidd, ar gyfer oedolion mae'n debyg

Dawnsio'r 'Hora' ar Dealul Spirii ("Bryn Spirii"), Bucharest, Romania (1857 lithograph)

Olwyion pleser cynnar a ddarlunnir mewn engrafiadau o'r 17g, i'r chwith gan Adam Olearius, i'r dde dyluniad Twrcaidd, ar gyfer oedolion mae'n debyg

Dawnsio'r hora ar Dealul Spirii (Spirii Hill), Bucharest, Rwmania (lithograff 1857)

Efallai bod "olwynion pleser", y mae eu teithwyr yn marchogaeth mewn cadeiriau wedi'u hatal o gylchoedd pren mawr wedi'u troi gan ddynion cryf, wedi tarddu ym Mwlgaria o'r 17g.^[1]^[3]

Mae teithiau Peter Mundy yn Ewrop ac Asia, 1608–1667 ^[4] yn disgrifio ac yn darlunio "severall Sorts of Swinginge used in their Publique rejoyceings att their Feast of Biram" ar 17 Mai 1620 yn Philippopolis yn y Balcanau Otomanaidd. Ymhlith y dulliau roedd "prydleswr peryglus a thrafferthus" yn un:

...like a Craine wheele att Customhowse Key and turned in that Manner, whereon Children sitt on little seats hunge round about in severall parts thereof, And though it turne right upp and downe, and that the Children are sometymes on the upper part of the wheele, and sometymes on the lower, yett they alwaies sitt upright.

Bum mlynedd ynghynt, ym 1615, mynychodd Pietro Della Valle, teithiwr Rhufeinig a anfonodd lythyrau o Caergystennin, Persia, ac India, i ŵyl Ramadan yn Constantinopl. Mae'n disgrifio'r tân gwyllt, y fflotiau, a'r siglenni gwych, yna mae'n rhoi sylwadau ar farchogaeth yr Olwyn Fawr: ^[5]

I was delighted to find myself swept upwards and downwards at such speed. But the wheel turned round so rapidly that a Greek who was sitting near me couldn't bear it any longer, and shouted out "soni! soni!" (enough! enough!)

Ymddangosodd olwynion tebyg hefyd yn Lloegr yn yr 17g, ac wedi hynny mewn mannau eraill ledled y byd, gan gynnwys India, Rwmania, a Siberia.^[3]

Cyflwynodd Ffrancwr, Antonio Manguino, y syniad i'r UDA ym 1848, pan adeiladodd olwyn pleser pren i ddenu ymwelwyr i'w ffair gychwyn yn Walton Spring, Georgia.

Y Ferris Wheel Gwreiddiol

The original Chicago Ferris Wheel, a adeiladwyd ar gyfer y *World's Columbian Exposition*, 1893

Agorodd yr Olwyn Ferris wreiddiol, a adnebir weithiau fel y Chicago Wheel yn 1893 ac fe;i cynllunwyd a'i hadeiladu gan Ferris Jr.^[6] Serch hynny, crewyd Olwyn cynharach ar gyfer Ffair Daleithiol Efrog Newydd yn 1854, gan ddau weithiwr ar Gamlas Erie Canal.

Gydag uchder o 80.4 metr (264 tr) dyma oedd yr atyniad talaf yn y World's Columbian Exposition yn Chicago, Illinois, pan agorodd i'r cyhoedd ar 21 Mehefin 1893.^[6] Ei fwriad oedd herio taldara 324-metr (1,063 tr) Tŵr Eiffel, canolbwynt yr Exposition Universelle yn 1889 ym Mharis.

Olwynion Fferis Cymru

Llandudno - ail agorwyd Olwyn Fawr Llandudno ym mis Awst 2021. Roedd yn mesur 69 troedfedd o uchder ac yn cario 108 person.^[7] Roedd yr Olwyn yn goleuo'n amryliw fin nos.^[8]

Caernarfon - ceir Olwyn Fawr dros-dro ar Y Maes, Caernarfon.^[9]

Caerdydd - codwyd Olwyn Fferis yng Nghaerdydd yn 2020 yn ardal Bae Caerdydd ger yr Eglwys Norwyaidd yn haf 2020.^[10] Mae'r olwyn yn cael ei oleuo'n wyn fin nos.^[11]

Y Barri - ceir Olwyn Fawr yn y ffair sefydlog yn y Barri. Mae'n rhan o'r atyniadau sy'n gorwedd ar lan môr y dref.^[12]

Sir Benfro - geir Olwyn Fferis yn atyniad boblogaidd Folly Farm ger Arberth yn Sir Benfro. Mae'n 25m o uchder a'n digon uchel i deithwyr "weld y môr" sydd dros 15 milltir i ffwrdd.^[13]