Cyd-ddealltwriaeth
Mewn ieithyddiaeth, cyd-ddealltwriaeth[1] yw'r gallu sydd gan siaradwyr un iaith neu dafodiaith i ddeall iaith neu dafodiaith arall yn gymharol eglur, hynny yw, eu bod yn gyd-ddealladwy[1]. Efallai na fydd y cyd-ddealltwriaeth hwn yn gymesur, ac efallai bod siaradwr un iaith yn deall siaradwr y llall yn well na'r ffordd arall. Mewn ieithyddiaeth gyffredinol, mae cyd-ddealltwriaeth yn nodwedd sy'n disgrifio parau iaith. Ceir cyd-ddealltwriaeth pan all siaradwyr gwahanol ieithoedd ddeall ei gilydd heb unrhyw wybodaeth flaenorol arbennig. Weithiau defnyddir cyd-ddealltwriaeth fel maen prawf wrth wahaniaethu rhwng ieithoedd a thafodieithoedd. Fodd bynnag, mae yna hefyd ffactorau sosioieithyddol sy'n effeithio ar gyd-ddealltwriaeth.
Cysyniad
[golygu | golygu cod]Cyflwynwyd y term i ddisgwrs wyddonol gan yr ieithydd Unol Daleithiau, Leonard Bloomfield, ym 1926 er mwyn creu cysyniad wedi'i seilio'n llwyr ar ddadansoddiad iaith fecanistig, waeth beth fo'r dosbarthiadau hanesyddol, gwleidyddol, crefyddol neu genedlaetholgar.[2] Yn wahanol i gategoreiddio clasurol, gall ddigwydd bod idiom a ystyrir yn gyffredinol fel tafodiaith iaith yn llai dealladwy i'r ddwy ochr na math cysylltiedig o iaith sy'n cael ei chydnabod fel iaith ysgrifenedig annibynnol.[3] Dull tebyg wedi'i seilio'n llwyr ar ddadansoddiadau cydamserol yw'r cysyniad o bellter ieithyddol a luniwyd gan Heinz Kloss.
Fodd bynnag, gwahaniaethir rhwng cyd-ddealltwriaeth llafar ac ysgrifenedig. Fodd bynnag, gall cyd-ddealltwriaeth yr ieithoedd hefyd fod yn anghymesur, fel bod un siaradwr yn deall mwy o'r hyn y mae'r person arall yn ei siarad nag y mae'r llall yn ei ddeall.[4] Felly deellir bod dealltwriaeth cymesur yn golygu cyd-ddealltwriaeth cyfatebol. Yn aml mae gwahanol raddau o gyd-ddealltwriaeth mewn ieithoedd cysylltiedig neu ddaearyddol agos, yn aml yng nghyd-destun continwwm tafodiaith.
Enghreifftiau
[golygu | golygu cod]Ffurfiau ysgrifenedig a llafar
[golygu | golygu cod]
Mae rhai ieithoedd sydd â chysylltiad agos, sydd hefyd yn defnyddio model ysgrifennu tebyg, yn ddealladwy i'r ddwy ochr ar lafar ac yn ysgrifenedig ("cyd-ddealladwy"). Mae hyn yn berthnasol i'r enghreifftiau canlynol, ymhlith eraill:
- Croateg, Bosnieg, Montenegreg, a Serbeg (os yw'r olaf yn cael ei siarad neu ei ysgrifennu gyda'r wyddor Ladin yn unig)
- Bwlgareg, Macedoneg a Torlak (os yw'r olaf wedi'i ysgrifennu gyda'r wyddor Gyrilig)
- Tsieceg a Slofaceg
- Rwseg, Belarwseg,ac Wcreineg
- Iseldireg ac Afrikaans
- Almaeneg (yn enwedig Moselle Franconian) a Lwcsembwrgeg
- Daneg a Norwyeg (yma yn enwedig Bokmål)
- Islandeg a Ffaröeg
- Galisieg a Portiwgaleg
- Galisieg a Sbaeneg
- Corseg ac Eidaleg
- Twrceg ac Aserbaijaneg (os yw'r olaf wedi'i ysgrifennu gyda'r wyddor Ladin)
- Bahasa Malaya a Bahasa Indonesia
- Arabeg Tiwnisia Malteg
- Swlw, Ndebele (yn rhannol),[5] Xhosa (yn rhannol),[5] a Swati (yn rhannol); ystyrir y tair iaith gyntaf yn dafodieithoedd o'r iaith Nguni neu Zunda)
Ffurfiau llafar
[golygu | golygu cod]Mae rhai ieithoedd, ar y llaw arall, fwy neu lai yn ddealladwy i'w gilydd ar eu ffurf lafar, wrth iddynt ddefnyddio gwahanol fodelau codeiddio yn ysgrifenedig. Ymhlith yr enghreifftiau mae:
Ffurfiau ysgrifenedig
[golygu | golygu cod]Ar y llaw arall, mae yna ieithoedd sy'n haws eu deall yn eu ffurf ysgrifenedig, tra bod cyfathrebu yn eu ffurf lafar yn peri mwy o broblemau. Ymhlith pethau eraill, mae hyn yn berthnasol i:
- Daneg, Swedeg a Norwyeg
- Almaeneg ac Iseldireg (anghymesur)
- Sbaeneg a Portiwgaleg (anghymesur)
- Sbaeneg a Catalaneg
- Estoneg a Ffinneg
- Perseg a Cwrdeg
- Tsieinëeg safonol, Cantoneg, Taiwan, ac ati (pob iaith Tsieineaidd)
Ieithoedd Arwyddo
[golygu | golygu cod]Iaith Arwyddo Daneg ac Iaith Arwyddo Islandeg [6]
Perthynas anghymesur
[golygu | golygu cod]Mae siaradwyr Portiwgaleg fel arfer yn deall Sbaeneg yn well na'r ffordd arall, gan eu bod yn defnyddio model ysgrifennu tebyg i Sbaeneg, ond mae'r ynganiad Portiwgaleg o'r un peth yn achosi problemau i siaradwyr Sbaeneg.[7]
Mae'r Swistir-Almaeneg ac Awstriaid fel arfer yn deall Almaenwyr yn well na'r ffordd arall, gan eu bod yn dysgu Almaeneg safonol yn ychwanegol at eu tafodiaith a, thrwy ddefnyddio cyfryngau Almaeneg, â sgiliau iaith goddefol o leiaf mewn tafodieithoedd Almaeneg eraill.
Mae Lithwaniaid yn deall Latfiaid yn well na'r ffordd arall, gan fod yr iaith Lithwaneg yn fwy hynafol a chyfoethog o ffurfiau na'r iaith Latfieg.
Mae ymchwil yn dangos bod siaradwyr Iseldireg yn deall Almaeneg yn well na'r ffordd arall.[8] Dangosodd astudiaethau gyda phlant Almaeneg ac Iseldireg rhwng 9 a 12 oed (heb wybodaeth o ieithoedd tramor) fod plant yr Almaen yn deall llai o eiriau Iseldireg na'r ffordd arall. O ran cyd-ddealltwriaeth, mae gwahaniaethau mawr hefyd gan ddibynnu a yw geiriau'n rhannu'r un tarddiad ai peidio. Mewn astudiaeth gan Brifysgol Groningen, roedd siaradwyr Iseldireg yn gallu cyfieithu 71% o gytrasau Almaeneg yn gywir (geiriau cysylltiedig, e.e. "boom" a "Baum" - coeden yn y Gymraeg), ond dim ond 26.6% o bobl nad oeddent yn gytras (er enghraifft "vaak" a " oft").[9] Ym mron pob astudiaeth ar gyd-ddealltwriaeth, cymharir yr ieithoedd safonol Almaeneg ac Iseldireg. Mae'r cyd-ddealltwriaeth rhwng tafodieithoedd Almaeneg ac Iseldireg Safonol (neu dafodieithoedd safonol Iseldireg ac Almaeneg) yn ddibwys.
Cymraeg a Chyd-ddealltwriaeth gyda'r Lydaweg a Chernyweg
[golygu | golygu cod]Er bod tebygrwydd amlwg rhwng y Gymraeg a'i chwaer-ieithoedd Llydaweg a Chernyweg o ran geirfa sylfaenol,[10] strwythur brawddegau, a'r cysyniad o dreigliadau, dydy'r dair iaith o'r tarddiad Frythoneg ddim yn gyd-ddealladwy, heblaw mewn brawddegau syml a hynny ar lafar neu'n ysgrifenedig. Serch hynny, efallai bod hynny'n rannol oherwydd diffyg cyswllt a phrofiad ymhlith gymaint o siaradwyr yr ieithoedd fel bod rhaid dod i arfer gyda'r lleferydd a'r prif wahaniaethau amlwg syml (s ar ddiwedd gair lle ceir t neu d yn y Gymraeg, er enghraifft tavas - tafod; nans - nant) a z am dd yn y Lydaweg (hiziv - heddiw; menez - mynydd) i ddeall strwythur sylfaenol y chwaer ieithoedd. Mae hyn yn ffenomenon sy'n fwy tebygol mewn cyd-destun ieithoedd mwy cydnabyddedig a niferus megis Almaeneg ac Iseldireg; Norwyeg a Swedeg; Portiwgaleg a Sbaeneg; Wrdw a Hindi.
Dolenni
[golygu | golygu cod]- Harold Schiffman, "Linguists' Definition: mutual intelligibility". University of Pennsylvania
- 'Cyflwyniad i Ieithyddiaeth Golygyddion: Sarah Cooper a Laura Arman ar Porth Coleg Cymraeg Cenedlaethol
- Tudalen Ecolinguist sy'n trafod cyd-ddealltwriaeth siaradwyr ieithoedd, yn enwedig ieithoedd Slaf a Romanws
- Cyflwyniad i Interslavic, iaith artiffisial sy'n datblygu ar gyd-ddealltwriaeth yr ieithoedd Slafaidd
- Sianel Bahador Alast sy'n trafod cyd-ddealltwriaeth ieithoedd, yn yr enghraifft hon, 'Can Uyghurs, Turks, and Uzbeks Understand Each Other?'
- Cyflwyniad ar Youtube
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ 1.0 1.1 "Cyflwyniad i ieithyddiaeth". www.porth.ac.uk. Cyrchwyd 2021-10-25.
- ↑ KomInform.at - Archifwyd (Dyddiad ar goll) yn kominform.at (Error: unknown archive URL)
- ↑ University of Pennsylvania: Linguists' Definition: mutual intelligibility
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=E042GHlUgoQ
- ↑ 5.0 5.1 Angogo, Rachel. "LANGUAGE AND POLITICS IN SOUTH AFRICA". Studies in African Linguistics Volume 9, Number 2. elanguage.net. Cyrchwyd 30 September 2013.
- ↑ Aldersson, Russell R. und Lisa J. McEntee-Atalianis. 2007. A Lexical Comparison of Icelandic Sign Language and Danish Sign Language. Birkbeck Studies in Applied Linguistics Vol 2. A Lexical Comparison of Icelandic Sign Language and Danish Sign Language Archifwyd 2021-05-14 yn y Peiriant Wayback
- ↑ John B. Jensen: On the Mutual Intelligibility of Spanish and Portuguese, Hispania, 72; 1989 (PDF; 2,6 MB)
- ↑ "Gooskens et al., Cross-Border Intelligibility on the Intelligibility of Low German among Speakers of Danish and Dutch" (PDF).
- ↑ Vincent J. van Heuven; Charlotte Gooskens; Renée van Bezooijen (2010-11-12). "Mutual intelligibility of Dutch-German cognates by humans and computers" (PDF).
- ↑ https://www.bbc.co.uk/cymrufyw/44255322
