Шумеры

Шумеры †
Барадаты мужчына (Урук, 3300 г. да н.э.)
Агульная колькасць
Рэгіёны пражывання	Шумер
Мова	шумерская мова
Рэлігія	політэізм
Блізкія этнічныя групы

Шуме́ры † — старажытны народ, які насяляў паўднёвую Месапатамію ў 4 — 2 тысячагоддзях да н. э.

Мелі самастойную мову, роднаснасць якой з мовамі іншых груп пакуль не вызначана. З сярэдзіны 3 тысячагоддзя да н. э. пачаўся паступовы працэс выцяснення шумерскай мовы і асіміляцыі шумераў акадцамі, які завяршыўся ў першай палове 2 тысячагоддзя да н. э.

Шумеры — стваральнікі клінапісу і пісаных законаў, вынаходнікі ганчарнага кола, плуга, аркі, купала, меднага і бронзавага ліцця, клёпкі і пайкі, гравіроўкі і інкрустацыі. Шумеры былі стваральнікамі адной з першых развітых цывілізацый у гісторыі чалавецтва. Іх багатая духоўная і матэрыяльная культура паслужыла асновай для развіцця культур пазнейшых цывілізацый Месапатаміі.

Назва

Назва шумеры ў дачыненні да старажытнага народа паўднёвай Месапатаміі, які папярэднічаў акадцам, была прапанавана 17 студзеня 1869 г. філолагам Юліўсам Опертам і ў нашы дні шырока ўжываецца ў навуцы. Падставай для гэтага стала згадка ў акадскіх тэкстах пра Шумер, які быў прыняты за назву краіны. У нашы дні некаторыя даследчыкі лічаць, што Шумер мог быць толькі пэўнай мясцовасцю.

У шумерскіх тэкстах насельнікі паўднёвай і цэнтральнай Месапатаміі аднолькава называюцца sag-gig-ga (літаральна "чорнагаловыя"), але гэта назва тычыцца як асабіста шумераў, так і акадцаў. Калі шумер жадаў супрацьпаставіць сваю краіну іншым, то даваў ёй найменне kalam. Найчасцей шумеры вызначалі сябе па прыналежнасці да пэўнага горада-дзяржавы і называлі сябе яго дзецьмі.

Паходжанне

Паводле старажытнай шумерскай паэмы "Энума Эліш" першыя людзі былі створаны з божай крыві і гліны. Першасным месцам іх пасялення была Месапатамія. У эпасе пра Гільгамеша месцам нараджэння жыцця названы Дыльмун, які сучасныя даследчыкі атаясняюць з Бахрэйнам. Археалагічныя даследаванні паказваюць, што з'яўленне шумераў на Бахрэйне магло быць больш познім, чым у Месапатаміі.

Навукоўцы вылучаюць 2 супрацьлеглыя групы гіпотэз пра паходжанне шумераў. Прыхільнікі першай лічаць, што шумеры — абарыгены паўднёвай Месапатаміі, непасрэдна звязаныя з Убейдскім перыядам (6 - 5 тысячагоддзі да н. э.). Ускосна гэта пацвярджаецца антрапалагічнымі дадзенымі. Аднак большасць навукоўцаў лічыць шумераў нашчадкамі старажытных мігрантаў. Нават тыя вучоныя, хто лічыў шумераў першапасяленцамі паўднёвай Месапатаміі, імкнуліся знайсці іншую іх прарадзіму. Доказам прыводзяць міфалогію і рэлігію шумераў, а таксама лінгвістычныя дадзеныя, імкнуцца знайсці падабенства мовы шумераў з фіна-ўгорскімі, цюркскімі мовамі, мунда і г. д. У выніку сярод прыхільнікаў другой групы гіпотэз склалася так званая "шумерская праблема" іх паходжання, далёкая ад вырашэння.

Генетыкі лічаць, што сучаснае насельніцтва паўднёва-ўсходняга Ірака захоўвае генетычную спадчыну шумераў.

Культура

Заняткі

Гліняны серп, 3000 г. да н. э.

Асноўным заняткам шумераў была сельская гаспадарка. Каб стала займацца земляробствам у ніжняй плыні Еўфрата і Тыгра, шумеры былі вымушаны ўдасканальваць ірыгацыйную сістэму, капаць каналы, ствараць вадасховішчы. Каналы таксама з'яўляліся важнымі транспартнымі шляхамі для забеспячэння гарадоў прадуктамі. Паколькі берагі Тыгра высокія, а ў шумераў не мелася прыстасаванняў для пад'ёму вады, то каналы звычайна вяліся ад Еўфрата. Для абароны палеткаў стваралі штучныя зялёныя насаджэнні.

Большая частка апрацаванай зямлі кантралявалася абшчынамі. Акрамя таго, існавалі храмавыя гаспадаркі, дзе зямля падзялялася на тры катэгорыі:

• Зямля жрацоў, што апрацоўвалася храмавымі работнікамі з дапамогай прылад працы, выдадзеных храмамі.
• Зямля кармлення, што падзялялася на надзелы і перадавалася ў асабістае карыстанне адміністрацыі і рамеснікам храмаў, а таксама гарадскому валадару.
• Зямля апрацоўкі, што таксама падзялялася на надзелы і перадавалася храмавым слугам і гарадскому валадару за частку ўраджаю.

Шумеры вырошчвалі збожжавыя культуры, садавіну і гародніну. Асабліва важнае значэнне мелі ячмень і фінікавая пальма, прыстасаваныя да глебаў з высокім утрыманняў соляў. Зямлю апрацоўвалі з дапамогай матыкі і плуга, да якога ў залежнасці ад тыпу апрацоўкі мацаваліся здымныя лямешы і прылады для сяўбы. У буйных храмавых гаспадарках існавалі падзел працы і спецыялізацыя.

Шумеры трымалі кароў, авечак, коз, свіней, аслоў. Быкі служылі цяглай сілай падчас сяўбы. Аслы ўжываліся пры транспарціроўцы грузаў па зямлі. Дадатковымі формамі здабычы ежы з'яўляліся паляванне і рыбалоўства.

Ужо ў 3 тысячагоддзі да н. э. рамяство і гандаль вылучыліся ў якасці самастойных гаспадарчых заняткаў. У храмавых спісах названы прадстаўнікі такіх прафесій, як каваль, апрацоўшчык медзі, гарбар, цясляр, ювелір, ганчар, ткач і інш. Яны працавалі за харч і магчымасць карыстацца храмавай зямлёй. Гандаль дазваляў абменьваць лішкі харчовых прадуктаў на тавары, якіх востра не хапала ў Шумеры: металы, драўніну, каштоўныя камяні і г. д. Наземныя шляхі звязвалі Шумер з Іранскім нагор'ем і Малой Азіяй. Рачныя і марскія — з краінамі Персідскага заліва. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што шумеры падтрымлівалі гандлёвыя сувязі нават з прадстаўнікамі Індскай цывілізацыі.

Будаўніцтва і архітэктура

Рэшткі старажытнага Ура

Архітэктурныя традыцыі Шумера пачалі фарміравацца ўжо ў Убейдскі перыяд. У прыватнасці, узніклі храмавыя пабудовы на платформе з неабпаленай цэглы. У 3 тысячагоддзі да н. э. адбыўся працэс урбанізацыі, у выніку чаго ўзніклі гарады. Археалагічныя раскопкі звычайна арганізуюцца на месцы гарадоў, таму большасць сучасных ведаў тычацца менавіта гарадской архітэктуры.

Першапачаткова шумеры жылі ў трысняговых хацінах, але з развіццём гарадской гаспадаркі асноўным будаўнічым матэрыялам стала неабпаленая цэгла. Гарадская забудова была надзвычай шчыльнай, таму жытлы розных сем'яў часцяком падзяляліся толькі сцяной. У большасці не было вокнаў і адтуліна для вентыляцыі. У багатых дамах мог мецца другі паверх без даху, дзе гатавалі ежу і бавілі асноўны час. Першы паверх умяшчаў прыёмную, кухню, туалет і месца для прыслугі. Дамы высакародных будаваліся ў форме літары U. У цэнтры памяшчаўся сад, дзе праводзілі дзень, бо ўнутры дамоў захоўваліся спякота і вільгаць. Мэбля была простай: нізкія крэслы і сталы, некалькі куфраў для захоўвання рэчаў. Дамы фарбавалі ў белы колер, што надавала ім прыемны выгляд.

У 2900 - 2400 гг. да н. э. дамінавалі 2 тыпы храмаў: на платформе і на ўзроўні зямлі. Павелічэнне платформ прывяло да з'яўлення зікуратаў. Але сам храм на вяршыні зікурата заставаўся малым. Найбольш захаваным храмавым комплексам лічыцца Этэменігуру ў Уры. У храмавым будаўніцтве шумеры выкарыстоўвалі драўляныя калоны і аркі.

Гарады ўмацоўваліся цаглянымі мурамі. У горадзе Урук пабудова гарадскога мура прыпісвалася самому Гільгамешу. Яна цягнулася на некалькі кіламетраў, мела ўздымы і тэрасы. Урукскі раён Eanna аддзяляла ўнутраная сцяна. Найдаўжэйшым умацаваннем Шумера быў мур Шульгі, пабудаваны ў XXI ст. да н. э. паміж Тыграм і Еўфратам для абароны ад амарэяў.

Кухня

Таблетка з Ура з рэцэптам піва

Асноўную ежу шумераў складалі прадукты земляробства, асабліва збожжавыя культуры. Найбольш важную ролю адыгрываў ячмень. Шумеры таксама вырошчвалі і ўжывалі зерне пшаніцы і проса. З ячменю рабілі хлеб, кашу, пірожныя, піва. Хлеб быў прадметам продажу. Існавалі спецыяльныя хлебапякарні. У хлебныя аладкі дадавалі масла, мёд, зерне кунжуту.

У выніку адкрыцця працэсу ферментацыі шумеры навучыліся рабіць са збожжавых культур алкагольныя напоі. На таблетках 4 тысячагоддзя да н. э. можна бачыць людзей, што п'юць праз трысціну піва з агульнай пасудзіны. Распаўсюджанню піва спрыяў дэфіцыт чыстай пітной вады.

Акрамя таго шумеры багата вырошчвалі і спажывалі бабы, часнок, цыбулю, сачавіцу, нут, агуркі, зеляніну салаты, яблыкі, кавуны, слівы, фінікі і г. д. Кунжут, гарчыца і мак выкарыстоўваліся ў якасці прыпраў.

Крыніцай мясных прадуктаў былі як свойскія, так і дзікія жывёлы: козы, авечкі, свінні, каровы, алені, розныя птушкі. Свініна лічылася прысмакам. Зранку елі яйкі. Казінае малако было папулярным напоем. У шумерскіх тэкстах згадваецца каля 50 відаў рыб. Смажаная рыба з'яўлялася важным прадуктам гандлю ў Уры.

Вопратка

Жаночая прычоска, 3 тысячагоддзе да н.э.

Мужчыны і жанчыны апраналі саронгі і спадніцы з авечай скуры коўдрай навыварат. Мужчынскія саронгі апускаліся да каленаў, саронгі і спадніцы жанчын і высакародных — ніжэй. Жанчыны таксама абгортваліся плашчом з аўчыны. З сярэдзіны 3 тысячагоддзя да н. э. ваўняныя тканіны замянілі скуру, на цела апраналі вялікія палатняныя хусткі з фальбонамі і махрамі. Капелюшы рабілі з валенай поўсці.

Мужчыны звычайна галілі галаву, але маглі мець доўгую бараду. Жанчыны аддавалі перавагу доўгім валасам, якія спляталі і абмотвалі вакол галавы. Мужчыны і жанчыны насілі ўпрыгожванні з каляровых металаў, у тым ліку каралі, завушніцы і бранзалеты, упрыгожаныя каштоўнымі і паўкаштоўнымі камянямі.

Грамадства

Палітычнай асновай шумерскай цывілізацыі былі гарады-дзяржавы, якія праіснавалі ў зменлівым выглядзе да падпарадкавання паўднёвай Месапатаміі Вавілонам. Яны ўяўлялі сабою абшчыны уру. Жыхары горада-дзяржавы называлі сябе яго дзецьмі. Ужо ў канцы 4 тысячагоддзя да н. э. сацыяльны склад шумерскага грамадства быў даволі стракатым. Асноўнае насельніцтва фарміравалі асабіста свабодныя абшчыннікі. Многія з іх адначасова з'яўляліся землеўладальнікамі, прычым вылучаліся заможныя і бедныя сем'і. Падчас вайны яны ўваходзілі ў апалчэнне, яно з'яўлялася асновай войска.

Важнае месца ў паўсядзённым жыцці займалі храмы, вакол якіх літаральна рос горад. Яны валодалі значнымі зямельнымі ўгоддзямі, рабамі, арганізоўвалі школы і рамесныя майстэрні, захоўвалі скарб, што ў цяжкія часы мог траціцца на патрэбы ўсіх абшчыннікаў. Святары налажылі да гарадской эліты, а ў пазнейшы перыяд склалі своеасаблівую замкнёную карпарацыю.

Правіцелі гарадоў зваліся энсі або лугаль. Пакуль даследчыкі спрачаюцца з-за сутнасці гэтых тытулаў. Улада звычайна перадавалася па спадчыне, аднак згадваюцца правіцелі, абраныя абшчыннікамі. Адным з іх быў Уруінімгіна, сацыяльны рэфарматар Лагаша.

На ніжэйшай прыступцы сацыяльнай лесвіцы стаялі рабы. У часы трэцяй дынастыі Ура імі маглі стаць свабодныя абшчыннікі ў выніку рашэння суда, дзеці рабоў, але найчасцей гэта былі іншаземцы, асабліва жанчыны і дзеці. Іх праца выкарыстоўвалася як у храмавых, так і ў прыватных гаспадарках. Разам з гэтым, рабы ніколі не складалі асноўную вытворчую сілу. Поруч з імі працавалі наёмныя і залежныя рабочыя.

Сем'і былі манагамнымі, але заможныя мужчыны часам мелі наложніц. Мужчына заўсёды з'яўляўся гаспадаром сям'і. Адлік сваяцтва вёўся па мужчынскай лініі. Муж меў права на развод, у некаторых выпадках — прадаць жонку і дзяцей у рабства. У багатых сем'ях жанчыны маглі мець сваю прыватную маёмасць і атрымоўваць самастойны прыбытак.

Адукацыя і навуковыя веды

Для засваення складанай сістэмы клінапісу патрабаваліся адукацыйныя ўстановы, таму ў старажытным Шумеры ў гарадах пры храмах ствараліся школы. Вучыліся ў іх пераважна дзеці заможных бацькоў. Асоба настаўніка ummia высока цанілася ў грамадстве. Працэс навучання засноўваўся на завучванні і капіраванні клінапісных тэкстаў. Акрамя пісьма ў школах вывучалі асновы матэматыкі і сельскай гаспадаркі. Ролю навучальных дапаможнікаў маглі выконваць павучэнні, распаўсюджаныя ў шумерскай літаратуры. Для стымулявання вучняў ужываліся хвальба і фізічныя пакаранні.

У выніку назірання за навакольным светам шумеры першымі сістэматызавалі астранамічныя веды, вылучылі задыякальныя сузор'і, стварылі месяцавы каляндар з 12 месяцаў. Кожныя 4 гады ў яго ўстаўлялі дадатковы трынаццаты месяц. Шумерам таксама належала складаная сістэма метралогіі, на фундаменце якой выраслі арыфметыка, алгебра і геаметрыя. У 2700 - 2300 гг. да н. э. з'явіліся злічальныя знакі, табліцы паслядоўных слупкоў, табліцы множання і дзялення, прыклады геаметрычных задач. У якасці асноўнай ўжывалася шасцідзесятковая сістэма падлікаў. Матэматычныя веды мелі выключна прыкладное значэнне. У канцы 4 тысячагоддзя да н. э. быў распрацаваны парадак вылічэння бухгалтарскага рахунку.

Знойдзены шумерскія таблеткі, дзе перадаюцца веды пра фармакалогію і фітатэрапію. Лекары працавалі пры храмах. Іх заступніцай лічылася багіня Гула, адным з сімвалаў якой быў кій, пераплецены змеямі.

Мастацтва

Старажытны Шумер быў бедны на дрэва і металы, якія завозіліся звонку, аднак яго жыхары навучыліся шырока выкарыстоўваць гліну, з якой выраблялі цэглу, посуд, цыліндрычныя пячаткі, таблеткі для пісьма і нават сярпы. Ганчарства пачало развівацца ў неалітычны перыяд. Да 3 тысячагоддзя да н. э. шумерскія майстры навучыліся вырабляць кераміку высокай якасці. Пасудзіны былі разнастайнымі па форме, выкарыстоўваліся як кухоннае начынне і для захавання збожжа і вадкасцяў.

Шумерскі жывапіс не захаваўся да нашага часу, але важным сведкам развіцця мастацтва з'яўляецца скульптура: стэлы і фрызы дамоў с рэльефамі, тэракотавыя, пясчанікавыя, алебастравыя і бронзавыя фігуркі людзей і жывёл. Акрамя рэльефаў сцены дамоў магла аздабляць мазаіка. На іх маляваліся міфалагічныя і сапраўдныя гістарычныя падзеі. Некаторыя скульптуры пакрываліся серабром і меддзю. Для шумерскіх статуй і выяў характэрна геаметрычнае спрашчэнне формаў, што можна патлумачыць або эстэтычнай пераемнасцю, або няўменнем шумерскіх майстроў. Выдатнымі прыкладамі шумерскага мастацтва з'яўляюцца 27 статуй Гудэа з Лагаша, якія дайшлі да нашага часу.

Прыкладнае значэнне мелі цыліндрычныя пячаткі. Яны ўзніклі ў канцы 4 тысячагоддзя да н. э., што супадае са з'яўленнем клінапісу. Іх ужывалі замест асабістага подпісу на гліняных таблетках, будаўнічых матэрыялах, магчыма на мяхах з таварамі. Пячаткі вырабляліся з цвёрдага каменя, натуральнага шкла ці керамікі. Цыліндр пракатвалі па вільготнай гліне. У выніку на ёй заставаўся малюнак з піктаграмай і клінапісам. Малюнкі адлюстроўвалі сацыяльную або рэлігійную сімволіку.

Шумеры любілі песні і музыку, карысталіся такімі музычнымі інструментамі, як арфа, кіфара, флейта, барабан, бразготкі, сістр і г. д. На таблетках з тэкстамі песень знойдзены лічбавыя пазначэнні, што кажа пра імкненне запісваць не толькі словы, але і музычны гук. У шумерскіх песнях таксама згадваюцца танцы дзяўчат. У культавай песні, прысвечанай Інане і Думузі, кажацца пра тое, што падчас любоўнага танца дзяўчына акампануе сабе на інструменце.

• 
  Шумерская кераміка
• 
  Рэльеф з Ура
• 
  Яшмавая пячатка і яе адбітак
• 
  Два музыканты

Літаратура

Хаця шумерская пісьмовасць у форме клінапісу вядома з канца 4 тысячагоддзя да н. э., літаратура як самастойны від творчасці ўзнікла толькі ў другой палове 3 тысячагоддзя. Першымі ў канцы раннедынастычнага перыяду (да 2350 г. да н. э.) вылучыліся павучанні, сакральна-эпічныя тэксты, загаворы і валадарскія надпісы. Большая частка захаваных тэкстаў адносіцца да пачатку 2 тысячагоддзя да н. э., хаця творы, запісаныя ў іх, маглі быць створаны значна раней. Відавочна, частка сакральна-эпічных твораў пісалася пры храмах і выкарыстоўвалася для святарскай практыкі. Іншыя перапісваліся ў школах і з'яўляліся своеасаблівымі дапаможнікамі для навучання.

У нашы дні няма агульна прынятага падзелу шумерскай літаратуры па жанрах. Умоўна можна вылучыць:

• Эпічныя творы, прысвечаныя ўрукскім валадарам Энмеркару, Лугальбандзе і Гільгамешу
• Казанні, прыказкі, павучанні, лісты, дыялогі, спрэчкі паміж прадметамі і з'явамі прыроды, што мелі дыдактычны характар
• Міфалагічныя апавяданні пра дзейнасць багоў Энліля і Нінліль, Інаны і Думузі, Эрэшкігаль, сусветны патоп і Зіўсудру, стварэнне сусвету і чалавека і г. д. У іх утрымліваюцца сакральныя, лірычныя і павучальныя часткі.
• Прысвячэнні, спісы ўладароў, плачы, скаргі, хвалы, якія ўмоўна вызначаюцца як гістарычная літаратура.

Мяркуецца, што большасць твораў былі паэтычнымі. Хаця шумерам былі не вядомы рыфма і сілабічнае вершаскладанне, у вершах яны выкарыстоўвалі сінтаксічныя паралелі.

Мова і пісьмовасць

Асноўны артыкул: Шумерская мова

Асноўны артыкул: Клінапіс

Шумерская мова з'яўляецца ізалятам. Яе сувязь з іншымі групамі моў пакуль не пацверджана. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што распаўсюджванню шумерскай мовы ў паўднёвай Месапатаміі папярэднічалі старажытныя так званыя "бананавыя" мовы. Структура слоў ў іх нагадвала англ.: banana: Хумбаба, Энкіду, Ніназу, Ума і г. д. Бананавыя мовы паўплывалі на шумерскую, з іх былі пазычаны некаторыя тапонімы, імёны і назвы прафесій. Аднак у прыхільнікаў існавання "бананавых моў" ёсць сур'ёзныя апаненты.

Распаўсюджанне шумерскай мовы фіксуецца прыкладна з 3200 г. да н. э., калі з'явіліся першыя клінапісныя тэксты. Ужо ў 3 тысячагоддзі да н. э. шумерская мова зведала ўплыў акадскай і пасля кароткага перыяду адраджэння падчас трэцяй дынастыі Ура была выціснута ёю з гутарковай сферы ў першай палове 2 тысячагоддзя да н. э. Аднак, шумерская літаратурная мова працягвала захоўвацца яшчэ доўгі час, выкарыстоўвалася ў Вавілоне і Асірыі.

Стандартнай формай шумерскай мовы лічыцца eme-ĝir. У позніх помніках пісьмовасці таксама фіксуецца форма eme-sal, якую адносяць да жаночых персанажаў літаратурных твораў. Такім чынам, шумерская мова магла мець мужчынскую і жаночую форму маўленняў.

Шумерскі клінапіс — найстаражытнейшая форма пісьма. Ён нарадзіўся ў выніку эвалюцыі піктаграм. Прыкладна з 2800 г. да н. э. назіраецца імкненне запісу з дапамогай клінапісу гукаў.

Літаратура

• Емельянов, В. Древний Шумер: очерки культуры. — СПб.: Петербургское Востоковедение, Азбука-классика, 2003. ISBN 5-85803-161-7
• Крамер, С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле / Пер. с англ. А.В. Милосердовой. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2010. ISBN 978-5-9524-4805-6
• Black, J. The Literature of Ancient Sumer. — Oxford University Press, 2006. ISBN 9780199296330

Спасылкі

• Sumer - Ancient History Encyclopedia
• SUMERIAN CIVILIZATION Архівавана 15 лютага 2018.
• Sumerian Language Page
• Mesopotamian Mythology
• The origins of human beings according to ancient Sumerian texts