Chyburg

D Chyburg isch es Schloss in dr Gmäind Chyburg im Kanton Züri. Es lit südlig vo Winterthur hoch über dr Tööss und goot uf e Burg vom Middelalter zrugg.

Gschicht

D Burg, wo uf eme Hügelspore über em Taal vo dr Töss baut worden isch, wird 1027 as Chuigeburg zum erste Mol erwäant. Dä Naame erklärt me als «Chüeburg». 1155 het me ne Kieburg gschribe, und gege s Ändi vom 12. Joorhundert dänn Chiburg.

Mä nimmt aa, ass dr Liutfried II. vo Winterthur d Burg baut het. Si isch woorschinlig 1025 e Zuefluchtsort gsi für e Groof Werner vo Winterthur, wo er sich im Herzog Ernst vo Schwoobe aagschlosse und mit im gege däm sim Stiifvater Kaiser Konrad II. kämpft het. Wo dr Kaiser die Rebellion bodiget het, si dr Groof Werner und dr Ernst vo Schwoobe uf d Chyburg gflüchdet. 1027 het dr Kaiser d Burg eroberet und zerstört. Dr Werner vo Winterthur isch am 17. August 1030 bi dr Burg Falkestäi im Schwarzwald im Kampf gege d Lüt vom Bischof Warmann vo Konstanz uf dr Baar gfalle.^[1]

Wo s Gschlächt vo de Winterthurer in dr Middi vom 11. Joorhundert usgstorben isch, isch iir Erb dur d Hüroot vo dr Adelheid vo Winterthur-Chyburg mit em Groof Hartmann I. vo Dillinge an s Huus Dillinge choo. Dr Groof Hartmann het uf dr Site vo de Aahänger vom Bapst gege dr kaiserdröi Abt vo Sanggalle kämpft und het d Chyburg 1079 verloore. Drotz dr Niiderlag het dr Hartmann si Stellig bhaltet und si Iifluss in dr Nordostschwiz isch grooss bliibe. Si Änkel Hartmann III. vo Dillinge, wo sich denn Hartmann I. vo Chyburg gnennt het, het d Richenza vo Länzburg-Bade ghürootet.

Wo 1173 d Länzburger und 1218 d Zähringer usgstorbe si, si iiri Ländereie und Herrschaftsrächt an s Huus Chyburg gfalle. Das isch eso näbe de Habsburger und de Savoyer äins vo de bedütendste Adelsgschlächter zwüschen em Rhii und de Alpe worde. 1263 si au d Chyburger usgstorbe. Iir Erb isch über d Anna vo Chyburg an d Groofe vo Habsburg-Laufeburg gfalle, und die häi dr grösst Däil an dr Rudolf vo Habsburg verchauft. Wo dä zum dütsche Köönig gweelt worde isch, het d Chyburg schnäll iiri Bedütig verloore, au wenn vo 1273 bis 1325 die wärtvolle Riichsinsignie in dr Chyburg ufbewaart worde sy. E chliine Däil vom chyburgische Erb isch vo dr habsburgische Verwaltig as Groofschaft Chyburg zun ere Verwaltigsäihäit zämmegfasst worde, wo iire Middelpunkt d Chyburg gsi isch.

1424 het d Stadt Züüri d Groofschaft kauft. Dr erst Vogt isch dr Johannes Schwend dr Alt gsi, wo die verlottereti Burg wider in Stand het lo stelle. 1442 het Ööstriich Chyburg zrugg verlangt as Entschädigung für d Understützig, won es im Alte Züürichrieg dr Stadt gee het. 1452 het Züüri mit 17’000 Gulde s Pfand für d Groofschaft kauft. 1499 het dr Kaiser Maximilian uf sini Rächt vezichdet und d Chyburg de Zürcher überloo.

Bis 1798 häi im Uuftrag vom Zürcher Root Bürger us der Stadt, jede für säggs Joor, uf dr Chyburg as Landvögt gwaltet, häi Gricht abghalte und d Abgoobe iidriibe. Vilmol isch s Amt vom Landvogt e Stuefe uf em Wääg zum Bürgermäisteramt z Züüri gsi, wie zum Bischbil für e Johann Heinrich Waser und für e Heinrich Escher. Dr Ludwig Lavater, wo spööter Archidiakon am Grossmünster und Antistes vo dr reformierte Zürcher Chille worde isch, isch uf dr Chyburg as Soon vom Landvogt Hans Rudolf Lavater uf d Wält choo. 59 Zürcher Landvögt häi im Ganze uf dr Chyburg residiert.

D Zit vo de Landvögt isch 1798 mit dr Gründig vo dr Helvetische Republik z Änd gange. Im Merz 1798 häi Buure us der Gägend d Chyburg bsetzt und blünderet, häi aber dr letscht Vogt Hans Caspar Ulrich (1741–1817) lo goo.

s Dracheloch
der Hellebarderuum
e Nische
e Saal vo der Burg

1815 isch d Chyburg der Sitz vom ene Oberamt worde, und eso isch dr Verfall vo de Geböid verhinderet worde. Wo d Verwaltig vom Kanton Züri 1831 reorganisiert worde isch, het d Chyburg iiri Funkzion as Verwaltigssitz verloore und 1832 het dr Kanton d Burg für 10’600 Franke an dr Kaffiwirt Franz Heinrich Hirzel us Winterthur verstäigeret. Dä het sä welle abbräche zum d Stäi as Baumaterial z verchaufe. Gschichtsbewussti Bürger vo Winterthur häi das aber verhinderet, und er het d Burg anne 1835 für 12'000 Gulde em polnische Flüchtling Groof Alexander Sobansky (1799–1861) verchauft. Dr Sobansky het 1830 am Ufstand vo Pole gege Russland mitgmacht und drum müesse flüchte, wo dä niidergschlage worde isch. S Groofebaar Sobansky het fast 30 Joor lang uf dr Chyburg gläbt, zämme mit sine bäide Söön.

der Eduard Bodmer, dr letscht brivat Bsitzer

Dr neggst Bsitzer isch 1864 dr Oberstlütnant Matthäus Pfau us Winterthur worde. Er het im Schloss si Sammlig vo Gmäld usgstellt. Won er gstorbe isch, isch s Schloss nüün Joor lang leer bliibe. Denn isch 1889 dr letscht brivat Bsitzer choo, dr Kaufmaa Eduard Bodmer Thomann us Oetwil am See (1837–1914), wo mit dr Understützig vom Kunschthistoriker Rudolf Rahn s Geböid renowiert het. Er het s Schloss as Museum im Stil vo dr Middelalterromantik usgstattet und het d Bsuecher amigs sälber dur d Rüüm gfüert.

Dr Kanton Züri het d Aalaag 1917 vom Thomann sine Erbe für 150’000 Franke zrugggchauft. 1925 bis 1927 het mä s Schloss umbaut und drbii zum Däil au früeneri Ändrige wider rückgängig gmacht. Die nöi gstalteti Usstellig het s bis 1999 gee, sit denn füert dr Veräin «Museum Schloss Kyburg» s Museum. Under der Leitig vo der Dione Flühler-Kreis het er e nöiji Duurusstellig iigrichdet, wo im Herbst 1999 eröffnet worde isch.

der Burghoof vor dr Restaurierig
der Hoof noch dr Restaurierig
der Weergang vor dr Restaurierig
der Weergang noch dr Restaurierig

Baugschicht

Vermuetlig si 1027, wo d Chyburg zum erste Mol erwäänt worde isch, dört Geböid us Holz in ere Palisade dinne gstande. Die eltiste Däil vo dr Chyburg, wo noochgwiise si, si zwüsche 1150 und 1250 entstande. Doodrzue ghööre dr Bärgfriid, dr Palas, d Kapälle, drei Hüüser us Stäi und en Eggedurm im Südweste. Die zwöiehalb Meter dicki Schildmuure zwüschen em Bärgfriid und em Palas isch usem 13. Joorhundert.

Wo d Burg in Psitz vo de Habsburger cho isch, häi die si umbaut. Mä het dr Eggedurm abbroche, s Geböid gäge Süde zue erwiteret und die nördligi Ringmuure mit em Burgdoor baut. Noch eme Groossbrand zwüsche 1250 und 1370 het mä umfangriichi Ernöierigsarbäite vorgnoo. Spöötistens um 1370 isch dr Palas entstande. Er het e Woonflechi vo 290 Kwadratmeter bro Stock und ghöört zu de grösste Saalboute im dütsche Sproochruum.

Wo Züri d Burg übernoo het, het mä se sid 1424 wider umbaut. Dr oberi Däil vom Bärgfriid isch us Tuffstäi, und der Hoochiigang isch uf der Hööchi vo elf Meter. 1472 het mä wägen em unstabile Bode d Südfassade vom Ritterhuus nöi müesse baue. D Kapälle het e nöiji Ostwand mit gotische Fänster überchoo und e nöis Dach. Noch dr Reformazioon si die alte Wandmoolereie anne 1515 übermoolt worde und mä het d Kapälle as Gschützmagazin brucht. 1624 het mä si in zwäi Stöck iidäilt.

D Chyburg gseet hüte im Wääsentlige no us wie um 1500.

D Kapälle

Wenn d Kapälle baut worde isch, wäiss mä nit. Mä nimmt aa, ass es öbbe um 1200 gsi isch. 1235 wird e Burgkaplan erwäänt. D Kapällen isch romanisch, si het e Schiff, e Chor und e Nääbechor und isch im Wääsentlige no erhalte. Um 1308 söll die ungarischi Königin Agnes vo Ungarn Verändrige lo mache ha, mä wäiss aber nüt gnaus.

1440 häi die erste Zürcher Landvögt s Schiff und dr Chor lo aamoole. Der Bilderzüklus öber s Lääbe vo dr Zürcher Stadthäilige Regula het dr Landvogt Felix Schwarzmurer um 1480 gstifdet. Wääred dr Reformazioon het sä dr Landvogt Hans Rudolf Lavater 1525 mit eme Verputz lo zuedecke und d Kapälle isch as Gschützmagazin brucht worde. 1624 het mä sä in zwäi Stöck iidäilt.

1865 het dr domoolig Bsitzer, dr Oberst Matthäus Pfau, d Moolereie entdeckt und het sä lo freilege. Dr neggst Bsitzer Eduard Bodmer het sä lo restauriere und zum Däil lo ergänze. Zwüsche 1992 und 1996 het mä se im Ufdraag vo dr kantonale Dänkmolpflääg undersuecht und konserviert.^[2]

Näbe de Bilder us em Lääbe vo dr Regula si verschidnigi Häiligi daargstellt und es hät e Verkündigungsszene und en Aabätigsbild mit de drei Köönig. Dr Stil vo de Moolereie im Schiff und im Chor löön uf e Moolerwärkstatt us dr Bodeseeregion lo schliesse, d Bilder us em Nääbechor stamme vom ene iihäimische Mooler us dr Nordostschwiz.^[3]

In dr Burgkapälle sige im 15. Joorhundert d Riichinsignie ufbewaart worde, in ere Drueje, wo mit Iise beschlage gsi isch.

Die Iisigi Jungfrau

Es bekannts Usstelligsstück in dr Chyburg isch die Iisigi Jungfrau. 1876 het sä dr Matthäus Pfau us ere Burg z Kärnte kauft und ufgstellt, zum Bsuecher in s Schloss z locke. Bis 1999 isch si in dr Folterkammere gstande. Es handlet sich um e dünni Holzkonstrukzion, wo mit Iise überzoge isch und e Hööchi vo 2,37 Meter het. Hüte stoot si uf em Estrich. Es handlet sich bi dr Iisige Jungfrau aber nit um e middelalterligs Folterinstrumänt; zitgenössischi Kwelle erwääne si nit, und s verwändete Material stammt nit us em Middelalter. Usserdäm si d Stachle uf e Person usgrichdet, wo mee as zwäi Meter grooss wäär.

Veraastaltige

Jede Summer findet bi guetem Wätter im Innehoof vo dr Chyburg d Kyburgiade statt, en internazionals Kammermuusigfestival. Bi schlächtem Wätter wärde d Konzärt uf verschiideni Rüümligkäite in Winterthur verschobe.

Dr Iigangsberiich und d Brugg zum Hauptportal
S Herrschaftswabbe und dr Riichsadler
S Hauptportal

Litratuur

Eine Kaiserburg in der Republik im dütschsprochige Wikisource

Fritz Hauswirth: Burgen und Schlösser der Schweiz. Band 4: Zürich, Schaffhausen, Kreuzlingen 1968.
Hans Martin Gubler: Die Kunstdenkmäler des Kantons Zürich, Bd. III.: Die Bezirke Pfäffikon und Uster. Baasel 1978.
Werner Meyer (Red.): Burgen der Schweiz. Band 5. Silva Verlag. Züüri, 1983.
Heinrich Boxler: Die Burgnamengebung in der Nordostschweiz und in Graubünden. 2. Uflaag, Arbon 1991.
Museum Schloss Kyburg: 800 Jahre Leben auf der Kyburg. Verein Museum Schloss Kyburg, 1999.
Werner Wild: Die mittelalterlichen Bauten auf der Kyburg, Kanton Zürich. Eine Bestandesaufnahme mit neuen Erkenntnissen. In: Mittelalter, Zeitschrift des Schweizerischen Burgenvereins 8, 2003/3, S. 61-98.

Literatur

Ueli Müller: Kyburg (Grafschaft, Burg). In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.

Weblingg

Commons: Schloss Kyburg – Sammlig vo Multimediadateie

Offizielli Website vom Schloss Chyburg
Illustrazion vom Daniel Meisner vo 1624: Kyburg. «Malus Inter Pocula Mos Est» (Digitalisat)

Fuessnoote

↑ Werner von Kyburg Archivlink (Memento vom 7. Mai 2010 im Internet Archive)
↑ Prospekt Museum Kyburg
↑ Doris Warger, Raphael Sennhauser: Die Schlosskapelle Kyburg und ihre Wandmalereien. (Schweizerische Kunstführer, Nr. 664). Hrsg. Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte GSK. Bern 1999, ISBN 978-3-85782-664-1.

47.4583848.74338Koordinate: 47° 27′ 30,2″ N, 8° 44′ 36,2″ O; CH1903: 698383 / 257218

[1] Werner von Kyburg Archivlink (Memento vom 7. Mai 2010 im Internet Archive)

[2] Prospekt Museum Kyburg

[3] Doris Warger, Raphael Sennhauser: Die Schlosskapelle Kyburg und ihre Wandmalereien. (Schweizerische Kunstführer, Nr. 664). Hrsg. Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte GSK. Bern 1999, ISBN 978-3-85782-664-1.

[1]

[2]

[3]