D Schlacht bi Chappel
| D Schlacht bi Chappel | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Deil vo: Zweite Chappelerchrieg | |||||||||||
 D Schlacht bi Chappel 11. Oktober 1531 | |||||||||||
| |||||||||||
| Konfliktparteie | |||||||||||
 Luzärn |
 Züri
| ||||||||||
| Truppesterki | |||||||||||
| 7000-8000 | 700 | ||||||||||
| Verlust | |||||||||||
| 400 Verwundeti und Doti | |||||||||||
D Schlacht bi Chappel isch d Entscheidigsschlacht im Zweite Chappelerchrieg gsi und isch am 11. Oktober 1531 i de Nöchi vo Chappel am Albis gschlage worde. Dert het Züri gege d füf katholische Ort verlore. Mit dere Niderlaag isch d Vorherrschaft vo de katholische Ort besiglet gsi un het bis zum zweite Villmergerchrieg 1712 ghebt.
Vorgschicht
[ändere | Quälltäxt bearbeite]I dr Schwiiz het d Reformation am 15. März 1522 ihre Aafang gno. Nachdem de Zwingli sit em 1519, wo er Lüütprieschter vo Züri worde-n-isch, nüm nach de Läseordnig prediget het, het an Invocavit 1522 s berüemti Wurschtässe bim Christoph Froschauer z Züri stattgfunde. Des isch de "Schtartschuss" für d Schwiizer Reformation gsi, wo vom Zürcher Schtatrot ab em 1523 nadisna in de Schtadt u de Landschaft Züri iigfüürt worde-n-isch. D Reformation het sich dann i de Schwiiz witer verbreitet un au Bärn, Basel u Sanggalle si reformiert worde. Vor allem di Innerschwiizer Ort, aber au Soledurn u Friburg, sin im alte Glaube treu blibe. Des het zu grosse Spannige i de Eidgnossegschaft gfüürt un im 1529 het Züri de erscht Chappelerchrieg gäge di füf innerschwiizer Ort aagfange. De Chrieg isch ohni Kampfhandlige z Änd gange u me het sich geiniget, dass jedi Gmeind sälber cha entscheide, ob si zum noie Glaube wot wächsle oder bim alte Glaube wot bliibe. D Friide het aber net lang ghäbt. Bsunders d Entwicklig in Dütschland mit de Bschlüss vom Riichstag z Augschburg hei s Misstraue zwüsche de Konfessione gschteigeret. Me het enand au vorgworfe sich immer wider in kanfessionelli Aaglägeheite vo andre Gebiet iizmischle. Wo d Innerschwiizer Ort sich dann gweigeret hei, d Drü Bünd im zwaite Müsserchrieg z unterstütze, het de Huldrych Zwingli uf en neue Chrieg gäge d katholisch Innerschwiiz drängt. Uf Aatrag vo Bärn, wo kei nöie Chrieg het welle, hei di reformierti Ort im Mai 1531 e Läbensmittelschperri über d Innerschweiz verhängt. Weil sich au d gemeine Herrschafte a dem Embargo beteiliget hei un 1531 es schlechts Wirtschaftsjohr gsi isch, si d Folge für d betroffene Kantön schwerwiegend gsi. Uf katholischer Siite het des widerum d Aversione gäge Züri verschtärkt.
Chriegsvorbereitig vo de füf Ort
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Weils so usgsäh het, als chönnt me en Chrieg nöd vermiide, hei sich die füf Ort druf vorbereitet. Zwüschem 8. un em 10. Oktober 1531 hei si ihri Truppe z Zug zämezoge.[1] So het sich d Bedrohig vor allem gäge Züri grichtet, aber au e Besetzig vo de Übergäng über d Rüüs z Brämgarte un z Mellige wär möglich gsi. Dodermit hätte d Innerschiizer en Zämeschluss vo de Bärner un de Zürcher Truppe chönne verhindere.
Chriegsvorbereitig z Züri
[ändere | Quälltäxt bearbeite]D Niederlage vo Züri bi de Schlacht vo Chappel het au Ursache, wo scho im Vorfeld passiert sin. Mit de Chriegsordnig von 1529 isch de frühri Chriegsrat durch es 23köpfigs Gremium ersetzt worde. Des Gremium isch viel z gross un schwerfällig gsi un het d Autorität vo de Truppekommandante iigschränkt.[2] Au het me d Kompetänze vo de Offizier iigschränkt, de Sold vo de Mannschafte reduziert un de Jörg Berger, de Befehlshaber vo Züri bim erschte Chapplerchrieg, wo au scho bi de Schlacht bi Marignano zeigt het, was er cha, het dismol keis Kommando übercho. Z Züri het me d Bedrohig durch die füf Ort nöd wirklich ernst gno. Erscht wo e Lozärner Iiheit am 9. Oktober 1531 z Hitzkirch iimarschiert isch, het de Rot vo Züri sich versammlet. Me het zwai Rotsmitglieder uf Chappel gschickt, um usezfinde, ob sich d Innerschwiizer wirklech z Zug versammlet hei, wie es vorher Bote berichtet hei gha. Di Lüt im Rot, wo de meischt Iifluss hei ka, hei geng no nöd glaubt, dass d Katholike chönntet aagriife. Si hei gmeint, es gängdi numme um e Tüüschigsmanöver, damit d Lebensmittelsperri uufghobe würd.[3] I de Nacht zum 10. Oktober sie wider Bote uf Züri cho un hei gmeldt, d Fiinde däte z Zug numme no uf d Urner warte (Uri het us Angscht vor enem Aagriff durch die protestantische Bündner mit de Entsendig vo Truppe gwartet). De Zürcher „Stabschef“ Hans Schwyzer het nach dere Meldig verlangt, dass me sofort d Vorhuet unterem Kommando vom Jörg Göldi sot uf Chappel schicke, weil si uf Pikett gsi isch. Au d Hauptmacht het me nach sinere Meinig sofort müesse alarmiere un, sobald wie möglech, auch uf Chappel verläge. Us Angscht so en Chrieg uszlöse, het de Rot vo Züri dem nöd zugschtimmt. Am 10. Oktober isch um 7 Uhr de Pfarrer vo Rifferswil uf Züri cho un het gmeldet, dass die katholische Truppe do siget. Di gliich Nachricht hei di i de Nacht uusgsandte Rotsherre uf Züri laa bringe. De Rot het deshalb bschlosse, d Städt, wo Züri im Burgrecht mit verbunde gsi isch, z alarmiere un de Jörg Göldi mit de Vorhuet vo ugfähr 1200 Mann uf Chappel z schicke. Weil d Zuschtändigkeite schwirig si gsi, het Züri s zu dem Ziitpunkt verpasst, s Hauptbanner z alarmiere. De Beschluss doderzu isch erscht am Namittag gäge 16 Uhr gfasst worde, d Alarmierig isch soger erscht um 19 Uhr gsi un het s bis am Morge vom 11. Oktober um 6 Uhr bruucht, bis s Hauptbanner us Züri abgrückt isch.[4]
Chriegsvorbereitig z Chappel
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
D Vorhuet unterem Kommando vom Jörg Göldi – mit Usnahm vo de Artillerie, wo noch schpöter oder gar nöd aacho isch – isch im Lauf vom 10. Oktober z Chappel aacho. De Jörg Göldi het d Stellung uf de Scheure usgwählt. Vo derte het me en guete Blick uf de Baarerbode, von wo us de Ufmarsch vom Fiind z erwarte isch gsi. Au für d Artillerie, wo erscht am 11. Oktober zwüsche 2 un 3 Uhr am Morge uf Chappel cho isch, isch d Stellig, wegem guete Schussfeld, günschtig gsi. Goldi het die Ziit, wonner am 10. Oktober hätti gha, nöd gnutzt, um die Stellig uszbaue. Us Angscht vor erem Überfall am frühe Morge het er scho um 4 Uhr laa Tagwacht blase. Gege 11 Uhr isch dann d Meldig cho, d Innerschwiizer siget uf em Wäg uf Chappel. Um 9 Uhr am Morge sin die füf Ort mit 7000–8000 Mann Richtig Chappel losmarschiert gsi.
D Schlacht bi Chappel
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Am 11. Oktober 1531 gege Mittag si d Truppe vo de füf Ort südweschtlich vo Chappel em Waldrand noche über Goldisbrunne un Islisberg gege d Zürcher Linie vorgruckt. D füförtig Vorhuet het versuecht am Sennhof vorbi zu de Haggeweid zucho. Vo dert us hei sie di rächti Flanke vo de Zürcher welle erreiche. D Zürcher Artillerie het den Aagriff chönne zrückschla. D Vorhuet vo de Innerschwiizer hei sich deshalb wider zrückzoge un sich unterhalb vom Chloschter im Bidenloss mit de Hauptmacht vereinigt. Vo dert us sin di katholische Truppe zwüschem Kalchofewald un em Buechwäldli gäge di linki Flanke vo de Zürcher vorgrückt. Daderbi sin sie nöd emal vom Göldi sinere Artillerie gstört worde. De Göldi het numme sini Artilleriegeschütz ufs Buechwäldli la richte un er het Bote uf de Albis gschickt, damit s Hauptbanner so schnell wie möglich chämti. D Hauptstritmacht vo de Zürcher, wo normalerwiis ugfähr 4000 Ma stark gsi isch, isch numme mit 700 Ma uf em Wäg uf Chappel gsi. Mit derbi isch de Kommandant Lavater, de Bannerherr Schwyzer un de Ulrich Zwingli gsi. Wäge logischtische Probläm hets Hauptbanner au numme sächs vo nün Gschütz über de Albis brocht. Weil si scho de Kanonedonner ghört hei un im Göldi sini Bote si zum juffele ufgforderet hei, sin si ohni Rascht uf Chappel ue. Gegen drü Uhr am Namittag si die erschte Soldate mit em Hauptbanner zu de Zürcher Vorhuet uf de Scheurehöh gschtosse un d Kommandante hei derte Kriegsrot ghalte. Weil s Buechwäldli, wo net vo Zürcher Truppe isch gsicheret gsi, z nöch a de Zürcher Linie gsi isch un weil me wege de scho rächt spöte Tageszit nüm mit eme Aagriff vo de Finde grechnet het, hei d Kommandante bschlosse, d Stellig vo de Scheure uf de Mönchbühl z verläge. D katholisch Site het die Truppebewegige beobachtet un sich – nach längere Diskussione – noch für en Aagriff entschide. S erschte Ziil isch die rechti Flanke vo de Zürcher gsi. Di hei s zerscht gschafft de Aagriff abzwehre, aber wo der Gwalthufe vo de Füfortige aagriffe het un es gschaft het, in d Zürcher Linie iizdringe, hei di erschte Zürcher aagfange z fliehe. Zu dem Ziitpunkt sin erscht ungefähr 40 Reformierti gfalle gsi. Aber nach em letschte Widerstand hei sich di reformierte Linie ufglöst un d Flucht i dem sumpfige Geländ zwüsche de Scheure un em Mönchbühl hei grossi Verlüscht nach sich zoge. Sogar s Banner vo de Zürcher isch fascht i d Händ vo de Innerschwiizer cho. De Bannerträger Kambli isch im Bruggemoos schwer bedrängt worde un erscht de Iisatz vom Adam Näf het de endgültig Verluscht vom Banner chönne verhindere. In kürzeschte Ziit isch de Zwingli, 26 Mitglider vom chline un grosse Rot, 25 Geischtlichi un ugefähr 400 Zürcher verwundet oder gefalle gsi. Bis uf Huuse un de Albis hei d Katholike d Zürcher verfolgt. Erscht wo d Nacht cho isch, sin si zrugg uf s Schlachtfäld. Derte soll de Ulrich Zwingli «von der Hand des Gegners bei Fackelschein den letzten Streich»[5] übercho ha.
Folge vo de Schlacht
[ändere | Quälltäxt bearbeite]De Plan vom Zwingli, di ganz Eidgenossenschaft z reformiere isch mit de Niderlag vo Chappel endgültig geschitert gsi. Di Eidgenossenschaft isch durch d Glaubensspaltig na usse un na innen gschwächt gsi. Im Zwaite Chappeler Landfride vom 20. November 1531 hei di katholische Ort d Glaubensspaltig vo de Alte Eidgenossenschaft akzeptiert, aber de Reformierte i de gmeine Herrschafte isch es erlaubt worde, zum alte Glaube zrück z gha. Rapperschwil, Gaster, Weese, Mellige, Brämgarte, s Freiamt, s St. Gallische Fürsteland, s Rhytal un Teil vom Thurgau un s Toggenburg isch zwangswiis wider katholisch worde. Di Vorherrschaft vo de katholische Siite i de Eidgenossenschaft isch am 17. Dezämber 1533 gfeschtigt worde, wo di Füförtige es urgrecht mit Solothurn un Friburg gschlosse hei.
Literatur
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Theodor Müller-Wolfer: Das Jahrhundert der Glaubenstrennung, in: Schweizer Kriegsgeschichte Heft 5, Bern 1925.
