Martinach
| Martinach | |
|---|---|
 | |
| Basisdate | |
| Staat: | Schwiiz |
| Kanton: | Wallis (VS) |
| Bezirk: | Martinach |
| BFS-Nr.: | 6136 |
| Poschtleitzahl: | 1920 |
| UN/LOCODE: | CH MGY |
| Koordinate: | 571233 / 105457 |
| Höchi: | 471 m ü. M. |
| Flächi: | 24.97 km² |
| Iiwohner: | 20'974 (31. Dezämber 2022)[1] |
| Website: | www.martigny.ch |
 Martinach | |
| Charte | |
 | |
Martinach isch e Stadt und e Munizipalgmeind (politischi Gmeind) im Kanton Wallis.
Geografy
[ändere | Quälltäxt bearbeite]D Gmeind lyt im Underwallis, wo me Französisch redt, und het drum dr offiziell französisch Name Martigny ([maʀtiɲi], im frankoprovenzalische Dialäkt [martiɲˈəː], [a martəɲˈi]). Si ghört zum Walliser Bezirk Martinach.
Martinach lyt im Schwiizer Teil vom Roonetal dört, wo d Roone (uf Dütsch: dr Rottu) e scharfe Rank nach rächts ume ne Bärgvorsprung unde a der Tête du Portail macht. Me seit däm im Wallis s Roonechnüü. A dere Stell chunnt d Dranse is Tall abe, wo en Sytefluss vo dr Rhone isch und bim Gross Sankt Bärnhardspass und im Bangistaal afoot. Am Südrand vo der Rooneebeni, wo früener und bis zu de eltere Roonekorrekzioonen immer wider überschwemmt worden isch, träffe sech d Strosse durs Wallis und übere Bärg uf Italie, und a dere uralte wichtige Chrüzig isch d Stadt entstande.
S Biet vo Martinach foot im Norde a dr Roone und am ene Wasserkanal, em alte Canal du Syndicat, aa und goot im Oschte bis ufe Bärg zu de Dörfer Chemin Dessus und Levron und im Süde no hinderem Bärg Le Brocard es Stück wyt is Dransetal ufe. Uf dr Weschtsyte ghört nume no en chliine Bitz vo de Räbbärge ännet dr Dranse zu Martinach; bi der alte Holzbrugg chunt uf der Nordsyte vom Fluss s alte Quartier vo Batiaa under dr Burg Batiaa (frz. La Bâtiaz).
Im Nordweschte ghört d Ebeni näbet der Roone bis zum Bärgbach Trient zu Martinach. Bi dr Mündig vom Bach id Roone isch der nördlechscht Punkt vom Gmeindbann. A der Roone het d Stadt zwüschem Fluss und der Autobaan e längi Zone vo Le Verney bis Le Rosel under Naturschutz gstellt, und au s Flussbett vo der Dranse mit der Felswand under der Burg Batiaa und s Tobel vom Trientbach bim Wald Bois de Gueuroz stönd under Schutz, wil d Stadt die Gwässer und iri Umgäbig naturnoch wett erhalte.[2]
Links vo der Rotteebeni goot s Piet vo Martinach der Bärghang z duruuf bis zum höchschte Punkt bim Roc Blanc (uf Dütsch: «Wysse Felse»). D Trientschlucht hindedra, bi Salvan, cha me ufere länge Holzbrugg psueche.
Die beide alte Stadtzäntre sind Martinach-Stadt (frz. Martigny-Ville) und Martinach-Dorf (frz. Martigny-Bourg). Batiaa isch früener es chlyses Vorstadtquartier bi der Brugg gsi. Jetz isch vom Usgang vom Dransetal bi Martinach-Dorf bis wyt i d Ebeni use alls mit Wohn- und Gwärbsidlige und Sportalage überbaut. Au d Stroosse, d Baanlinie und die sächs Hochschpannigsläitige bruuche vil Platz. I dr grosse Ebeni hed Martinach dernäbe au no vil Landwirtschaftspiet.
Gschicht
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Dört, wo d Dranse is Roonetal chunnt, am Afang vo dr Bärgstrooss übere Bärnhardsbärg, wo bi de Römer Summus Pöninus gheisse het, isch i dr antike Zyt d Ortschaft Octodurus gläge. D Römer hend ere spöter au Forum Claudii Augusti odr Forum Claudii Vallensium gseit, zu Eere vum Kaiser Claudius, wo us em Taal en eigeni Provinz, d Vallis Poenina, gmacht het. D Römerstadt mid emene Amfiteater isch zwüsche de spötere Ortschafte Martinach-Dorf und Martinach-Stadt gsi.
I de latynische middelalterliche Kwelle hed s Dorf Martiniacum gheisse. S erscht Mol list me dä Naame in ere Urkund usem Joor 1058. De Namewächsel vom keltische Octodurus zum spootrömische Martiniacum chunt warschynlech vo däm, ass d Bewooner die antiki Stadt am Änd vom 4. Joorhundert ufggä hend und in e jüngeri Sidlig i dr Nochberschaft zoge sind.
Vom vierte bis ins föifte Joorhundert hend z Martinach d Walliser Bischöf ire Sitz gha, bevor si uf Sitte zoge sind. Dr eerscht vonne isch dr Häilig Theodor si, wo hüt als «Sankt Theodul» dr Walliser Landespatroon isch. Vo de Bischöf isch d Gägend ad Könige vo Burgund und spöter vo dene ad Grafe vo Savoie cho. Sidem 1475i, wo d Oberwalliser s Roonetal bis a Gämfersee eroberet hend, het Martinach denn zu dr Walliser Landvogtei vo Sankt Moritz ghört.
Nach dr französische Revoluzion isch s Wallis für churzi Zyt under dr Ufsicht vom Napoleon sinere Regierig es unabhängigs Land gsi. Im 1810i het Frankrych das Taal wäge de wichtige Alpepäss denn aber doch als s neue Departemänt Simplon ufgnoo. Wo sech s Wallis ane 1815 dr Schwiiz agschlosse het, hend d Lüüt vo Martinach zäme mid dene vo Monthey bsunders die neue politische Gedanke vo dr liberale Bewegig is Wallis brocht. Imene Bürgerchrieg het ane 1844 die konservatyvi Syte usem Oberwallis i dr Schlacht vo Martinach denn aber über dr milidärisch Uszuug vo der radikale «Neue Schwiiz» gwunne.
S Gmeindpiet vo Martinach het im 19. und im 20. Joorhundert immer wider en andere Umfang gha. 1835 het sech Martinach-Stadt vo dr grosse alte Gmeind glöst, 1836 denn d Gmeind Charrat und im 1841i Martinach-Dorf und Martinach-Combe mid em Weschthang vom Dransetal und de meischte Wybärge. Vom neue Martinach-Combe hend sech scho im 1845i s Quartier Batiaa und s Dorf Trient ännet em Forclapass abtrennt.
Im Joor 1956 isch s Dorf Batiaa und im 1964i au Martinach-Dorf wider mit Martinach-Stadt zämegange.
Am 4. Merze 2018 het s Stimmvolch vo Martinach pschlosse, ass d Stadt mit dr Nochbergmeind Charrat wird zämegoo; au bi de Lüüt vo Charrat isch d Gmeindfusion durechoo, und so wird s Stadtgebiet afangs 2021 denn wider grösser.[3]
Ywoner
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Quella: Bundesamt für Statistik 2005[4]
| Jaar | 1850 | 1860 | 1870 | 1880 | 1888 | 1900 | 1910 | 1920 |
| Iwoner | 2'545 | 2'992 | 3'083 | 3'244 | 3'208 | 3'550 | 4'892 | 4'801 |
| Jaar | 1930 | 1941 | 1950 | 1960 | 1970 | 1980 | 1990 | 2000 |
| Iwoner | 4'828 | 5'507 | 5'915 | 7'593 | 10'478 | 11'309 | 13'481 | 14'361 |
Dr Üsländeraateil ischt 2010 bi 31,4 Prozänt gläge.[5]
Religion
[ändere | Quälltäxt bearbeite]77,2 Prozänt vannu Iwonru sint im Jaar 2000 remisch-katholischi gsii, 6 Prozänt evangelisch-reformierti.[5]
Vercheer
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Dur Martinach goot d Ysebaanlinie vo Lausanne uf Sitte und dure Simplondunnel uf Italie. Vom Baanhof vo Martinach us gönd zwei regionali Baanlinie wäg, die is Dransetal vo der Martinach-Ursere-Baan und d Schmalspurbaan vo der Martinach-Châtelard-Baan uf Salvan und is s französische Chamonix. Das isch der Montblanc-Express, wo sid em 1908i durs Bärgtal fahrt. Der Baanhof vo der Nochbergmeind Vernayaz a dere Linie isch uf em Gmeindbiet vo Martinach, wil grad nächär die steili Bärgstreki vo der Zahnradbaan durs Trienttal uf afoot. Die beide Talbaane hend sech im Joor 2000 zu der gmeinsame regionale Baangsellschaft Transports de Martigny et Régions zämegschlosse. Früener hets i der Stadt Martinach au no es elektrischs Tram gha.
Bi Martinach zweigt d Strooss ufe Bärnhardsbärg vo der Autobaan A 9 ab und goot näbe der Stadt dure e Mont-Chemin-Dunnel, wo südlech vo Martinach-Dorf wider us em Bärg usechunt. Im Norde vo Martinach liit a der A 9 und näbe der Seelandschaft d Raschtstett St Bernard.
Spraach und Tialäkt
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Bi dr Volchszellig 2000 heint vannu 14361 Iwonru 85 Prozänt Franzeesisch als Höiptspraach aagigää, 1,6 Prozänt Titsch, 4 Prozänt Talienisch und 9 prozänt anneri Spraache.[5]
Dr tradizionäll Tialäkt va Martigny gcheert zum Frankoprovenzalisch.
Persone
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Dr ehemolig Stadtpresidänt (1985–1998) vo Martinach Pascal Couchepin isch spöter Bundesrot vo dr Schwiiz worde (1998–2009).
- Syni Dochter Anne-Laure Couchepin Vouilloz (* 1977), e Jurischtin, isch sid 2017 d Stadtpresidäntin vo Martinach.
Bsunderi Gebäu
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- s Amfiteater vo de Röömer
- d Burg La Batiaa
- d Stadtchile
- e Hauptsitz vo dr Walliser Mediäteek
- s Museum vo dr Schtiftig Gianadda
- s Museum vo de Bärnhardinerhünd
- s Chraftwärch bi Martinach-Dorf, bout im 1908i[6]
- s Chraftwärch bi Batiaa, sid 1975[7]
- s grosse Windrad i der Rooneebeni
Literatur
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Albano Hugon: Martigny (Gemeinde). In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz..
- François Wiblé: Octodurus. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz..
- François Wiblé: Forum Claudii Vallensium. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz..
Weblink
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Commons: Martinach – Sammlig vo MultimediadateieFuessnote
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- ↑ Ständige Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeitskategorie, Geschlecht und Gemeinde, definitive Jahresergebnisse, 2022. Bei späteren Gemeindefusionen Einwohnerzahlen aufgrund Stand 2022 zusammengefasst. Abruf am 5. September 2023
- ↑ Zoneplan vo Martinach uf martigny.ch
- ↑ Olivier Rausis: La fusion des communes de Martigny et Charrat acceptée à plus de 88 % par la population uf lenouvelliste.ch
- ↑ Bundesamt für Statistik: Eidgenössische Volkszählung 2000: Bevölkerungsentwicklung der Gemeinden 1850–2000. Bern 2005 (Online uf bfs.admin.ch (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv) , Date im Aahang (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv) )
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Bundesamt für Statistik: Regionalporträts 2012: Kennzahlen aller Gemeinden (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv) , Mai 2012
- ↑ Chraftwärch vo dr Alpiq bi Martinach
- ↑ Chraftwärch La Batiaa vo der Elektrizitäätsgsellschaft Emosson
