Alp

Dä Artikel behandlet e Bärgweid. Witeri Bedütige findt me under Alp.

De Plattkofel übber dè Seiser Alm z Süèdtirol

È Alp oder Alpe bezeichnet diè Bärgweidè oder Bärgmattè, wo während dè Summermönet gnutzt wörred, un stellt somit è Flurform dar. Wirtschaftsgebäude un suschstigi Infraschtruktur sin i dem Begriff mit ygschlossè.

Denebbè bezeichnet bi üs Matte diè zum Weidè un Heuè gnutztè Bergweidè un -wisè als Vegedationsgsellschaft (Subalpinè Vegedationsstufe), ‚Alp‘ abber au nu s Gebäude, d Alphüttè.

Im witerè Sinne bezeichnet Alpwirtschaft odder Alpbetrièb sowoll d Sennerei (au Senntum, alpini Milchwürtschaft), Bärgweidèwürtschaft (diè summerlichi Vywürtschaft, Sennwürtschaft bim Rind un Transhumanz vo Rösser, Gaiß, Schõf), als au Acker- un Fruchtaabau i dè Bergrüüm (Bärglandwürtschaft im Ganzè).

Worthèrkumpft

E Kuè uff dè Täschalp im Wallis

Dè Uusdruck Alp isch dè Nominativ vo Albè, èm urschprünglichè Dativ Singular vom Wort Alb(è)/Alp(è).

Alb(è) widderum isch s glychè Wort wiè dè Namme Alpè: Sellè vorrömische Begriff bezeichnet urschprünglich woll èn „(hohè) Bärg“ un denn besunders diè für d Landwürtschaft trybendi Bevölkerig vo dè Alpèdäler wichtigi „Hochweid“. Dõgegè sin diè früèner oft aagnõènè Verknüpfigè mit èm indogermanischè Adjektiv *albhos „wyß“ als falsch z beurteilè.

Z Bayern (uusgnõ Allgäu) un Öschterrych (uusgnõ Vorarlberg) isch ‚Alp‘ nit gebrüüchlich, dort würd ‚Alm‘ benutzt. Devo abgleitet sin d geographyschi Bezeichnungè vo Flurè, Däler, Päss un Gebirge (meischt im Plural). Im Südoschtalpèraum findet sich ‚Alp‘ für d Yrichtig nimmi i dè Regionalsprooch, dört stõõt Schwaig, (von mittelhochdütsch sweige, „Sennerei“) für dè milchvoschaffende Alpbetrib (Schwaighof, bzw. diè zuèghörigi Melkalp).

Gschichtè

Archäologischi Forschigè vo dè ANISA wised uff èm Dachschteigebirge (Öschterrych) è bronzezitlichi Alpwirtschaft vo 1700 bis 900 v. Chr. nõch. È Reihè vo Radiokollèschtoff- un AMS-Datyrigè-spektometriè beleget sell Aalter. Selli Alpè sin uff Urweidè in Gruèbè mit eigenem Chlyklima un übber dè Waldgränz zwischè 1500 m un 2100 m gründet. Diè Hüttèräscht erkennt mo zum Deil hüt no a dè Steikränz, wo als Fundament für Blockbautè diènte. Bis jetzt hèt mo 28 Alpè nõhwysè könnè. Selli Alpè dienet dè Naarigsvosorgig vom bronzezitlichè Salzbärgbau z Hallschtatt. Ohni Alpwürtschaft wär dè expandyrendi Bärgbau nit möglich gsi. Sell gildet für alli prähistorischè Bergbaugebiète i dè Alpè.

Uss dè antikè Literadur isch d Exischtenz vo Alpwürtschaft i dè Zit vo dè Römer bekannt. Au uss sellèrè Zit hèt mo mengi Alpè uff èm Dachschteingebirgi un dè Steiner Alpè z Sloweniè archäologisch erforschè könnè. È nennenswertI inneralpinI Besidelig ab èm Neolithikum bis zu dè würtschaftlichè Umwälzigè vom 19. Jahrhundert hettet ohni Alpwürtschaft nit stattgfundè. „Die Almwirtschaft entlastete die Talweiden und ermöglichte eine Vorratswirtschaft für den Winter“.

Alpwûrtschaft

D Jagdhausalm z Tyrol

Weidendi Rinder uff dè Alp bi Latzfons/Sûdtyrol

D Alpwûrtschaft als Wirtschaftsform bräägt s Landschaftsbild vo großè Deil vom Hochgebirge z Europa, i dè Alpè un de Pyrenäè. Dè übberwigende Deil vo dè Nordalpè un weschtlichè französischè Pûrenäè wär ohni Alpwûrtschaft bis uff ca. 1500 Meter durchgehend bewaldet. S Weidevyh haaltet d Alpflächè offè, dõdurch wörred Pflanzègsellschaftè gförderèt, welli suscht nu uff Sonderschtandört wiè Felsköpf mit èrè für Bewaldig nit uusreichender Humusufflaag odder in Lawinenstrich vorchömmet. Wôrend i dè Vogangèheit Alpè mit spezièll èm Hochgebirge aabasstè Rindersortè bewûrtschaftet worrè sin, git s hüt dõfür Hochleischtungszuchtformè. Selli sin bsunders vill schwerer als iri Vorgänger, womit si d Bodèdeggi stärker belaschtet wiè iri Vorgänger. Diè traditionèllè Viehgangeln, horizontali Pfadschpurè a dè Haaldè, wörred hüt düefer uusdrettè un könned dõher lychter uffryßè, wa zuè Bodèerosion füürt.

Diè früènerè Alpweidè im Bayrischè Wald heißed Schachtè. Wôrend früèner für d Schaffig vo neuè Weideflächè vill un unkontrollyrt abgholzt worrè isch, isch d Pfleeg vo vorhandnè Alpflächè wiè au d Rodig vo Bärgwald i dè gsamtè Alpè hüt strèng reglementyrt. Trotzdèmm wörred Alpè deils seer kritisch betrachtet. Vo allem in Nationalparks odder Schutzgebièt chunnt s zum Konflikt zwischè Nadurschutz uff dè eintè un Vyhwûrtschaft uff dè anderè Sitè. Allerdings gôn mit dè unwûrtschaftlichè, uffglõènè Alpè wèrtvolli Kulturlandschaftè volorè un vowaldet innerhalb vo ein bis zwei Generationè (30 -60 Johr), wenn nit s Jägervolk für irè Waidwärch Deili vo dè ehemòligè Lichtweid künstlich offè haaltè duèn.

D Alpbewûrtschaftig, dè Betrièb von èrè Alp, hèt früèner hauptsächlich büèrlichè Zyl diènt, hützdaag chunnt d Landschaftspfleeg dezuè un è Vomarktig übber dè Tourismus.

Dè Vybesatz von èrè Alp wörd als Bestoßig bezeichnèt, un in Stöß agää. A vill Ort isch d högschstzuèlässigi Bestoßig von èrè Alp vorgschribbè.

Dè Alpsummer: Niderleger un Hochalp

Mò unterscheidet i dè Dreischtufèwûrtschaft dè Niderleger (diè unterè Alpè, Maièsäss odder Unterschtafel) un Obberleger (Hochalp) odder Obberschtafel. Èrschteri isch d Alp vo dè Bärgzonè, meischtens zwischè 1300 un 1500 Meter, wo als Vyweid für dè Früè- un Spòtsummer bruchbar isch, zweiteri d Hochweid vo dè Subalpinzonè übber öppè 1500 Meter, wo nu im Hochsummer Gras stòt. Nõch èm Abweidè vo dè Hochalp belait mò nommol einigi Wochè d Niderleger, wo mò besser vor früènerè Winterybrüch gschützt isch.

Wôrend Nider- un Obberleger diè tûpischè Bergweidegründ vom Rind un Pfèrd sin, wörred högschtglegèni alpini Mattè nimmi mit Alphüttè befeschtiget, sondern nu vo dè ganzè Alpsommer über freilaufendè Schòòf- un Gaissèherdè bewûrtschaftet. Selli wörred nu hin un widder uffgsuècht, um si uff Krankètè un Voletzigè z brüèfè un Schleggsalz z bringè. Üblich sin hochglègeni Quèllfassigè, an dennè sich s Chlyvy sammlè cha, a mengè Ort isch s Iihagè üblich, wa sich denn bis i di 3000er-Regionè erstreggè cha, in anderè Gebièt wörred keini baulichè Maßnaamè droffè, wenn s Geläuf geignet isch.

Uff dè Wääg zu dè Alp wärd in mengè Regionè zuèsätzlich au no Waldweidewûrtschaft (Hutwûrtschaft) betribbè.

Dè jôhrliche Aafang vo dè Alpbewûrtschaftig isch abhängig vo Witterig un Höhèlaag, meischtens um Pfingschtè, un wörd Alpuffdryb benamst, am Ènd vo dè Alpzit, meischtens im September, findet dè Alpabdryb un aaschlièßende Vyscheid statt.

Alpbetrièb un Sennbetrièb

D Wettersteinalm (1464 m), im Wetterschtei

Je nõch regionaler Tradition un Wûrtschaftsvohältnis sin üblich:

• Albbetrièb: D Hofschaft übbersidlet im Summer gschlossè uff d Alp, am Stammhof voblybt nu è Summerchraft. Tûpisch für selli Wûrtschaftsform sin diè Gruppèalpè un Alpdörfer, in wellènè soziales Läbbè au im Summer möglich isch. I mengè Gebièt im Alpdorf stôn sogar fescht gmuèrti Kirchè.
• Sennbetrièb: D Buèrèfamilliè blybt im Dal, s Vy wörd im Senner us dè Familliè odder èm spezièll zu sellem Zwèck ygschtelltè Senner odedr èm gmeinschaftlichè Senn übbergää. Am Hof voblybd nu kalbendes un krankes Vy, Kälber (i sellem Johr geboreni), un ein, zwei Stugg Mèlchvy für d Vosorgig vom Hof. Tûpisch für selli Wûrtschaftsform sin chlyni, voschtreut ligendi Alphüttè.

Galtalp un Melchalp

Durch d Vycher erzüügti Hangschtrukturè, dõ i dè Oschterhorngruppè

• È Galtalp diènt èm Uffdryb un dè Uffzucht vo Jung- bzw. Galtvy. Zum Galtvy zelled wyblichi Rindvycher bis zu dè èrschtè Abkalbig sowiè Muni un Ochsè unter 2 Johr (Jungsdyr), zum Jungvy Kälber (Eijöhrigi) un Färsè/Kalbinnè (Zweijöhrigi).
• È Melchalp odder Schwaig(-alp) diènt vorwigend für dè Uffdryb vo Milchküè.
• Wörd è Alp als Melch- un Galtalp gfüürt, schwätzt mò vò nèrè gmischtè Alp.

D Unterscheidig vo Galtalp un Melchalp bezièt sich bsunders uff d Infraschtruktur, um d Milch vom Melchvy zu voschaffè, also Buttermachè, Chääsè, Chaskeller un so witer. Uff dè Galtalp isch sell nit nötig.

Dirèkt vor Ort wörd vo dè Alpè (Sennereiè) d Erzüügig vo Butter un Chääs ygleitet. Im letschterè Fall wörd dè fertige Chääs anschtell vo dè Milch per Matriaalseilbaan odder Kfz is Dal gfüürt un z. B. a d Chäässchtrõß Bregènzerwald gliferèt. I mengè Gegèndè vofüèged d Alpè übber guètuusbauti Chääskeller, wo dè Chääs dè ganz Summer übber dinne voblybt. Er wörd denn bim Alpabdryb als „stolzi Beutè“ gschlossè mit is Dal abbè brocht.

Rossalpè

Traditionèll hèn d Hööfeim Alpèruum, wenn si nit mit èm Ochsè gwûrtschaftet hèn, nu ei, seltè mee Stugg Rösser. Si sin bi dè Summerig vo dè Rindvycher eifach bigschtellt worrè, odder am Hof blibbè. D Aaschprüch vo dè Rösser a s Fuèter sin anderscht, si gelted als gnüègsam, un si könned hinter èm heiklè Rind, wo nu Blattwärch frisst, nõchweidè, well si Stängelwärch vodräged, un sowiso eiwyßrychs Grüèfuèter schlècht vodräged.

Nur in Landschaftschtrich mit großèm herrschaftlichèm Rossbschtand sin au eigeni Rossalpè vobreitet gsi, sowiè für forschtwûrtschaftlichi Rösser (Ruggrösser), Treidelrösser (zum Flussuffwärtsziè vo dè Schiff un Flööß), un äänlichi Beschtänd, wo jewyls übber dè Summer (kein Schlägerig, Niderwasser) – sofèrn si nit als Packross im Säumerwesè im Summer unabkömmlich gsi sin – „frei“ gha hèn. Uff sellènè chönned d Pfèrd irem eigeè Zièvohaaltè, wo si in größerè Hèrdè widderuffnämmed, frei nõchcho. Tûpischi Rossalpè sin dõher meischtens witläufig, abber vo minderer Fuèterqualidät. È eigenes Alpèwesè isch nit nötig, meischtens stòt nu ei Unterkumpft für allfälligi Wachdiènscht.

D Alpmahd

Aalti Heuhüttè im Bregènzerwald

I dè Zit, wo s Vyy uff èm Obberleger (dè Alp) vobringt, wörd uff èm Niderleger s Alperheu gschnittè, a dè gächè Haaldè au hüt no großdeils vo Hand un kaum mit Maschinnè gmacht. Ußerhalb vo dè Weidegebièt wörd s Wildheuè braktizyrt. S Heu isch früèner i dè Heuhüttè glagerèt un nõch Bedarf denn im Winter als bsunders wertvolls Zuèsatzfuèter is Dal transportyrt.

Sell Heuziè duèt mit Heuschlittè erfolgè. Es isch eini vo dè gfôrlichschtè Arbetè vom aaltè Bergbuerèläbbè, mit hochè Ufall- un Todesrõtè. D Schlittè sin uffgrund vom mühseligè Winteruffschtyg zum Niderleger mit èm schwèrè Gräät so hoch wiè möglich ufftürmt un hèn lycht mee wiè nè Tonnè gwogè. Vo eim Maa glenkt, dè zweit hinnè als Brèmser, isch d Dalfaart è nu müèsam z kontrollyrends Unternemmè. Zuèsätzlich isch mò uff uusreichendè Schnee aagwisè gsi, un diè bescht Heuzièrzit isch diè gsi, wo hüt als högschsti Lawinèwarnschtufè gildet, nämlich zimli vill in kürzeschter Zit keitè Schnee: Er biètet Füürig, ohni dè Schlittè z stark z brèmsè, un villicht ligèzblybè (wa d Hûlf un dè Spott vo andrè Buèrè nõch sich zogè hèt). Dõher isch d Zaal vo dè Lawinèopfer bim Heuziè woll äänlich hoch gsi wiè diè vo dè vom Schlittè überrolltè odder im Gländi abgschtürztè.

Bsitzforme

Bi Alpwûrtschaftè könned voschideni Bsitzvohältnis ufftrettè:

• Gmeinschaftsalpè (Allmend) mit Eigèdums- un Nutzigsrächt z. B. von èm gsamtè Dorf odder è baar Einzelpersonè. S Personal wörd dõ vo dè einzelne Eigètümer drènnt gschtellt, lediglich Chäser un Butzer wörred gmeinschaftlich engagyrt. Ahand von èrè Einung wörred d Rächt un Pflichtè feschtglait
• Gnossèschaftsalp als gnossèschaftlichè Bsitz (z. B. Bärgschaft)
• Brivatalp
• Servitutsalp odder Brechtigungsalp, im Eigèdum vom Staat odder von èm Hèrrscher, mit Nutzigsrächt von èrè begränztè Nutzergruppè.

Tourismusbetryb

Alpbewûrtschaftig durch Jauseschtationè isch è wichtigi Ynaamequèllè vp dè aasässigè Bärgbuèrè. Sie muè hysichtlich dè Duèr in ganzjöhrig un saisonal unterdeilt wörrè.

• Saisonalalpè sin i dè traditionèllè Alpbetryb ybundè. Denn wörd au èn Deil vo dè erzüügtè Warè - abgsää vom Eigèvobruuch - für diè Jauseschtationè dõbhaaltè un nu dè übberschtygende Deil witergää.
• Ganzjöhrigè Fremdèvokeer gòt oft mit èm Abschyd vo dè Vywûrtschaft einhèr, um diè touristischi Infraschtruktur uffrächterhaaltè z könnè.

Ir Vorhandèsy isch für Bärgwanderer bsunders in abglägenè Laagè vo entscheidender Bedütig.

Statischtik

Öschterrych

1997 hèn z Öschterrych mee als 12.000 bewirtschaftete Alpè bschtandè, wo vo rund 70.000 Alpbuurè zirka 500.000 Stugg Alpvycher druf ghaltè worrè sin. Uff Alpè un Bergmähder sin z Öschterrych 1997 è Flächi vo 851.128 ha entfallè (rund è Viertel vo dè landwûrtschaftlichè Nutzflächi). S gröschte zämmèhängende Alpgebièt vo dè öschterrychischè Alpè isch d Region Teichalm-Summeralm im Grazer Bärgland.

Tyrol

Allei z Tyrol git s 2200 Alpè, devò 1250 Milchvyhalpè, wo 32 Millionè Kilogramm Milch broduzyrt worrè sin. Mee als d Hälfti vo allnè Küèh vobringed dè Summer uff èrè Alp, diè durchschnittlichi Alpweidezit bedrait im Tyroler Obberland 84 Dääg, im Unterland un Oschttyrol 93 Dääg. Alli zu Alpè ghörendè Flächè mached 47 % vo dè Tyroler Landesflächi uus.

Bayern

Im Johr 2002 hèn z Bayern 1384 bewûrtschafteti Alpè mit èrè Lièchtweidèflächi vo 40.329 ha exischtyrt, jewyls d Hälfti devò z Oberbayern un im Allgäu. Dezuè chömmed no rund 54.000 ha Waldweidèrächte. Insgsamt sin diè bayrischè Alpè mit 47.840 Rinder, devò 4445 Küèh, 640 Rösser un 4470 Gaissè un Schòòf beschtüggt.

Schwiz

D Alp Maran bi Arosa.

I dè Schwiz wörred ca. 380.000 Stugg Rindvycher, devò 130.000 Küèh uff Alpè gsömmerèt, dezuè öppè 200.000 Schòòf. D Alpflächi bedrait circa 35 % vo dè landwûrtschaftlich gnutztè Flächi, diè gröschte Alpflächè git s i dè Kantön Graubündè (170.000 ha) un Bärn (85.000 ha).

Sûdtyrol

Z Sûdtyrol befindet sich diè gröschte Hochalp vo Europa: d Seiser Alm.

Organisazione

Z Immèschtadt un Miesbach git s diè beidè einzigè Alpwirtschaftsschuèlè z Dütschland.

I der Schwiiz tuet der Schwiizer Alpwirtschaftlich Verband s Alpwääse wyterentwickle.

Lueg au

• Bätruef

Literadur

• Ringler, Alfred: Almen und Alpen. Höhenkulturlandschaft der Alpen. Ökologie, Nutzung, Perspektiven. Verein zum Schutz der Bergwelt, München 2009, ISBN 978-3-00-029057-2. 
• Neues Handbuch Alp. Handfestes für Alpleute. Erstaunliches für Zaungäste. zalpverlag, Mollis 2005, ISBN 978-3-03300443-6. 
• Ernst Roth, Beat Straubhaar u. a.: Z'Bärg - Wege zum Alpkäse. Detaillierte Beschreibungen von Berner Alpen Frutingen, Saanenland, Meiringen, Thun, Obersimmental (u. a.) und ihren Produkten. Weber, Thun. ISBN 978-3-909532-01-8 (Thun, Signau, Niedersimmental, Band 1), ISBN 978-3-909532-04-9 (Interlaken, Band 2), ISBN 978-3-909532-11-7 (Frutingen, Band 3), ISBN 3-909532-20-9 (Obersimmental, Band 4), ISBN 978-3-909532-31-5 (Saanenland, Band 5), ISBN 978-3-909532-32-2 (Haslital, Band 6)
• Susanne Glatz, Gregory Egger, Daniel Bogner, Susanne Aigner, Wolfgang Ressi: Almen erleben. Wert und Vielfalt der österreichischen Almwirtschaft. KVerlag, Klagenfurt 2005, ISBN 3-85391-240-0. 
• zalp. Die Zeitung der Älplerinnen und Älpler. Zalp, Mollis (PDF-Archiv – Erscheint einmal jährlich zum Alpsommer). 
• Eva Lechner, Reinhard Hölzl: Tiroler Almen. Löwenzahnverlag, Innsbruck 2008, ISBN 978-3-7066-2422-0. 

Weblingg

 Commons: Alpwürtschaft – Sammlig vo Multimediadateie

• Alp im Dicziunari Rumantsch Grischun Online
• Internetseite vo dè Schwizer Älplerinnè un Älpler
• Schwizerischè Alpkataschter
• Österrychisch Alpwirtschaft
• Allgäuer Alpwirtschafts-Akademy
• Alpwirtschaftlich Vorein Oberbayern

Einzelnõchwys

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Alm_(Bergweide)“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.