Skoenlapper
| Skoenlapper | |
|---|---|
| |
| Roespuntjonker (Siproeta epaphus), in Butterfly World, Florida | |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Filum: | |
| Klas: | |
| Orde: | |
| (geen rang): | Rhopalocera
|
'n Skoenlapper is 'n kleurryke dagaktiewe insek met vier vlerke en twee dun voelhorings. Skoenlappers behoort tot die orde van vlinders (Lepidoptera), ook bekend as die skubvlerkiges.
Die lewensloop van die skubvlerkiges
[wysig | wysig bron]Voordat die skoenlapper 'n bont insek word, ondergaan hy drie ontwikkelingstadia wat treffend van mekaar verskil. Uit die eier kruip die larwe, wat in die orde van die skubvlerkiges 'n ruspe heet, dan volg die papie waaruit later 'n skoenlapper ontwikkel.
Die eier
[wysig | wysig bron]Die eier van 'n skoenlapper het 'n harde dop, wat op een plek effens dunner is, sodat die ruspetjie makliker daaruit kan kruip.
Die larwe
[wysig | wysig bron]Die larwe lyk soos 'n wurm: hy het geen vlerke nie en ook nie fasette-oë nie, maar is 'n onversadigbare vreter. Tydens hul larwestadium is baie insekte ernstige kwaaddoeners. Hulle vernietig die gesaaides op die boer se akker, die plante in die veld, en selfs ons klere. Hul kougereedskap laat hulle toe om blomme, blare en vrugte te vreet, en selfs hout of wol.
Die larwe groei gewoonlik baie vinnig. Nadat hy vier of vyf keer vervel het, gaan soek hy 'n stil plek. Die larwes van moue grawe meestal gate in die grond, maar die meeste larwes van skoenlappers maak hulle met sydrade vas aan 'n tak of boomstam, of hulle rol hulself toe tussen 'n paar blare. Nou hou hulle op om te vreet en trek nie meer rond nie. Hulle gewysigde speekselkliere skei 'n vloeistof af wat in die lug hard word en lang, fyn sydrade vorm. In hierdie drade wikkel die larwes van sommige moue hulle toe en word papies in die omhulsel, die kokon.
Die papie
[wysig | wysig bron]Nou rus die insek in die omhulsel, en is teen sommige van sy vyande beskerm. Binne-in die papie vind egter 'n omwenteling plaas, en na 'n korter of langer tyd het die ruspe in 'n volwasse skoenlapper of mot verander. Die papiestadium van skubvlerkiges duur soms net 'n paar weke, maar dit kan oor verskeie maande strek.
Die skoenlapper
[wysig | wysig bron]Nadat die rustyd verby is, breek die volwasse skoenlapper die papiedop met groot moeite oop; dit duur verskeie ure voordat hy in die daglig verskyn. Hy is nog sag en klam, en sy vlerke is nog geplooi. Maar hy word gou droog; nou rek die vlerke uit en word hard. Die skoenlapper neem nou sy finale voorkoms aan en vlieg sy kort lewe binne wat - dit hang af van die bepaalde soort - 'n paar uur, verskeie dae of 'n paar weke duur. Die wyfie soek, wanneer sy eiers wil le, die bepaalde plant uit wat haar ruspe-nageslag as voedsel kan gebruik.
Die vlerke van skoenlappers
[wysig | wysig bron]Die mooiste en interessantste dele van die liggaam van die skubvlerkiges is die vlerke. Hierdie vier delikate strukture word versterk met 'n stelsel dun ribbes of are. Hulle is beklee met omtrent 'n miljoen uiters klein kleurskubbe wat mekaar soos teëls op 'n dak oordek.
Die skubbe, wat elkeen uit twintig baie dun plaatjies of lamellae bestaan, breek die lig soos glasprismas. Hieruit ontstaan die struktuur-kleure op die vlerke van die skubvlerkiges. Dan kom daar ook nog by pigmentkleure; dit is kleurstowwe wat in die skub self aanwesig is en wat deur die insek se organisme vervaardig word uit die voedsel waarvan hy leef. Dus kan die skoenlappers die onvergelyklike ontwerp van hulle mooi vlerke toeskrywe aan die eweredige verdeling van die pigmentkleure of aan die straalbreking deur die lamellae.
Etimologie
[wysig | wysig bron]Die woord skoenlapper het sy oorsprong vanaf die Nederlandse woord schoenlapper, oorspronklik "skoenhersteller". Die woord is 'n samestelling van schoen (skoen) en lappen (lap) met die agtervoegsel -er. In Nederlands het die betekenis uitgebrei om die insek in te sluit. Die rede hiervoor is dat die lapplekke op skoene baie soos die bont vlerke van die insek gelyk het. Die eerste optekeninge in Afrikaans is deur Antoine Changuion (1844) in die vorm schoenlapper en deur Arnoldus Pannevis (1880) in die vorm skoenlapper.[1]
Hoofgroepe en voorbeelde
[wysig | wysig bron]Daar is tussen 17 000 en 19 000 gedokumenteerde soorte skoenlappers wêreldwyd.[2] Die totaal word dikwels verwring omdat taksonome verskil oor die vraag of 'n bepaalde takson 'n volle spesie of 'n subspesie is. Taksonome skat dat daar wêreldwyd ongeveer 1500 spesies is wat nog ontdek moet word.[2]
Die hoofgroepe, en sommige van hul welbekende voorbeelde sluit in:
- Riddervlinders, familie Papilionidae,
insluitend die eiesoortige Baronvlinder in subfamilie Baroniinae, die Apollovlinders in die subfamilie Parnassiinae, en die Swaelsterte en Voëlvlerke in die subfamilie Papilioninae- Koninginswaelstert, Papilio machaon
- Speseryswaelstert, Papilio troilus
- Lemoenvlinder, Papilio demodocus
- Voëlvlerke, genus Ornithoptera, die grootste vlinders
- Witjies, familie Pieridae,
insluitend die Kwagga, Lusernvlinder, Swerwers, Geletjies, Blaarswerwers, Arabiere, Rooi-, Geel-, Oranje- en Skarlakenpuntjies[3]- Afrikaanse swerwer Catopsilia florella
- Kleinwitjie, Pieris rapae
- Grasveldgeletjie, Eurema brigitta
- Grasveldwitjies, Belenois aurota aurota
- Groenaarwitjie, Pieris napi
- Gewone isebel, Delias eucharis
- Bloutjies, familie Lycaenidae,
insluitend die Kopervlerkies, Stertbloutjies, Kortstertjies, Saffiere en Skollies[4]- Brenton-bloutjie, Orachrysops niobe (bedreigd)
- Xerxesbloutjie, Glaucopsyche xerces (uitgestorwe)
- Karnerbloutjie, Lycaeides melissa samuelis (bedreigd)
- Rooipierrot, Talicada nyseus
- Swartstreep-kortstertjie, Anthene amarah
- Metaalvlerkies, familie Riodinidae
- Sleutelblomskoenlapper, Hamearis lucina
- Okerjuffertjie, Abisara echerius
- Vierpootskoenlappers, familie Nymphalidae,
insluitend die Melkbosvlinders, Bruintjies, Rooitjies, Dubbelsterte en ander- Bontsandogie, Pararge aegeria
- Dubbelsterte, genus Charaxes
- Geel-gesiggie, Junonia hierta
- Melkbosvlinder, Danaus chrysippus
- Morfovlinders, genus Morpho
- Padwagtertjie, Junonia orithya
- Sondagsrokkie, die kosmopolitiese Vanessa cardui
- Ratsvlieërs, familie Hesperiidae,
insluitend die Konstabels, Dartelaars, Springertjies, Sandmannetjies, Swerwers, Dwaalesels, Ratsvlieërs[3] en Dikkoppies- Geel Hotnot, Gegenes niso
- Malvadikkoppie, Carcharodus alceae
- Sebulonratsvlieër, Poanes zabulon
Fotogalery
[wysig | wysig bron]-
-
'n Bokogiesoort, Junonia villida, Australië
-
Bloumorfovlinder (Morpho didius)
-
Die Cairns-voëlvlerk, die grootste Australiese skoenlapper
-
Die Pouoog, Inachis io
-
Amerikaanse melkbosvlinder, Danaus plexippus
-
Grootvuurvlerk, Lycaena dispar, een van die Europese Kopervlerkies
-
Konstantynseswaelstert, Papilio constantinus
-
Geel Hotnot, Gegenes niso
-
Afrikaanse swerwer, Catopsilia florella
-
Geel-gesiggie, Junonia hierta
-
Bronne
[wysig | wysig bron]- KENNIS, 1980, ISBN 0798108258, volume 3, bl. 436
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Etimologiewoordeboek van Afrikaans; G.J. van Wyk e.a. (red.); Stellenbosch: Buro van die WAT, 2003.
- ↑ 2,0 2,1 "World Butterfly Census (data collated by Hoskins from sources including Tolman 1997, Larsen 2005, Lamas 2004, d'Abrera 2001, Scott 1992, Preston-Mafham 1988, McCubbin 1971, Eliot/Corbet & Pendlebury 1992, Shields 1989, Ackery 1995, funet 2014, BoldSystems 2014, LepIndex 2014)". Adrian Hoskins (www.learnaboutbutterflies.com). Besoek op 4 April 2017.
- ↑ 3,0 3,1 Butterflies of the Kruger National Park, J Kloppers en G van Son, 1978, Nasionale Parkeraad, ISBN 0-86953-021-6
- ↑ Skoenlapperlys, Landboutaalkomitee en Taaldiensburo, 1959, Staatsdrukker, Pretoria
Eksterne Skakels
[wysig | wysig bron]Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Skoenlapper.
- Atlas of African Lepidoptera
