Johannes Theophilus Hahn

Johannes Theophilus Hahn (Rynse sendingstasie Eben-Ezer, Kaapkolonie 24 Desember 1842 – Johannesburg, Transvaal, 22 Januarie 1905) was handelaar en agent in Suidwes-Afrika, taalkundige en kenner van die Namataal, een van die sewe tale wat hy magtig was.

Jeugjare

Hahn was die derde kind van die Rynse sendeling Johannes Samuel Hahn en Helene Langenbeck. Hy bring sy eerste ses lewensjare op die sendingstasies Eben-Ezer aan die Kaapse Weskus deur, waarna die gesin in 1848 na Bethanien in Groot-Namakwaland (later Suidwes-Afrika) verhuis. Reeds as kind leer hy die moeilike Namataal soos 'n tweede moedertaal praat. In 1849 word hy vir sy skoolopleiding na Barmen in Duitsland gestuur, die hoofkantoor van die Rynse Genootskap waartoe sy vader behoort. Toe dié in 1852 aftree, keer hy na Barmen terug en kan Johannes weer in sy ouerhuis woon, waar die herinnerings aan die verblyf in Namaland nooit vervaag het nie.

Opleiding

Aanvanklik beraam hy planne om as landmeter en kartograaf na SWA terug te keer, maar ná sy beroepsopleiding besluit hy om navorsing onder die Nama te doen, met die gevolg dat hy vir 'n tydperk van vier jaar aan die universiteit in Halle onder die leiding van 'n grondlegger van die vergelykende grammatika van Bantoetale, prof. August Friedrich Pott, in die filologie studeer. In sy studiejare verskyn sy eerste taal- en volkekundige bydraes in Duitse vaktydskrifte: Die Nama-Hottentotten: ein Beitrag zur südafrikanischen Ethnographie, Globus XII (Dresden, 1867); Sagen und Märchen der Ova-Herero in Südafrika, Globus XIII (Dresden, 1868); Ein Raunkampf in der nördlichen Kap-Kolonie, Globus XIV, nos. 7 en 8 (Dresden, 1868); Beiträge zur Kunde von den Hottentotten, Jahresberichte des Vereins für Erdkunde (Dresden, 1868/69); Die Buschmänner: ein Beitrag zur südafrikanischen Völkerkunde, Globus XVIII (Dresden, 1870); Der hottentottische Tsui-//goab und der Indogermanische Zeus, Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde (Berlyn, 1870). Hy promoveer in 1870 in Halle op die proefskrif Die Sprache der Nama; nebst einem Anhang enthaltend Sprachproben aus dem Munde des Volkes (Leipzig, 1870).

'n Groot deel van sy vakansies in sy studentetyd bring hy deur op Poschwitz, die kasteel van Geheimrat Hans Conon von der Gabelentz, 'n kollega van Pott, omdat hy daar toegang kry tot 'n uitmuntende boekery van publikasies oor Afrika.

Hahn was met opmerklike geestesgawes bedeeld en het, afgesien van die Nama- en die Hererotaal, Duits, Engels, Nederlands, Latyn en Grieks beheers. Dat hy 'n toegewyde student en navorser was, blyk uit die belangwekkende studies wat hy voor 1870 voltooi. Daar is ook blyke dat hy vroegtydig met vakmanne soos C.F. Wuras en dr. W.H.I. Bleek gekorrespondeer het. Ná sy promosie tree Hahn gedurende 'n kort verblyf aan die Kaap in die huwelik met Marianne Esther de la Roche Smuts (1847–1895), dogter van Cornelius Smuts, M.D.; uit die huwelik is twee seuns gebore en 'n dogter wat jonk oorlede is.

Terug in sy geboorteland

In 1871 gaan hy na SWA, waar hy hom onder die Namastam van die Velskoendraers (Veldschoendragers) op Keetmanshoop vestig. Sy poging om daar as handelaar in sy onderhoud te voorsien, misluk weens die gedurige onluste tussen die roofsugtige stamme. Hy besef dat die land sonder bestaansbeveiliging nie kon ontwikkel nie en tree daarom op 21 Oktober 1872 met die Kaapse magistraat op Springbokfontein in verbinding om deur sy bemiddeling 'n brief aan die Kaapse regering te rig, waarin hy statistiese gegewens omtrent die winsgewende handel tussen die Kaapkolonie en SWA verstrek en te kenne gee dat die omvang daarvan verdubbel kon word sodra die Kaapse regering orde en vrede in die land herstel. Daar is geen reaksie op hierdie brief nie en Hahn verhuis noordwaarts na Rehoboth om in vennootskap met die handelaar Hermanus Steyn 'n beter heenkome onder die Basters te soek.

Daar vind albei dit moeilik om hulle te onderwerp aan die gesag van die Basterraad en maak beswaar teen die heffing van 'n jaarlikse handelsbelasting van £25 en 'n kleiner plaaslike belasting. Hulle weier om meer as die helfte daarvan te betaal en eis dat die helfte van die lede van die geregshof wat geskille tussen Basters en blankes moes besleg, uit blankes sou bestaan. Dit veroorsaak 'n hewige twis wat vererger word deur die feit dat Hahn die Transvaalse Boer en jagter Hendrik van Zyl wat met 'n groepie aanhangers op Ghansies gestaan het, in 1875 skriftelik uitnooi om hulle in die gebied oos van Rehoboth te kom vestig. Hahn het aan hom te kenne gegee dat hy met die hulp van 40 of 50 Boere maklik beheer oor die gebied kon kry. Ook het hy vermeld dat by op 'n handelsreis na Kaapstad reeds Boere in die Kamiesberg aangemoedig het om hulle in die noordelike deel van Namaland te vestig.

Toe Hahn se optrede rugbaar word, gelas die kaptein Hermanus van Wyk en sy Basterraad hom en Steyn om die gebied te verlaat. Hahn, wat van nature 'n aggressiewe mens was, doen onmiddellik 'n beroep op die hoof van die Swartbooistam, as voormalige besitter van die Bastergebied, en vra hom om verlof om daar te bly. Omdat die gemoedere mettertyd bedaar, word geen stappe teen Hahn gedoen nie. Intussen jaag sy brief egter ook Maharero, opperhoof van die Herero, in die harnas omdat hy niks meer gevrees het as 'n inval van Boere in Damaraland nie. Hy dagvaar Hahn om op Okahandja rekenskap te kom gee van sy handeling. Hy weier botweg om dit te doen en versoek Maharero om sy skuld by hom te betaal.

Maharero en ander hoofde stuur vervolgens 'n petisie aan die Kaapse regering om beskerming te vra. As gevolg word in 1876 die kommissaris W.C. Palgrave na SWA gestuur om die moontlikhede van 'n protektoraat te ondersoek en met die hoofde te onderhandel. Palgrave word op sy beurt ontevrede omdat Hahn sy sagmoedige optrede teenoor die inboorlinge laak en laat blyk dat hy teen 'n Britse protektoraat in die Transgariep gekant is.

Verhuising na die Kaapkolonie

Hahn ag dit gerade om die land in 1878 te verlaat. Hy kry huisvesting op Stellenbosch, waar sy ouer broer, Johannes Samuel Hahn, as hoof van die Rynse sendingskool gevestig is. Daar voltooi hy as opgeleide landmeter die eerste kaart van SWA: Original map of Namaqualand and Damaraland (Kaapstad, 1879). Op aanbeveling van die vermaarde Duitse taalkundige Max Mliller word hy op 1 Februarie 1881 aangestel as "regeringsfiloloog" en bewaarder van die Grey-versameling in die Suid-Afrikaanse Biblioteek, Kaapstad. In hierdie hoedanigheid stel Hahn 'n katalogus van die versameling saam, An index to the Grey collection in the South African public library (Kaapstad, 1884). Ondanks ernstige bibliografiese gebreke en veelvuldige onnoukeurighede, bly dit dekades lank daarna as basiese katalogus en aanvulling by dié van Bleek van 1858, in gebruik.

Van sy arbeid as navorser getuig verskeie publikasies na sy terugkeer uit SWA: The graves of Heitsi-eibib: a chapter on the prehistoric Hottentot race, Cape Monthly Magazine, XVI (1878); Tsuni-//Goam, The Supreme Being of the Khoi-Khoi (Londen, 1881); Early African exploration, up to the end of the 16th century (Kaapstad, 1882), en On the science of language and its study with special regard to South Africa (Kaapstad, 1882), 'n toespraak op 29 April 1882 in Kaapstad voor die 53ste jaarvergadering van die lede van die Suid-Afrikaanse Openbare Biblioteek. Hy lewer 'n belangrike bydrae tot die getuienis en rapport van die Kaapse regeringskommissie van 1883 oor naturellewette en gewoontes en toon weer dat hy volkome vertroud is met die lewe en gewoontes van die Nama.

Blykbaar was Hahn egter 'n beter navorser en geleerde as bibliotekaris; die biblioteekkomitee is ontevrede met sy werk en hy bedank op 30 November 1883 weens die teenstand van Charles A. Fairbridge en andere teen hom.

Terwyl hy in Kaapstad woon, is hy nogeens betrokke by 'n historiese gebeurtenis; hy verstrek aan die verteenwoordiger van F.A.E. Lüderitz, die jong Duitser Heinrich Vogelsang wat op pad was om in SWA die eerste grondkonsessies te verwerf, waardevolle inligting omtrent die ontwikkelingsmoontlikhede van die land en vergemaklik Vogelsang se verwerwing van die Angra Pequena-gebied deur 'n aanbevelingsbrief te skryf aan Josef Frederiks, die besitter van daardie streek en kaptein van die Nama van Bethanien, waar Hahn se vader vroeër sendeling was.

Gedurende die jare wat Hahn op Stellenbosch moes deurbring, oormeester 'n gevoel van verydeling hom omdat die toerusting vir navorsingswerk daar ontbreek asook die nodige geld vir sy onderhoud. Uit hierdie maer jare op Stellenbosch dagteken sy brosjure Viticulture in South Africa: a scheme for the development of the Cape wine industry (Londen, 1888).

Vir oulaas in SWA

In 1889 is hy weer in SWA as agent van die Kharaskhoma Exploring and Prospecting Syndicate en verkry teen die einde van die jaar vir die maatskappy grond- en mineraleregte in die gebiede van die Bondelswarts, die Velskoendraers en by Swartmodder (die huidige Keetmanshoop). Ná sy terugkeer het hy die middele om op Stellenbosch die plaas van 'n geneesheer, dr. Hanf, aan die voet van die Papegaaiberg op die pad na Lynedoch te koop. Alhoewel sy seun Roderick hom bystaan, misluk sy pogings om te boer; sy vrou sterf in November 1895 en teen 1898 is hy insolvent. Ná die Tweede Vryheidsoorlog vind hy 'n karige bestaan as werknemer van 'n mynmaatskappy tot hy in Johannesburg aan kanker oorlede is.

Persoonlikheid en waardering

Baie van sy moeilikhede moet toegeskryf word aan sy opvlieënde en aanmatigende geaardheid wat selfs by familielede ergernis veroorsaak. Sy belangstelling in navorsing bring hom in aanraking met geleerdes. Deur sy publikasies geniet hy aansien in die buiteland met die gevolg dat hy benoem word as korresponderende lid van beroemde wetenskaplike verenigings soos die Geographische Gesellschaft (Dresden), die Gesellschaft für Erdkunde (Berlyn) en die Anthropologische Gesellschaft (Wenen). Nogtans was hy geen geleerde van betekenis nie. Sy afleidings en teorieë soos vervat in sy Tsuni-//Goam: the Supreme Being of the Khoi-Khoi en On the science of language hou nie altyd steek nie en sy redenering is dikwels onsaaklik, veral in laasgenoemde brosjure, waarin hy blyk gee van sy antipatie teen wat hy the Dutch patois in this Colony noem. Andersyds het hy deur sy mededelings oor die leefwyse en (by)gelowe en kultuur van die Khoikhoi sowel as die San heelwat bygedra tot die hedendaagse kennis. en sy mededelings oor die gifbereiding by inboorlinge was in daardie tyd betreklik nuut.

Van sy nagelate boeke en geskrifte is in besit van die universiteitsbiblioteek op Potchefstroom. Foto's van Hahn kom voor in die albumversameling van die Suid-Afrikaanse Openbare Biblioteek. Die hoogleraar aan die Suid-Afrikaanse Kollege P.D. Hahn was sy broer.

Bronne

(af) De Kock, W.J. 1968. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk, namens die Nasionale Raad vir Sosiale Navorsing, Departement van Hoër Onderwys.
(en) Sy lewensverhaal. URL besoek op 17 Mei 2016.
(en) Kort lewensbeskrywing. URL besoek op 17 Mei 2016.