Diktegroei

By sekondêre groei verdik die stam en wortels. Obstruksies soos hierdie metaalpaal kan verswelg word.

In teenstelling met die diereryk, waar groei plaasvind net tot die dier volwasse is, kan plante onbeperk aanhou groei. Bome – die grootste plantsoort – kan hoogtes van 110 meter en meer bereik. Ter wille van stewigheid moet die plant se lengte- en diktegroei mekaar aanvul. By tweesaadlobbige plante vind diktegroei deur die vorming van hout plaas. Hout word deur die delingsweefsel wat in die stingel geleë is – na binne gevorm, terwyl die basweefsel na buite gevorm word. Die buitenste laag van die weefsel sterf telkens weer af en vorm so die bas van die boom. Onder die skorslaag lê die hout, 'n homogene en stewige weefsel. By eensaadlobbige plante, waar die delingsweefsel wat vir houtvorming verantwoordelik is, ontbreek, vind daar slegs in uitsonderlike gevalle diktegroei plaas.

Eensaadlobbig

By die meeste eensaadlobbige plante, soos palms; vind lengte- en diktegroei afsonderlik plaas. In die eerste periode vind net diktegroei (primêre diktegroei) plaas. Ná ontkieming word 'n knolvormige stingel met 'n blaarroset gevorm. Die knol of voet hou dan aan groei totdat die uiteindelike dikte van die toekomstige boom bereik is. Daarna begin die lengtegroei. Op 'n latere leeftyd vind byna geen diktegroei meer plaas nie. 'n Paar spesies van die leliefamilie is egter uitsonderings op dié reël. Hierdie plante, onder meer die aalwyn, die garingboom en die draakbloedboom (Dracaena draco). ondergaan net soos tweesaadlobbige plante diktegroei op 'n latere leeftyd (sekondêre diktegroei). By die draakbloedboom word op enige afstand van die top af delingsweefsel (kambium) in die baslaag gevorm. Dit vorm dan 'n aantal "vaatbundels", wat soms in 'n geslote ring verenig. Op die Kanariese Eilande is eksemplare van die bome wat 'n omtrek van 15 meter het.

Tweesaadlobbig

By die tweesaadlobbige plante vind lengte- en diktegroei gelyk plaas. Diktegroei kan onbepaald voortduur, sodat bome geweldige afmetings kan aanneem. By plante met 'n korter lewensduur, soos die kruidagtiges, kom dié vorm van diktegroei ook voor. Daar ontstaan altyd eers 'n dun stingel, wat dan geleidelik dikker word as gevolg van die verdelingsaktiwiteite van die kambiumweefsel. In teenstelling met die meeste selle in die plant hou die kambium voortdurend na twee kante toe met seldeling aan.

Kambium

In die stingel van tweesaadlobbiges kan al die selle net dig by die top, waar lengtegroei plaasvind, groei en verdeel. Die meeste ander plantselle het reeds hulle bepaalde grootte en vorm bereik en is ten volle gedifferensieer. 'n Uitsondering is enkele sellae in die vaatbundels, waaruit die eerste diktegroei plaasvind. Dit is klein, dunwandige selle, wat met deling nuwe basselle na buite toe en houtselle na binne toe vorm. Die eerste hout word primêre hout genoem. Tydens die verdikking van die stingel brei die kambium in die ruimtes tussen die vaatbundels (die murgstrale) uit. Die murgstraalselle, wat by die kambium binne die vaatbundels aansluit, herwin hulle vermoë om te verdeel en begin om as kambiumselle te funksioneer. Na buite word basweefsel en na binne houtweefsel gevorm. Die kambium wat later gevorm word (sekondêre kambium), word interfassikulêre kambium genoem (dit lê tussen die vaatbundels), in teenstelling met die kambium wat eerste gevorm is, die primêre of fassikulêre kambium, wat in die vaatbundels lê.

So ontstaan 'n ononderbroke ring – wat in 'n dwarssnee sigbaar is – van kambiumweefsel in die stingel van tweesaadlobbige plante, waaruit telkens nuwe hout- en basselle gevorm word. Anders as by jong stingels waar ŉ ring van vaatbundels in ŉ dwarssnee gesien kan word, is daar nou ononderbroke ringe van hout- en basselle.

Toenemende diktegroei

Die plek waar diktegroei plaasvind, naamlik 'n dun, ringvormige sellaag, en die feit dat die plantsel met sy verdikte wand moeilik veranderbaar is, het 'n invloed op die meganisme van die diktegroei. Omdat daar voortdurend na binnetoe hout gevorm word, word die kambiumring op 'n bepaalde oomblik te nou om al die gevormde hout te bevat. Deur deling ontstaan daar daarom steeds nuwe kambiumselle, wat die ring wyer maak (dilatasie).

Aangesien die omvang van die hout en die kambium steeds groter word namate diktegroei plaasvind, moet die basweefsel wat na buite gevorm is, ook saamgroei. Die bas bestaan egter net soos die ander plantdele uit selle wat reeds gedifferensieer is en nie meer in staat is om te verdeel nie. Dit word gedeeltelik deur die vorming van nuwe kambiumweefsels (dilatasiekambuim) in die murgstrale vervang. Dié weefsels staan loodreg op die kambiumweefseldrade wat reeds aanwesig is, en deur seldeling word die omtrek inderdaad groter. Die delingsaktiwiteit van die dilatasiekambuim is egter meestal nie voldoende om by die veel vinniger houtvorming aan die binnekant by te hou nie. Deur die toenemende druk van die sentrale houtmassa word die selle van die basweefsel platgedruk, en uiteindelik skeur die bas.

Om te voorkom dat bakterieë die boom deur die barste binnedring of dat die boom uitdroog, word daar voordat skeure in die bas vorm, 'n nuwe soort kambium, die kurkkambium, gevorm. Die selle van hierdie kambium lê langs die buiteomtrek en vorm kurkselle na die buitekant toe. Dit is klein selle met 'n kort lewensduur en 'n dik wand waarvan die grootste deel uit kurkstof bestaan. Die kurk vorm 'n ondeurdringbare laag vir bakterieë en beskerm die plant teen uitdroging en koue. Die plantstingel, wat tot in dié stadium groen was, verkleur na bruin. Tussen die kurkselle kom klein openinge, die lentiselle, voor. Hulle sorg vir voldoende gaswisseling tussen die stingelweefsel en die buitelug. Die kurkvorming kan so sterk wees dat die boom ongevoelig vir veldbrande kan word. Hierdie verskynsel kom by die sequoia (Sequoia sempervirens) in Noord-Amerika en by baie ander boomsoorte in die trope voor.

Die kurkeik (Quercus suber) lewer kurk vir tegniese gebruik. Die gebruik van kurk in visnette en vlotte was al onder die Romeine en die Grieke bekend. In die Middeleeue het kurk in Wes-Europa en Engeland bekend geword deur die toedoen van die Portugese. Kurk word nie meer so dikwels as voorheen as isolasiemateriaal of vir die verseëling van bottels gebruik nie omdat dit al hoe meer deur kunsstowwe vervang word.

Omdat houtvorming en die gepaardgaande verwyding van die kambiumring steeds voortduur, ontstaan daar van tyd tot tyd spanning in die bas en moet daar steeds kurkvorming plaasvind. Die basweefsel wat buite die kurkselle lê, sterf af en vorm die bas van die boom. Daar kom voortdurend stukke hiervan los. Die basweefsel wat werklik funksioneer, is maar baie dun en word dikwels net een jaar oud.

Houtvorming

Die houtselle wat deur die ring van kambiumselle gevorm word, vorm saam die sekondêre hout. By meerjarige plante soos bome en struike word daar elke jaar nuwe houtselle gevorm. So ontstaan die verhoute stam van die plante. Die vorming van houtselle vind egter nie in dieselfde mate in die verskillende seisoene plaas nie. In die lente, wanneer daar 'n sterk opwaartse sapstroom in die plant is, word groot, dunwandige selle gevorm, en in die herfs is die selle kleiner en het hulle dikker wande. Tydens die winter kom die groei tot stilstand en rus die kambuim. Die daaropvolgende lente word opnuut groot selle gevorm, en by ouer stamme is die oorgang van groot na klein houtselle duidelik sigbaar. So 'n jaarring kan dikwels met die blote oog gesien word. In die trope is ŉ soortgelyke oorgang in die hout sigbaar omdat die grootte van die selle in die nat en die droë tye van die jaar verskillend is. Die studie van jaarringe word dendrochronologie genoem.

Omdat die vorming van groot selle van die temperatuur afhang, kan daar uit die verhouding tussen die aantal groot en klein selle vasgestel was of die somer van 'n bepaalde jaar warm of koud was. Jaarringe van bome openbaar daardeur nie net iets oor die ouderdom van die boom self nie, maar ook oor die klimaat en die periode waarin die boom geleef het.

Die gevormde hout bly, in teenstelling met die bas, langer behoue. Die boomstam bestaan dan ook grotendeels uit hout. Die gedeelte wat vir die vervoer en berging van voedingstowwe verantwoordelik is, lê dig teen die kambium en word spinthout genoem. Die kernhout, wat meer na binne lê en uit dooie selle bestaan, bevat allerhande stowwe wat die duursaamheid van die hout verhoog. Dit is daarom veral die kernhout wat handelswaarde het. In beginsel kan die proses wat hierbo verduidelik is, onbepaald aanhou. Bome kan op dié manier reusagtig groot en baie oud word. In Kalifornië is voorbeelde van die reeds genoemde sequoia aangetref wat meer as 3 000 jaar oud is en 'n deursnee van 9 meter en 'n hoogte van meer as 110 meter het.

Die kremetart- en die geelhoutboom is bekend as Suid-Afrika se boomreuse. Die kremetart (Adansonia digitata) kom veral in die Limpopo-provinsie voor. Die stam van die kremetart word geweldig dik en kan 'n omtrek van tot 27 meter hê. Die bome word egter selde hoër as 21 meter. Die geelhoutboom word nie so dik nie maar word baie hoër. Die outeniekwageelhoutbome wat in die Knysnawoud voorkom, staan bekend as die "reuse van die bos", en kan tot 60 meter hoog word.

Bronnelys

Wêreldspektrum, Vol. 5, 69-72, ISBN 0 908409 46 X