Dadelpalm
| Dadelpalm | |
|---|---|
| |
| Dadels aan 'n dadelpalm | |
Wetenskaplike klassifikasie 
| |
| Domein: | Eukaryota |
| Koninkryk: | Plantae |
| Klade: | Tracheofiete |
| Klade: | Angiospermae |
| Klade: | Eensaadlobbiges |
| Klade: | Commelinids |
| Orde: | Arecales |
| Familie: | Arecaceae |
| Genus: | Phoenix |
| Spesie: | P. dactylifera
|
| Binomiale naam | |
| Phoenix dactylifera | |
| Sinonieme[1] | |
| |
Phoenix dactylifera, algemeen bekend as die dadelpalm,[2] is 'n blomplantspesie in die palmfamilie, Arecaceae, wat vir die eetbare, soet vrugte daarvan verbou word. Alhoewel die presiese herkoms van die spesie onseker is weens die verbouing daarvan oor millenia, is dit besmoontlik uit die Vrugbare Halfmaan afkomstig wat strek van Egipte tot Mesopotamië.[3] Die spesie word algemeen verbou regoor Noord-Afrika, die Midde-Ooste en Horing van Afrika, tot in Suid-Asië, en is wêreldwyd in etlike tropiese en subtropiese streke genaturaliseer.[4][5][6] P. dactylifera is die tipe-spesie van die Phoenix-genus, wat tussen 12 en 19 spesies wilde dadelpalms bevat, en is benewens die hoofbron van kommersiële produksie.[3]
Dadelpalms bereik tipies 'n hoogte van sowat 21–23 meter,[7] en kan 'n een- of meerstammige groeivorm uit 'n enkele wortelstelsel aanneem. Dadelpalmvrugte (dadels) is ovaal-silindries gevorm en kan na gelang van die variëteit helderrooi tot -geel van kleur wees. Massagewys bestaan tussen 61 en 68 persent van die vrug in gedroogde vorm uit suiker, en die vrugte is gevolglik baie soet.[8]
Oor millenia is dit 'n stapelvoedsel in die Midde-Ooste en die Indusvallei, en argeologiese getuienis dui aan dat dadels reeds van die 6de millennium v.C. af in Arabië verbou word. Die jaarlikse wêreldproduksie van dadels beloop 8,5 miljoen metrieke ton, en lande in die Midde-Ooste en Noord-Afrika is die vernaamste produsente.[9]
Etimologie
[wysig | wysig bron]Die spesienaam dactylifera, d.w.s. "dadeldraend" is afgelei uit die Griekse woorde daktylos (δάκτυλος), wat "dadel" (ook "vinger") beteken,[10] en fero (φέρω), wat "ek dra" beteken.[11] Die vrug staan as 'n dadel bekend.[12] Die vrug se Afrikaanse en Engelse naam (d.i. "date") is via Oud-Frans, soos ook in Latyn, afgelei uit die Griekse woord vir "vinger", dáktulos, weens die vrug se langwerpige vorm.
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]Fossielvondse dui aan dat die dadelpalm al minstens 50 miljoen jaar bestaan.[13]
Dadels vorm reeds duisende jare 'n stapelvoedsel in die Midde-Ooste en die Indusvallei, nadat die verbouingskultuur vermoedelik uit die omgewing van die huidige Irak versprei het. Argeologiese getuienis bestaan vir dadelverbouing in Mehrgarh om en by 7000 v.C., 'n Neolitiese beskawing in die gebied van die huidige westelike Pakistan,[14] asook in oostelike Arabië tussen 5530 en 5320 v.C., gebaseer op radiokoolstofdatering,[15] en word sedert antieke tye van Mesopotamië tot prehistoriese Egipte verbou. Die antieke Egiptenaars het die vrugte ook in dadelwyn omskep, en die vrugte ook tydens oestyd geëet.[verwysing benodig] Getuienis vir verbouing word regdeur latere beskawings in die Indusvallei aangetref, insluitend Harappa in die periode 2600 tot 1900 v.C.[14] Die antieke Hebreërs het die vrugte berei in wyn, asyn, brood en koeke, terwyl die pitte gebruik is om vee vet te maak, en die hout in gereedskap verwerk is.[16]
Die palmblare wat in Antieke Rome in hul triomftogte gebruik is om oorwinning te simboliseer, was besmoontlik dié van Phoenix dactylifera.[17] Die dadelpalm was 'n gewilde plant in die Romeinse pilaargang-binnehowe, alhoewel dit in die gematigde klimaat van Italië nie vrugte voortgebring het nie.[18] Dit is herkenbaar in fresco's te Pompeii en elders in Italië, insluitend 'n tuintoneel gevind by die Huis van die Troue van Alexander.[19]
In latere tye het handelaars dadels binne suidwes-Asië, Noord-Afrika en Spanje versprei. In 1765, in die omgewing van die San Ignacio-sendingstasie, is dadels deur die Spanjaarde na Meksiko en Kalifornië ingevoer.
'n Dadelpalmkultivar wat met die antieke Judese dadelpalm verbind word, is beroemd vir die langlewende ortodokse saad (d.i. lewenskragtig na uitdroging), waarvan etlike na 'n onbeplande berging van twee millenia lank, steeds ontkiem het.[20] Die oorlewingslimiet van behoorlik gestoorde sade is egter onbekend.[21]
'n Genoomstudie van die New York Universiteit se Abu Dhabi Sentrum vir Genomika en Stelselbiologie het aangedui dat gedomestiseerde dadelpalm-variëteite uit Noord-Afrika, insluitend welbekende variëteite soos die 'Medjool' en 'Deglet Nour', kruisings is tussen Midde-Oosterse dadelpalms en die Kretensiese dadelpalm, P. theophrasti. Dadelpalms verskyn in die argeologiese rekord in Noord-Afrika sowat 2 800 jaar gelede, wat suggereer dat hierdie kruising deur die Minoërs of Fenesiërs versprei is.[22]
Beskrywing
[wysig | wysig bron]
Dadelpalms groei tipies tot 21–23 metres (69–75 ft) in hoogte,[7] met 'n alleenstaande stam, of 'n veelstammige groeivorm uit 'n enkele worstelstelsel. Die blare is 4–6 metres (13–20 ft) lank met stekels aan die blaarstingel, en veerspletig met ongeveer 150 blaartjies. Die blaartjies is 30 cm (12 in) lank en 2 cm (0,79 in) wyd. Die boom se kroon oorspan 'n wydte van 6–10 m (20–33 ft).
Die dadelpalm is diësies (of tweehuisig), aangesien die plante uitsluitlik manlik of vroulik is. Hulle kan maklik van saad verbou word, maar slegs 50% van die saailinge sal vroulik en gevolglik vrugtedraend wees, en die dadels van saailingplante is dikwels kleiner en van swakker kwaliteit. Meeste kommersiële plantasies gebruik gevolglik stiggies van kultivars wat 'n hoë opbrengs lewer. Plante wat uit stiggies gegenereer word sal 2-3 jaar vroeër vrugte voortbring as saailinge.
Dadels is van nature windbestuifde plante, maar in tradisionele oase-dadelverbouing en in moderne boorde word hulle slegs met die hand bestuif. In natuurlike omstandighede sal bestuiwing plaasvind met 'n gelyke getal manlike en vroulike plante. Met menslike bystand kan een manlike plant egter tot 100 vroulike plante bestuif. Aangesien die manlike plante slegs van kommersiële waarde is as bestuiwers, laat dit die verbouers toe om hulle hulpbronne vir 'n meerderheid vrugtedraende plante aan te wend. Sekere verbouers hou selfs geen manlike plante aan nie, aangesien manlike blomme met bestuiwingstyd by plaaslike markte beskikbaar is. Handbestuiwing word vanaf 'n leer deur 'n bedrewe werker uitgevoer, of deur van 'n lugblaasmasjien gebruik te maak. In sekere areas soos in Irak, sal die bestuiwer gebruik te maak van 'n spesiale klimapparaat wat om die stam en om sy rug vou (تبلية in Arabies genoem) om hom met die uitklim teen die stam vas te hou.
Dadels is ovaal-silindries, 3–7 cm (1,2–2,8 in) lank, en 2–3 cm (0,79–1,18 in) in deursnee. Wanneer ryp wissel hulle van helderrooi tot heldergeel van kleur, afhangend van die variëteit. 'n Dadels is 'n steenvrug en bevat 'n enkele pit van 2–2,5 cm (0,8–1,0 in) lank en 6–8 mm (0,2–0,3 in) dik. Drie vername kultivargroepe bestaan: sag (ondermeer 'Barhee', 'Halawy', 'Khadrawy' en 'Medjool'); semidroog (ondermeer 'Dayri', 'Deglet Nour' en 'Zahdi'), en droog (bv. 'Thoory'). Die tipe vrug word bepaal deur die glukose-, fruktose- en sukrose-inhoud.
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ "The Plant List, Phoenix dactylifera L." Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 April 2019. Besoek op 1 Desember 2020.
- ↑ Sjabloon:GRIN
- ↑ 3,0 3,1 Krueger, Robert R. "Date Palm Genetic Resource Conservation, Breeding, Genetics, And Genomics In California" (PDF). The Conference Exchange. Besoek op 26 Maart 2018.
- ↑ Kew World Checklist of Selected Plant Families, Phoenix dactylifera
- ↑ Biota of North America Project, Phoenix dactylifera
- ↑ Flora of China, v 253 p 143, Phoenix dactylifera
- ↑ 7,0 7,1 Divya Bichu. "Arabian Desert Plants". Buzzle. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Januarie 2015. Besoek op 19 April 2015.
- ↑ "Dates, deglet noor". FoodData Central. USDA Agricultural Research Service. Besoek op 25 Mei 2020.
- ↑ "FAOSTAT:Crops". Elements:Production Quantity / Items:Dates. Besoek op 26 Maart 2018.
- ↑ Sjabloon:LSJ
- ↑ Sjabloon:L&S
- ↑ "Date Palm". 15 Oktober 2008. HowStuffWorks.com.
- ↑ "Medjool: A Date to Remember". NPR.org. 17 Oktober 2007. Besoek op 19 April 2015.
- ↑ 14,0 14,1 Kenoyer, Jonathan Mark; Heuston, Kimberley Burton (2005). The Ancient South Asian World. The World in Ancient Times. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-522243-2. Besoek op 30 Julie 2013.Sjabloon:Page needed
- ↑ Tengberg, M. (November 2012). "Beginnings and early history of date palm garden cultivation in the Middle East". Journal of Arid Environments. 86: 139–147. Bibcode:2012JArEn..86..139T. doi:10.1016/j.jaridenv.2011.11.022.
- ↑ Smith, Homer W. (1952). Man and His Gods. New York: Grosset & Dunlap. p. 65.
- ↑ Ernest Small (2009). Top 100 Food Plants. p. 231.
- ↑ Linda Farrar (1998). Ancient Roman Gardens. p. 141.
- ↑ Linda Farrar (1998). Ancient Roman Gardens. p. 141.
- ↑ Hanson, Wendy (13 Junie 2008). "Date palm seed from Masada is the oldest to germinate". Los Angeles Times.
- ↑ Bonner, Franklin T. (April 2008). "Chapter 4 Storage of Seeds" (PDF). Woody Plant Seed Manual, USDA FS Agriculture Handbook 727. National Seed Laboratory, 5675 Riggins Mill Rd, Dry Branch, GA 31020. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 1 Desember 2016. Besoek op 21 Junie 2008.
- ↑ Flowers, Jonathan; et al. (2019). "Cross-species hybridization and the origin of North African date palms". Proceedings of the National Academy of Sciences USA. 116 (5): 1651–1658. doi:10.1073/pnas.1817453116. PMC 6358688. PMID 30642962.
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Dadelpalm.
