Dolf van Niekerk

Dolf van Niekerk
Gebore	Rudolf Johannes van Niekerk 22 Februarie 1929 Edenburg
Sterf	31 Desember 2022 (op 93) Pretoria
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	Skrywer
Bekend vir	Boeke

Rudolf Johannes van Niekerk (22 Februarie 1929 - 31 Desember 2022) was ’n voormalige direkteur van Landbou-inligting in die Departement van Landbou en ’n Afrikaanse skrywer, digter en dramaturg, wat as deelnemer aan die Sestiger-beweging vernuwing in die Afrikaanse prosa bring.

Lewe en werk

Van Niekerk is op 22 Februarie 1929 in Edenburg gebore. Sy ma, Bettie, is skaars ’n maand na sy geboorte oorlede en sy pa, die kleremaker Rudolf Johannes, trou weer later. Sy halfsuster wat uit hierdie huwelik gebore is, Maria, is op tweejarige ouderdom oorlede. Hy matrikuleer in 1946 aan die Hoërskool Edenburg. In 1949 behaal hy ’n B.A.-graad aan die Universiteitskollege van die Oranje-Vrystaat en later ’n honneursgraad in Wysbegeerte aan Unisa. In die jare 1950 tot 1956 is hy omroeper en regisseur by die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie in Johannesburg en Kaapstad, terwyl hy deeltyds verder studeer. In 1954 behaal hy die B.A. Honneurs-graad in Wysbegeerte met lof aan die Universiteit van Suid-Afrika. Met die stigting van die Departement van Landbou se radiodiens Landbouradio in 1957 word hy radiobeampte en later hoof van hierdie departement se radiodiens. Sy belangstelling in wedvlugduiwe lei later tot die skryf van die boek “Skrik kom huis toe” en hy is ook verantwoordelik vir die duiwerubriek wat in die sestigerjare deur die SAUK uitgesaai is.

In 1967 verwerf hy ’n M.A.-graad in Wysbegeerte met lof aan die Universiteit van Pretoria met ’n verhandeling oor “Vryheid as fundamenteel-eksistensiële prinsipe in ‘Aantekeningen uit het ondergrondse' van F.M. Dostojefski”. In 1978 word hy direkteur van die Direktoraat Landbou-inligting – ’n pos wat hy tot met sy aftrede in 1994 beklee.”. In 1969 word hy bevorder tot assistent-direkteur in die afdeling Landbou-inligting van die Departement van Landbou en in 1972 tot adjunk-direkteur. Sy studies word afgerond toe hy in 1982 ’n Ph.D.-graad in Wysbegeerte aan die Universiteit van Pretoria verwerf op grond van ’n proefskrif oor “Bewaring as sedelike prinsipe in die Suid-Afrikaanse bodembenuttingsituasie: ’n Kultuurfilosofiese studie”. By drie geleenthede word hy deur sy departement na die buiteland gestuur om ’n studie te maak van kommunikasiedienste binne landbouverband. Van sy vakkundige artikels word in tydskrifte soos Conserva gepubliseer.

Na aftrede is hy per geleentheid ’n aanbieder by die Eenheid vir Kreatiewe Skryfkuns aan die Universiteit van Pretoria se Winterskool vir beginner- en gevorderde skrywers en hy neem ook deel aan die Boekjol by die Universiteit van Pretoria en die Versindaba in Stellenbosch. Hy is twee keer geskei voordat hy in 1967 met Susan trou. Hy het vyf kinders en woon in Murrayfield in Pretoria.

Skryfwerk

Inleiding

Hoewel Dolf van Niekerk buite die letterkundige binnekring beweeg, word hy as een van die Sestigers gereken wat betekenisvolle verandering in ons prosa teweeg gebring het. Hy is by uitstek die skrywer wat die buitestaanderfiguur in Afrikaans teken en selfs sy jeugboeke fokus op sulke figure. Hy begin reeds op skool en universiteit skryf en debuteer in 1953 met gedigte in die tydskrif Standpunte, terwyl daar later ook gedigte van hom in Die Brandwag en Tydskrif vir Letterkunde verskyn. In hierdie vroeë tyd verskyn ook die vervolgverhaal “Erfgename van Libertas” in Die Huisvrou. Terwyl hy deeltyds studeer en as omroeper werk, skryf hy hoorspele, hoorbeelde en radiovervolgverhale. Van sy bekendste radiovervolgverhale is “Die man met ’n blaar in sy hand”, “Voëls op takke”, “Cicero word getem”, “Die rebelle van Gannavlei” en “Die eerste burger van Gannavlei”. Hy skryf later ook die vervolgverhaal “Tempelhof”, wat in 1996 oor Radio Sonder Grense uitgesaai word en die grond en omgewing as tema het. Die jong, onervare François en Anina du Toit op hul erfplaas in die Vrystaat is die hoofkarakters. Die drama beeld ook die omgee en saamstaan van Ficksburg se gemeenskap uit en die lang pad van ontbering wat die moderne boer moet loop om die foute van vroeëre onkundigheid reg te stel.

Romans en novelles

Sy eerste roman, “Gannavlei”, word op sy radiovervolgverhale “Die rebelle van Gannavlei” en “Die eerste burger van Gannavlei” gebaseer en in 1958 gepubliseer. Dit is die verhaal van die lief en leed van eenvoudige mense op ’n klein plattelandse dorpie. Reeds in “Gannavlei” is die twee hoofkarakters (Dawid en Duif) deur hulle asosiale gedrag buitestaanders, al val hierdie roman nog met sy romantiese toonaard, kleindorpse milieu en oordrewe beeldgebruik binne die kader van die ouer prosa. Die uitbeelding van die buitestaanders bring egter ’n mate van vernuwing in die tradisie van die kleindorpse vertelling. Die gelyktydige ontwikkeling van verskeie uiteenlopende motiewe gee ’n episodiese bou aan die roman, terwyl die verwisseling van die verteller vanaf die ongekwalifiseerde “ons”, later een van die dorpsgenote en nog later ’n aktiewe karakter nie strook met die regstreekse aanbieding van Dawid en Duif se binnegedagtes nie.

“Die son struikel” word gereeld aan skole en op universiteit voorgeskryf. Hierdie novelle behandel die trauma van oorlog (die Rebellie van 1914 tot met die geweld tydens die Randse mynwerkerstaking van 1922) op ’n buitestaander-figuur. Die styl van die roman is in kort, staccato-agtige sinne wat in die bewussynstroomtegniek die gevoelens en innerlike lewe van die hoofkarakter, Diederik Versveld, weerspieël. Hy is ’n volslae outsider wat geen plek het op aarde nie en sy lewe in angs en eensaamheid deurbring. As baie jong seun is sy ouers in die Anglo-Boereoorlog dood en hy word in afsondering deur sy ouer broer groot gemaak, maar met sy broer se dood word hy alleen die wêreld ingestoot, op soek na ’n eie identiteit en ’n plek om te behoort. Hy worstel dan in sy onvolwassenheid en eensaamheid met die kernvrae van die lewe, soos wie God is en wat die sin van die lewe is. So word hy ’n simbool van die groter onafgerondheid en onvolwassenheid van die mensdom en verkry sy worsteling universele betekenis as uitbeelding van die enkeling se stryd teen kragte en situasies wat hy nie verstaan nie en wat sterker is as hy. Die omringende karakters is verteenwoordigend van die magte van die kerk, staat en volk, wat as die bedreigende “hulle” deurentyd op die periferie aanwesig is. Die “hulle” propageer rebellie en staking en gee op hierdie wyse die historiese werklikheid aan die novelle, terwyl Diederik in sy volkome afwysing van hierdie magte en onttrekking in homself die sin van die geskiedenis ontken, opnuut gebore wil word en in die dood raad met God wil hou. Daarom dat hy vir die omringende karakters kan sê dat hy nie een van hulle is nie en terwyl hy staak, hy nie saam met hulle staak nie. Deur sy volstrekte weiering om mee te doen aan enige aksie is Diederik Versveld die mees konsekwente buitestaander-figuur in die Afrikaanse letterkunde. Met hierdie roman lewer Van Niekerk ’n wesenlike bydrae tot die vernuwing wat Sestig in ons prosakuns gebring het.

“Die moeder” skets ’n groepie oorlewendes na ’n kernontploffing wat in ’n toegesluite kompartement verkeer.Die tyd is iewers in die toekoms, in die laaste fase van die groot botsing tussen Oos en Wes om Afrika. Die ek-verteller neem bestek op van sy lewe in ’n relaas van gebeure wat deurmekaar die verlede en hede belig en sodoende langsaam die hele prentjie skets. Suiderkruis kan gesien word as die volmaakte kernbom-installasie, ’n soort tweede Ark. Die hoofkarakter was as spioen betrokke in ’n aanval op die leier van die Suiderkruis-organisasie en word daarna deur ’n jong vrou van die teenspioenasie, Maria, in beskerming geneem. By haar verwek hy ’n kind. Sy gaan front toe en hy word as klerk gebruik by Suiderkruis, waarna die kernbom ontplof. Aan die einde sien hy vir Maria op ’n televisieskerm, die vrou by wie hy ’n kind verwek het, met die duidelike simboliek van ’n nuwe Christus wat as verlosser vir die oorgeblewenes gebore gaan word en só hoop bied aan die vervalle mens wat gans verlore blyk te wees.

“Koms van die hyreën” is ’n novelle waarin veral die probleem van grondbesit aangespreek word, met die boer, die staat en die oorspronklike Sanbewoners, die Kousops van die Twagroep, wat almal daarop aanspraak maak. Johannes du Plessis kyk magteloos toe hoe sy erfplaas deur die genadelose droogte afgetakel word en dan lê landboubeamptes nog ’n klag teen hom weens oorbeweiding. Hy is noodlottig gebonde aan hierdie stuk grond wat nie meer in sy lewensbehoeftes kan voorsien nie. Dis in hierdie omstandighede wat Kousop sy grond kom opeis, wat sy voorgeslagte na bewering deur onwettige verkwanseling verloor het. Kousop word gearresteer na ’n reeks veediefstalle en Johannes word by sy aankoms by die tronk herinner aan die wandade van sommige Afrikaners tydens die Tweede Wêreldoorlog. Die droogte word ’n metafoor vir die sondeval, met grond en reën as genadegawes. Wanneer Kousop se moeder sterf, laat Johannes hom toe om die lang nagwaak by die lyk op sy plaas te hou. Op hierdie nag, wat versoening en insig tussen die partye kon bring, kom egter die verwoestende hyreën. Die skrikwekkende donder, blitse en hael bring egter nie verlossing nie, maar is geweld van ’n ander aard, wat ’n gesprek tussen die Afrikaner en die San verydel. Eindelik word die natuur ’n mede-karakter in hierdie boek, waarin daar geen klinkklare antwoorde is nie maar baie om oor na te dink.

Kortprosas

Hy skryf ook prosa in korter formaat en publiseer van sy kortverhale in letterkundige tydskrifte soos Tydskrif vir Letterkunde. Die drie verhale (kort novelles) in “Skepsels” is die titelverhaal, “Bitterbos” en “Jan Fiskaal”. Hierin word karakters beskryf wat as gevolg van mislukking of verlies van een of ander aard ’n onbevredigde lewe lei. Telkens het hulle eie geskiedenis ook ’n bepalende invloed op huidige gebeure. “Bitterbos” se verhaal word opgebou uit suggesties, beelde, simbole en die teenstellings van dinge, sodat hier van ’n fragmentariese en soms selfs surrealistiese effek gebruik gemaak word. Die jongman Erik se bene is gebreklik en hy lewe saam met sy driflose vrou Alet. Sy is verkrag toe sy ’n kind was en hunker steeds na die verkragter, sodat haar lewe en verhoudings ook verydel is. Op vernuftige wyse word mens en dier teenoor mekaar gestel, met die menswêreld wat afgeskyn word op en gestel word teenoor die dierewêreld. Die mens maak dinge onnatuurlik (soos ’n bronsbeeld van ’n perd) en daarom misluk die toenadering tussen man en vrou, terwyl die toenadering tussen die perde in die natuurlike wêreld wel suksesvol is. “Jan Fiskaal” het die staatsamptenaar Stofberg en sy kollegas as onderwerp, waarin hulle vaal werklikheid gekontrasteer word met hulle drome. Stofberg droom groot drome oor sy toekoms en wil tot nadeel van ’n kollega opgang maak maar word ontmasker as ’n ydel en ondoeltreffende mens wie se ondergang feitlik geen impak het nie. “Skepsels” beeld die innerlike stryd uit van ’n man (die wrede Dawid) wat sy donker drange beveg, maar sy wellus lei later tot moord in ’n poging om sy gewete uit te wis. Dawid glo dat hy vir die mishandeling van sy vrou deur die Here gestraf is met hulle kind Magriet, ’n lelike skepsel met gesplete verhemelte en verstandelik vertraag. Toe Magriet haar eie soort liefde vind in samesyn met ’n Italianer, vernietig hy haar om verlos te word van die gedurige herinnering van die vergrype aan sy vrou. “Skepsels” ontvang in 1964 die Eugène Marais-prys.

“Kort lewe van ’n reisiger” bevat vyf kortverhale oor outsider-figure wat deur sielkundige kwellinge geteister word. Die titelverhaal, ’n hoogtepunt in die bundel, behandel Dawid Muller se terugkeer na baie jare na sy geboortedorp op soek na skakels met sy verlede. Hy poog om sy vroeg gestorwe moeder se graf te vind en meer omtrent haar te wete te kom. Verder soek hy na inligting oor die vrou van sy jeug, Santro, met wie hy getroud was en wat hom klaarblyklik verlaat het. Dit word ’n soektog nie net na ’n verlore wêreld nie, maar na sin en betekenis, waar die wêrelde van die verlede en hede ook teenoor mekaar gestel word in ironiese jukstaposisie. Die soeke na die vroue in sy lewe word ook ’n soeke na die self. “4-af” (ook in die versamelbundel “Drielaag” opgeneem) is die verhaal van die eenvoudige, verstandelik vertraagde spoorwegwerker Stompie se hartstog vir ’n trein (die 4-af van die titel). Sy ander positiewe assosiasies is sy vader en God, maar sy hele bestaan word omvergegooi wanneer 4-af verantwoordelik is vir die dood van sy vader en God dit nie verhoed het nie. Hierna is Stompie se verhouding met 4-af ’n haat-liefde verhouding. Wanneer hy hoor dat 4-af in ’n ongeluk betrokke was en dus ook in sy terme gesterf het, jaag Stompie in die nag op sy motorfiets na sy eie dood. “Die maagd” se hoofkarakter is Marlene, wat gekonfronteer word deur die nuus van haar pa se dood. Sy het haar hele lewe tot dusver gesoek na ’n man soos haar pa en haar soektog na hom laat haar ook wegvlug van hom, waarna hy haar  verwerp. Die titel verwys nie na Marlene se fisiese ongeskondenheid nie, maar na haar emosionele toestand omdat sy nog nie ’n betekenisvolle verhouding met ’n ander man as haar pa gehad het nie. In “Dood van ’n nesbreker” verwoes die vinkmannetjie die nes, maar hy doen dit omdat die wyfie die nes verwerp het. Die gebeure in die vinknes word gebruik as parallel vir die menslike verhoudinge in die verhaal van ’n ou man wat by sy kinders inwoon, waar hy op sy dood wag.

“Koors” is ’n kortverhaalbundel met twaalf verhale oor die liefde, veral soos dit uiting vind in die verbrokkeling van verhoudings en die probleem van werklike kommunikasie tussen mense. Hierin word die broosheid van die mens met fyn sielkundige insig en deernis verwoord. ’n Hoogtepunt is “Die tweede geboorte van Don Juan”, waarin die surrealistiese beelde op treffende wyses die prenatale staat van die fetus weergee. Hierop volg dan die eksistensiële vrae van die seun aan sy swyende vader, in ’n vergeefse poging om iets meer te wete te kom van sy gestorwe moeder en homself. “Karookoors”, ’n verhaal oor verbrokkeling van ’n huwelik, bevat ’n treffende weergawe van die huiwering en stiltes tussen die partye, wat hulle onvermoë tot kommunikasie en intimiteit weerspieël. “Lang reis van ’n briewebesteller” vertel van ’n jong seun se ontsteltenis toe hy as briewebesteller sy pa se handskrif herken op ’n brief aan ’n mooi weduwee.

“Brandoffer” bevat verhale oor die Anglo-Boereoorlog, wat geïnspireer word deur navorsing by die Oorlogsmuseum in Bloemfontein en deur verhale wat persoonlik aan die skrywer vertel is. Hy bundel hierin vier verhale en 36 kort tekste bestaande uit aangehaalde briewe en ander dokumente en verwerkings in verhaalvorm van vertellings, dagboekinskrywings en bestaande literatuur. Die proloog is ’n brief van president Steyn gerig aan lord Kitchener, wat in antwoord is op ’n brief van Kitchener waarin hy die totale skuld vir alles wat tydens die oorlog gebeur het voor die deur van die Boererepublieke lê. Die res van die boek is ’n sterk antwoord en weerlegging van Kitchener se brief. Die titel van die bundel verwys na die vuur waarmee die plase en huise verwoes is, asook na die offer wat aan die Here gebring word. Dit is veral die offer wat die vroue en kinders betaal het wat in die verhale weerklank vind en meeste verhale word uit die oogpunt van die vrou aangebied. In onopgesmukte en ontroerende wyse word hier vertel van die verskriklike smart wat die oorlog meebring en die oorwinnende aanvaarding van die offer wat gebring is.

Die bundel “Drielaag” is ’n versamelbundel van kortverhale van hom, Mikro en H.S. van Blerk. Van sy kortverhale word in verskeie versamelbundels opgeneem, waaronder “Die terugkeer van ’n soldaat” in “Windroos” en “Kortverhale vir verkenning”. In hierdie verhaal word uitgebeeld ’n waansinnig geworde vrou se vergeefse wag op die terugkoms van haar seun wat in die oorlog gesterf het. Ander versamelbundels waarin sy kortverhale opgeneem word, sluit in “Drif” onder redaksie van Lindeque de Beer, “Dekade: Resente Afrikaanse kortverhale” van F.V. Lategan, “Vertellers” van Merwe Scholtz, “Mooiloop” van Gerrit Rautenbach, “Kortgolf” van Tom Gouws en P.H. Roodt en “Steekbaard” en “Uit die kontreie vandaan”, beide van Abraham H. de Vries. Sy skets oor “Paul Kruger se laaste hoofstad” word deur Chris Barnard opgeneem in “Die Transvaalse Laeveld”. “Die anatomie van ’n eerste dood” is jeugherinneringe oor die dood van sy halfsuster, wat hy spesiaal skryf vir opname in “Herinnering se wei”, ’n stuk wat later ook in “Vuurslag” opgeneem word. Hy lewer ook ’n bydrae tot die versamelbundel “Amfiteater”, waarin werk van oudstudente van die Universiteit van Pretoria opgeneem word.

“Land van ons vaders” bevat van sy eie en ander medewerkers (insluitende Abraham H. de Vries, A.A.J. van Niekerk en H.S. van Blerk) se radiopraatjies oor die geskiedenis en natuur van Suid-Afrika. “Woord in die môre” bevat uitgesoekte essays wat in die radioreeks “Uit my peuselboek” uitgesaai is, en sluit “Oujaar 1977” in waarmee hy ’n Artes-toekenning as beste radioteks verower het. Die bundel word in twee afdelings verdeel, naamlik “Gister” en “Van nou”. “Gister” behandel hoofsaaklik geskiedkundige figure en ook datums en gebeurtenisse. “Van nou” behandel persoonlike indrukke oor allerlei onderwerpe wat vir die Afrikaner betekenis het, soos Kersfees en Oujaarsnag, vreugde oor reën en parstyd in die Boland. Diverse sketse, wat voorheen oor die Afrikaanse Diens van die SAUK uitgesaai is, word saamgebundel in “’n Bietjie Luisterkuier”. “Die aarde waarop ek loop” bevat biografiese sketse, waarin hy skryf oor mense wat sy lewe verryk het soos Mikro, John en Willem van der Berg, M.E.R., D.J. Opperman en ander. Die verhale het ’n fyn verbloemde chronologiese gang, vanaf die “oom”-verhale van kleintyd, verhale uit sy skool- en studentejare en later die ontmoetings tydens sy uitsaaidae. Hierdie chronologiese gang en die beskrywing van die impak van die ontmoeting op hom veroorsaak dat die verhale ook besondere betekenis het as outobiografiese sketse.

Jeugverhale

Met sy jeugverhale verskuif hy die bakens van hierdie genre en skryf ernstige verhale waar die jeugdige leser nie onderskat word nie. In “Skrik kom huis toe” het die jong seun Albert Muller ’n slegte verhouding met sy stiefma, wat haar verbittering dat sy nie haar eie kinders kan hê nie, op hom uithaal. Van sy pa kry hy geen ondersteuning nie, maar bly nogtans geheg aan hom, hoewel die huislike onmin ’n sterk negatiewe invloed op hom het. Die twee betekenisvolle dinge in sy lewe is ’n vrou in die dorp, Ma-Bet, wat hy as sy tweede ma aanvaar weens haar insig in en begrip vir hom, en sy duiwe, waaraan hy sy volle toewyding gee en wat sy waardevolste besittings is. Hy noem sy gunstelingduif Skrik, omdat sy stiefma van die begin af al sy duiwe laat skrik het. Die duiwe word tot simbole ontwikkel en wanneer Skrik huis toe kom, suggereer dit ’n versoening tussen die seun en sy stiefma. Hierdie boek doen baanbrekerswerk in dié opsig dat dit die kind se gevoelslewe met groter insig en op ’n breër skaal verken as die norm tot op daardie stadium in Afrikaans.

“Die haasvanger” behandel weereens emosionele probleme in ’n gesin, waar die huwelik verbrokkel het. Die seun Lourens (sy bynaam is Kiewiet, wat aanduidend is van sy verbondenheid aan die veld) ervaar sy ma as koud en verbitterd. Die gebrek aan liefde en sekuriteit in sy lewe lei tot Kiewiet se vereensaming. Hy is ’n alleenloper wat nie maats het nie. Om van die stramheid en liefdeloosheid in die huis weg te kom, vlug hy na die veld. Hy begin ook ernstig deelneem aan atletiek en ontmoet ’n meisie, Janet, met wie hy ’n aarselende verhouding begin. Sy pa is ondersteunend, maar afwesig en besig met ’n ander verhouding, waar daar tog blyke is van die koestering en sekuriteit waarna Kiewiet smag. Wanneer Kiewiet groter insig kry in sy ma se optrede, kom daar ’n versagting in sy gevoelens, wat weereens groter volwassenheid suggereer. Die einde laat die hoop op beter verhoudings vorentoe opvlam. Veral opvallend is hoe knap die innerlike lewe en gedagtes van die seun weergegee word, en daarmee saam die groei op pad na volwassenheid. “Die haasvanger” word in 1986 met die M.E.R.-prys en ook die Scheepers-prys bekroon en saam met Nic van Rensburg verwerk Van Niekerk hierdie werk ook vir die verhoog. Dit word onder andere in die Nico Malan-teater in Kaapstad opgevoer. Hierdie verwerking maak gebruik van rolprentinsetsels om tonele soos op die atletiekbaan uit te beeld, waar dit moeilik of onmoontlik sou wees om dit op die verhoog te doen.

“Karel Kousop” speel af teen die agtergrond van die Tweede Wêreldoorlog en die stryd wat in hierdie tyd tussen andersdenkendes in die land heers. Dit is ’n eerstepersoonsvertelling deur die seun Gerrit, maar handel eintlik oor die San-seun Karel Kousop wat by ’n blanke gesin grootword. Sy pa het uit die leër gedros en ’n moord gepleeg en word gesoek hiervoor, maar nogtans bly Karel gebonde aan sy eie ouers. Hoewel hy ten volle aanvaar word in die wit gesin, is hy nie op sy gemak nie en gaan slaap gereeld in die buitekamer, selfs al is daar vir hom plek in die huis. Hy handhaaf sy eiewaarde, lewe sy eie lewe as unieke mens en word nie aan die nuwe omgewing gelyk gemaak nie. “Karel Kousop” is in 1986 op die kortlys vir die toekenning van die Rapportprys.

Drama

Reeds vroeg lewer hy ook op dramagebied werk van betekenis. “Kwart voor dagbreek” speel afwisselend in die hede en verlede af. Die verhoog word ook in vier ruimtes verdeel om die sentrale karakters se huidige en verlede te verteenwoordig. Hierdie faktore, asook die vindingryke gebruik van beligting en bandopnemers, is nuut in die Afrikaanse drama. Die inhoud van die drama is gebaseer op ’n driehoeksverhouding in die verlede, die gevolge waarvan die karakters nie kan ontsnap nie en wat hulle steeds in die hede saam met hulle dra. Sonja en Markus is in ’n ongelukkige huweliksverhouding vasgevang. Markus is menssku vanweë sy vader wat hom laat glo het dat hy vir sy moeder se dood verantwoordelik was. Daarenteen speel Sonja se vader se drankmisbruik en haar ouers se mislukte huwelik weens haar moeder se ontrou steeds op haar in. Kasper is die verleier en skurk, wie se lewe self gevorm is deur ’n onbegrypende vader. Die stuk het ’n oop slot waar Sonja eindelik vir Markus verlaat, maar verby Kasper stap en beide dus die rug toekeer, sodat die dag steeds nie breek nie.

“Kamer 99” is sy eerste gepubliseerde radiodrama. Die bestekopname wat die Baas, verteenwoordig deur ’n stem uit ’n masjien, in Kamer 99 maak, word ’n laaste oordeel. Wanneer die karakters deur die onpersoonlike Baas vir verantwoording ontbied word, verdwyn hulle of sterf spoedig. Al die karakters is ouer as 65 jaar en bevind hulle in ’n niemandsland tussen oortolligheid en afskryfbaarheid. Elkeen het ’n geskiedenis wat inspeel op hul frustrasies en die Baas word die ewige regter wat elke karakter se selfkonfrontasie vir hom reël. “Kamer 99” illustreer die meedoënloosheid van die nuttigheidsbeginsel en die ontmensliking van die “uitgediende” mens. In 1971 word “Kamer 99” met die SAUK-prys vir Radiohoorspele bekroon.

Hy lewer ook van die eerste televisiedramas in Afrikaans. In “Die nagloper” word die titelstuk en “Die lykbesorgers” saamgebundel. “Die nagloper” is een van die eerste Afrikaanse dramas wat verfilm word en oor televisie gebeeldsaai word. Dit handel oor die sku Dawid wat deur skinderstories van sy meisie vervreem is, wat hom tot die drank gedryf het. As ’n gerehabiliteerde alkoholis kom hy weens skaamte oor sy vorige toestand slegs snags uit die huis waar hy by sy moeder woon. In hierdie karakter word die vreemdheid en eensaamheid van die mens gesuggereer, wat tog deur wilskrag oorwinning oor homself kan verkry. Na sy moeder se dood word hy gedwing om sy teruggetrokkenheid af te skud en weer werk as verwer te kry, om die kerk te verf. Hy herwin weer sy menswaardigheid en het selfs weer kontak met die vrou, Anna, met wie hy voorheen ’n verhouding gehad het. “Die nagloper” word deur P.J. du Toit opgeneem in die versamelbundel “Fasette”. Die komedie “Die lykbesorgers” hanteer die magstryd tussen kleindorpse ouderlinge (Krisjan, Stoffel en Louis), wat elkeen in die afwesigheid van ’n geordende predikant self die begrafnisdiens van ’n sterwende medebroeder, die burgemeester Dawid, wil lei. Daar is egter groot ontnugtering wanneer die broeder Dawid begin beter word. Die stuk ontbloot die menslike verwaandheid en selfsug op komiese wyse. In beide hierdie dramas is die dramatiese gegewe bietjie dun en voorspelbaar, hoewel die tegniese gebruik van die televisiemedium goed uitgebuit word deur suggestie in die dinge wat gesien word, eerder as dialoog.

“Die paddas” is ’n satiriese eenbedryf wat in P.J. du Toit en A. Kloppers se versamelbundel “Tema en tegniek” opgeneem word en ook deur Dalro gepubliseer word. “Niemand se dag nie” is ’n radiodrama oor 27 Februarie 1881, die dag van die Slag van Amajuba. Dit beeld die geestelike emansipasie van Paul Kruger uit, wat hom in staat stel om sy mense op hierdie dag triomferend deur die Eerste Vryheidsoorlog te lei. “Niemand se dag nie” is in 1983 op die kortlys vir die toekenning van die Perskorprys en in 1984 ontvang Dolf van Niekerk die Ruiterbeeld-toekenning van die Federasie van Rapportryerskorpse vir hierdie hoorspel en ander werke. Hy skryf ook die ongepubliseerde eenbedryf “Terugkeer van ’n soldaat” (gebaseer op sy gelyknamige kortverhaal) en die ongepubliseerde vollengte drama “Die beeldhouers”. In 1965 ontvang hy vir die hoorbeeldreeks “Land van ons vaders” die SAUK-prys vir Radiohoorspele en hy verwerf ook ’n Artes-toekenning vir die beste radioteks in 1977 vir “Oujaar 1977”.

Poësie

Sy eerste gepubliseerde werk is gedigte wat hy vanaf 1953 in Standpunte en ander tydskrifte publiseer en dwarsdeur sy kreatiewe loopbaan gaan hy voort om in hierdie genre te skep. Sy eerste bundel gedigte verskyn egter eers in 1975. Sy gedigte getuig van fyn waarneming en suggestie, wat in ’n gestroopte styl weergegee word. “Karoosange” is liries van aard en bestaan hoofsaaklik uit kort verse, wat sober filosofie of die natuur aan die bod bring.Die titel illustreer reeds die eenvoudige landelikheid en pretensieloosheid van hierdie verse. Niel van der Watt toonset enkele gedigte uit hierdie bundel, wat deur die Tukkie-koor op CD opgeneem word. In “Dubbelster” word die gedigte van “Karoosange” weer opgeneem saam met sowat veertig nuwe verse. Die sentrale tema van die dubbelster simboliseer die keersye van lewe en dood, wat veral in die aarde en die natuur weerspieël word. In eenvoudige maar treffende verse dig hy dan ook hoofsaaklik oor die natuur, met voëls, skoenlappers en selfs brommers, skape en ander diere as onderwerpe saam met die wind, wolke, reën, blomme en stilte en afsondering. Hierdie temas ontlok dan ook verskeie godsdienstige gedigte. Hy begin die bundel met familieportrette oor ’n ouma, ma en pa, waarmee hy dan die mens en sy plek in die natuur vestig. Die aangrypende sonnetreeks van nege gedigte, “Elegie vir verlore aarde”, behandel ’n greep uit die geskiedenis van die oorspronklike Noord-Amerikaners.

“Nag op ’n kaal plein” is vol gedigte van die misterie van die lewe en die wonder van die dood. Hierin verwerk hy die visioene en drome van sy jeugjare op sy geboortedorp, wat hy weer intens beleef na ’n besoek aan hierdie dorp. Sy inspirasie vir die bundel kry hy nadat hy na baie jare sy tuisdorp besoek en toe hy in die nag op die kaal dorpsplein staan, weer die mense, ervarings en herinneringe van die verlede herleef. Die gedigte het nie titels nie, slegs nommers, en kan dus aaneenlopend gelees word as slegs een gedig met 26 dele. Die gedigte kyk terug na die herinnerings van die jeug, maar vanuit die jeug kyk dit ook vorentoe na die einde, sodat die relevansie van ’n lewe oor en weer gekaats word en daardeur groter perspektief verkry. Hy behandel ook verskeie karakters in hulle werksaamhede as skoolhoof, winkelier, skoenmaker of kleremaker, tiperend van hulle rol in die gemeenskap eerder as in hulle eie identiteit. Hierdeur word die gemeenskaplike van hierdie klein dorp simbool van die groter samelewing. In die bedrieglike eenvoud van die taal en beelding lê veel van die bekoring van die bundel opgesluit.

Die titel van “Lang reis na Ithaka” verwys na Odysseus se lang swerftog na sy tuiste na die uitgerekte Trojaanse oorlog. Odysseus beleef soveel teenslae dat sy tuiste amper ’n onbereikbare bestemming word. Die digter skryf hierin oor sy lewenservaringe, verlange na afgeleë bestemmings en die soeke na ’n geliefde en sielsmaat wat hy nooit tydens sy aardse reis ontmoet het nie. Die eerste afdeling, “Pellafolio”, doen verslag oor ’n eertydse reis in die dorre streke van Namakwaland met die geliefde as reisgenoot, waarin die natuur uitgebeeld word as beide ’n simpatieke en negatiewe element wat sy hunkering na die geliefde verydel. Die tweede afdeling is “Historia”, wat besinnende herinneringsverse bevat en die bundel word afgesluit met “Lang reis na Ithaka”.

“Bleek planeet” se tema is omgewingsbewustheid, waarin ’n ontnugterende en ontstellende blik op die toekoms van die aarde weens omgewingsvernietiging verbeeld word. Die titel se “bleek” verwys in Afrikaans na kleurloos, dof en selfs bladgroenloos, terwyl die Engelse “bleak” ook die betekenisnuanses van donker, verlate en vreugdeloos byvoeg. ’n Pessimistiese toekomsperspektief word gestel in die openingsgedig “2111”, waar die “geel planeet” nou niks meer is as ’n museumstuk in die ruim nie. In die “Nuwe seisoen”-trilogie slaag die spreker goed daarin om die Bybelse verhaal van die genesing by Betesda (Johannes 5:1-17) in verband te bring met ’n planeet wat smag na ’n wonderwerk, maar soos die verlamde man by Betesda nooit ’n kans kry om by die helende badwater uit te kom nie. Hoewel ’n wonderwerk nodig is, wys die titel van die siklus dat daar steeds hoop is vir ’n herbegin. Die bundel behandel deurlopend teenstellende begrippe en hulle samehang, soos lewe en dood, einde en begin, verlede en toekoms. Die gedig “25/12” is ’n geslaagde herinterpretasie van die geboorte van Christus waar die wit vlinders hulle evangelie van skoonheid probeer verkondig, maar dit weens hulle kort lewensverwagting nie op ’n volgehoue wyse kan doen nie, sodat hulle met die boodskap sterf. Die gedig belig die kortstondige skoonheid van sekere spesies in die natuur op ’n ontroerende wyse. Die tema en helende krag van stilte vind uiting in ’n aantal gedigte, soos in “Meditasie”, waar die stilte die mens laat kontak maak met God, terwyl “Missa Solemnis” ’n soortgelyke gedagte uitspreek oor woorde wat bande het in stilte. In ’n aantal gedigte is daar sprake van ’n terugkeer na ’n oorsprong, sodat die verwoesting veroorsaak dat alles weer eindig by die begin soos in “Osoon”. Kompakte verse soos “Die sterrewag by Sutterland”, “25ste uur”, “Tuinier” (laasgenoemde twee oor die saambestaan van alle dinge) en “Golden Gate” is geslaag. Juis omdat alle dinge in ’n fyn ewewig verkeer, het die mens se vergrype aan die aarde fatale gevolge, soos die aangrypende reeks “Elegie vir verlore aarde” oordra. By monde van die inheemse hoofman See-at-hl (wat sy grondgebied moes ontruim om hervestig te word  in ’n Amerikaanse reservaat), word die verbondenheid van alle dinge bevestig. Die lang “Ballade van die hande”, die hoogtepunt in die derde afdeling, handel oor die interessante en vreemde lewe van Helen Martins, die uilvrou van Nieu-Bethesda. Dit is veral die spanning tussen natuur en kultuur (en die uiteindelike versoening tussen dié twee wêrelde) wat in hierdie gedig oortuigend belig word.

“Portrette in my gang” se titel verwys na die portrette van lank gelede wat steeds lewendig gehou word deur die herinnering. Hierdie bundel bevat dan ook verse oor die aard van tydsverloop, met “Muse” wat verklaar dat baie inspirasie kom van geheue en die bewussyn van wat verby is. Ekologiese gedigte sluit in “Swartberg” en “Tablet”, waarin die gevare wat hidrobreking vir die Karoo inhou die tema is. Herinnering aan die ouers vind gestalte in “Mastos”, gerig aan die moeder wat kort na sy geboorte oorlede is, en “Verhuising”, oor die dood van die vader. “Mutant” is ’n treffende politieke gedig waarin die blanke in Afrika beskryf word as ’n “eurobaster”, wat nie genoeg geëvolueer het om deel van die vasteland te word nie en dus tot ondergang en uitwissing gedoem is. Daar is ook talle gedigte met verwysings na ander kunstenaars, soos Van Wyk Louw, Opperman, Watermeyer, Fagan en A. Roland Holst.

Van sy gedigte word in verskeie versamelbundels opgeneem, insluitende “Groot verseboek”, “Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte”, “Digters en digkuns”, “Die dye trek die dye aan” en die “Versindaba” bundels wat jaarliks na hierdie fees uitgegee word. Hy publiseer ook gedigte in letterkundige tydskrifte soos Tydskrif vir Letterkunde. Hy het ook die skoollied van die Laerskool Skuilkrans geskryf.

Eerbewyse

In 2001 ontvang hy die Laureaat-toekenning vir besondere prestasie van die Alumniraad van die Universiteit van Pretoria en in 2008 ontvang hy ’n CLRU-toekenning vir sy uitstekende bydrae tot die Afrikaanse jeugboek. Sy werk is die onderwerp van verskeie meestersgraad- en doktorsgraadstudies. Die boek “Geteleskopeerde visie” is ’n ontleding van “Die son struikel”, en word gepubliseer na aanleiding van Anita Lindenberg se proefskrif vir haar Ph.D.-graad.

Die Eugène Maraisprys is in 1963 aan hom toegeken vir die bundel novelles Skepsels. In 1986 word die MER-prys asook die Scheepersprys vir Jeugliteratuur aan hom toegeken vir die jeugverhaal Die Haasvanger.

Publikasies

Jaar	Publikasies
1958	Gannavlei
1960	Die son struikel
1963	Kwart voor dagbreek
	Skepsels
1964	Drielaag (saam met Mikro en H.S. van Blerk)
1965	Die moeder
1968	Skrik kom huis toe
	Die paddas
1971	Kamer 99
1975	Karoosange
1976	Die nagloper
1978	Woord in die môre
1979	Kort lewe van ’n reisiger
1982	Niemand se dag nie
1983	’n Bietjie luisterkuier
1985	Karel Kousop
	Die haasvanger
1994	Koms van die hyreën
1996	Dubbelster
1997	Koors
1998	Brandoffer
2003	Die aarde waarop ek loop
2006	Nag op ’n kaal plein
2009	Lang reis na Ithaka
2013	Bleek planeet
2015	Portrette in my gang
2017	Kroniek van turf
2019	Legkaart van 'n jong lewe (memoires)
	Berigte uit die skemerland
2021	Splintertyd
Redakteur
1966	Land van ons vaders

Bronnelys

Boeke

• Antonissen, Rob “Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede” Nasou Beperk Elsiesrivier Derde  hersiene uitgawe Tweede druk 1964
• Antonissen, Rob “Spitsberaad” Nasou Beperk Elsiesrivier Eerste uitgawe Eerste druk 1966
• Antonissen, Rob “Verkenning en kritiek” H.A.U.M. Pretoria Eerste uitgawe Eerste druk 1979
• Aucamp, Hennie “Kort voor lank” Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe, Tweede druk 1980
• Beukes, W.D. (red.) “Boekewêreld: Die Nasionale Pers in die uitgewersbedryf tot 1990” Nasionale  Boekhandel Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe eerste druk 1992
• Brink, André P. “Aspekte van die nuwe drama” Academica Pretoria en Kaapstad Tweede hersiene  uitgawe 1986
• Brink, André P. “Aspekte van die nuwe prosa” “Academica Pretoria en Kaapstad Eerste uitgawe Derde  druk 1972
• Brink, André P. “Vertelkunde” Academica Pretoria en Kaapstad Eerste uitgawe 1987
• Cloete, T.T. (red.) “Die Afrikaanse literatuur sedert sestig” Nasou Beperk Eerste uitgawe 1980
• Dekker, G. “Afrikaanse Literatuurgeskiedenis” Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• Du Plessis, P.G. “Dolf van Niekerk” in Nienaber, P.J. et al “Perspektief en Profiel” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Du Toit, P.A. “Die son struikel” Blokboeke 10 Academica Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1986
• Grové, A.P. “Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans” Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2” Academica, Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe Eerste druk 1983
• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Lategan, F.V. “Dekade: Resente Afrikaanse kortverhale” Nasionale Boekhandel Bpk. Kaapstad 1965
• Lindenberg, E. (red.) “Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde” Academica Pretoria en Kaapstad Vierde uitgawe Eerste druk 1973
• Nienaber, P.J., Roodt, P.H. en Snyman, N.J. (samestellers) “Digters en digkuns” Perskor-Uitgewers   Kaapstad Vyfde uitgawe Sewende druk 2007
• Nienaber, P.J,; Senekal, J.H en Bothma, T.C. “Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde” Afrikaanse Pers-Boekhandel Tweede hersiene uitgawe 1963
• Nienaber, P.J. et al “Perspektief en Profiel” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Steenberg, Elsabe “Kinderverhale van ses tot twaalf” Reuse-Blokboek 7 Academica Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel I” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 2” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 3” Van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 2006
• Van Niekerk, Dolf “Die anatomie van ’n eerste dood” in “Herinnering se wei” Perskor-uitgewery Johannesburg Tweede uitgawe Eerste druk 1977
• Wybenga, Gretel en Snyman, Maritha (reds.) “Van Patrys-hulle tot Hanna Hoekom” Lapa-Uitgewers  Eerste uitgawe Tweede druk 2005

Tydskrifte en koerante

• Anoniem “Van novelles en gedigte tot radiotekste” “Beeld” 22 Januarie 2001
• Botha, Elize “’n Skrywer van hierdie aarde” “Beeld” 19 Februarie 2001
• Jackson, Neels “’n Groen wekroep vir almal” “Beeld” 20 April 2013
• Jonker, Linda “Dolf boer op die letterkunde se wenakker” “Die Transvaler” 13 Januarie 1979
• Kloppers, A. “By die lees van ‘Verlore paradyse” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 29 no. 4, November 1991
• Lombard, Jean “Die verhouding Afrika- en Westerse tradisies, soos uitgebeeld in enkele Afrikaanse verhale oor die watergees” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 35 no. 4 en Jaargang 36 no. 1,  November 1997/Februarie 1998
• Muller, Martie “’Die son struikel’ van Dolf van Niekerk” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 24 no. 1,Februarie 1986
• Nieuwoudt, Stephanie “Beeld” 21 November 2004
• Pieterse, Henning “’Die son struikel’: ’n Logiese benadering vir die klaskamer” “Tydskrif vir  Letterkunde” Jaargang 24 no. 4, November 1986
• Pieterse, Henning “Die sonder-motief in ‘Die son struikel’” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 24 no. 4, November 1986
• Snyman, N.J. “’Die son struikel’ van Dolf van Niekerk” “Tydskrif vir Letterkunde” Nuwe reeks 17 no. 3, Augustus 1979
• Steenberg, Elsabe “’n Haas se lêplek” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 25 no. 2, Mei 1987
• Swart, Keina “Skrik kom (weer) huis toe” “Rapport” 3 April 2011
• Tempelhoff, Elise “Die Skepping moet benut én versorg word” “Beeld” 20 Februarie 2009
• Van Deventer, Susanne “Verbeelde werklikheid en kontras in vier verhale uit ‘Verlore paradyse’”
• “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 31 no. 1, Februarie 1993
• Van Rensburg, Chrisna “My besoek aan Dolf van Niekerk” “Kakkerlak” Uitgawe 1, 2004
• Van Rensburg, Chrisna “Toer saam na Edenburg” “Kakkerlak” Uitgawe 1, 2004

Internet

• Esat: http://esat.sun.ac.za/index.php/Rudolf_Johannes_van_Niekerk
• Good Reads: http://www.goodreads.com/author/show/104918.Dolf_van_Niekerk
• LitNet ATKV-Skrywersalbum 26 Maart 2008: www.litnet.co.za
• NB-Uitgewers: http://www.nb.co.za/authors/255 Geargiveer 27 April 2015 op Wayback Machine
• Oulitnet: http://www.oulitnet.co.za/legendes/dolf_van_niekerk_reeks.asp Geargiveer 4 Junie 2017 op Wayback Machine
• Protea Boekhuis: http://www.proteaboekhuis.com/site.php/protea-outeurs-authors-dolf Geargiveer 26 Desember 2016 op Wayback Machine
• Van Vuuren, Helize Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1999/02/03/8/5.html^{[dooie skakel]}
• Worldcat: http://www.worldcat.org/search?q=au%3AVan+Niekerk%2C+Dolf.&qt=hot_author